Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1962

[p. 115]

Jan van Krimpen
(Gouda, 12 februari 1892 - Haarlem, 20 october 1958)

Het houdt meer dan een woordspeling in wanneer men stelt dat Jan van Krimpen de letterkunst diende als letterkunde. Voor deze grote typograaf had zijn taak slechts zin wanneer hij haar kon uitoefenen als middelaar tussen auteur en lezer. Daarbij was hij te veel kunstenaar - ofschoon hij principieel weigerde zich zo te noemen - om genoegen te nemen met minder dan een groot letterkundige en een ontwikkelde lezer. Waar hij kon, stootte hij opdrachten af die triviale teksten behelsden of zich richtten tot een onoordeelkundig publiek. Met het snel vergankelijke hield hij zich niet op: met het gehele gebied van de reclame niet, noch met dagblad en periodiek en a fortiori niet met al het ephemere handelsdrukwerk. Zijn terrein was de typografische verzorging van het litteraire kunstwerk en het scheppen van de letters daarvoor; de aldus gewonnen bekwaamheden en inzichten paste hij toe waar elders hij een letterfunctie te regelen kreeg: in gedenkstenen, op- en inschriften (zoals voor het Nationaal Monument te Amsterdam), op postzegels, boekmerken enzovoort. Hij kon en wenste ook niet in omgekeerde richting te werken, zoals anderen, die vanuit de specifieke eisen van iedere opdracht de daarbij resterende vrije mogelijkheden in steeds nieuwe vormen uitbuiten. Hij zocht het algemeen geldige, meed elke persoonlijke expressie en vooral het aan tijd, plaats en persoon gebonden effect.

In deze zin mocht Jan van Krimpen een klassicist heten. Wat hem van overigens gelijkgezinden onderscheidde, was de volstrekte eenheid waartoe hij zijn levenshouding, zijn uiterlijke verschijning en gedrag, zijn vakbeginselen en hun toepassing wist op te voeren met een onverbiddelijke consequentie waar men grootheid niet aan ontzeggen kan, ook wanneer de eenzijdigheid en starheid er van wensen onvervuld laat bij andersgezinden.

Deze op zichzelf gave eenheid en het niveau waarop hij er mee slaagde te werken, maakten Jan van Krimpen tot een uitzonderlijke figuur, niet slechts onder de Nederlandse typografen van deze tijd, maar ook onder die van alle tijden en alle landen. Zijn invloed was tijdens zijn leven reeds groot, en zal nog lang zijn werking behouden.

De sfeer waarin Van Krimpen het liefst en het best werkte was niet die van de beeldende kunst, welke b.v. De Roos eigen was, maar die van schrijvers en letterlievenden. Zijn belezenheid, smaak en begrip be-

[p. 116]

zorgden hem een plaats tussen hen. In zijn eigenlijke vakopleiding was hij autodidact; na het aflopen van de Haagse Academie vormde hij zich tot calligraaf en boekbinder. Dit laatste vak heeft hij weinig beoefend en hij heeft er zeker niet in uitgeblonken; zijn calligrafische manuscripten zijn goed, maar geenszins oorspronkelijk.

Zijn weg had Van Krimpen spoedig gevonden, maar het duurde vrij lang eer ook zijn eigen vorm zich had ontwikkeld. Dat is ook niet zo verwonderlijk, want wat hem voor de geest zweefde (en wat later zou blijken een volkomen zuivere uiting te zijn van het meest op de voorgrond tredende deel van zijn wezen) dat moest een graad van onopvallendheid en beheerste verfijning bezitten welke de jeugd niet eigen is. Bovendien waren de juiste gereedschappen en materialen er voor nog niet aanwezig; die moest hij gaandeweg deels zelf vervaardigen, deels met geestverwanten aan andere producenten ontlokken. Ook waren er aanvankelijk nog geen typografen die hem door hun voorbeeld of inspirerende gesprekken hadden kunnen stuwen in de richting die nu eenmaal de zijne was. Het waren typografisch geïnteresseerde litteratoren als zijn toenmalige zwager Greshoff en Jacques Bloem en later de Algemeen Secretaris van de P.T.T. Mr J.F. van Royen - zelf meesterdrukker, maar als bewust schoonheidszoeker anders gericht - aan wier denkbeelden hij de zijne kon wetten.

Na de aanloop met eigen uitgaven van Besnard, Danser, Nijhoff en De Haan is het in de Palladiumreeks, die hij samen met Bloem, Greshoff en Van Nijlen uitgaf, dat zijn eigen stijl zich duidelijker begint af te tekenen, in het bijzonder na 1920 wanneer de ambachtelijke 18e-eeuwse Caslon-letter op zijn verlangen de plaats gaat innemen van de meer decoratieve Hollandse Mediaeval van De Roos. Die stijl bestaat uit een loutere tekstweergave, welke in letterkeuze en -arrangement de zin en schrijfwijze van de tekst eerbiedigt, en afstand doet van iedere nietintellectuele vertolking waarmee de ontvankelijkheid van de lezer zou kunnen worden vergroot. Bediende hij zich aanvankelijk nog wel eens van b.v. 16e eeuwse letters voor teksten uit die tijd of van zwierige initialen, om stilistische verwantschap tussen vorm en inhoud te verkrijgen, later betrachtte hij een steeds soberder ‘typographie pure’, welke aan geen illustratie, geen interpretatieve of decoratieve effecten meer ruimte liet.

Op zijn tweeëndertigste levensjaar opende zich de weg naar zijn definitieve bestemming: typograaf en lettertekenaar bij Joh. Enschedé

[p. 117]

en Zonen te Haarlem. Hier vond of schiep hij zich alle mogelijkheden voor de ontplooiing van zijn talenten. In een sfeer van traditie, waar het noblesse oblige in alles tot maatstaf wordt genomen, in het midden van internationale contacten en met de beschikking over de beste vaklieden en apparatuur, kon hij verwezenlijken wat zijn aristocratische, strenge en toch hoofse aard hem voorschreef als de enig aanvaardbare taakopvatting van de typograaf.

Hij zag zijn functie daarbij zeer overtuigd als een dienende, maar daarom zeker nog niet minderwaardige of gemakkelijke. Een bedienaar van het te drukken woord, zo voelde hij zich, maar met de waardigheid van een minister der Kroon, of zelfs verbi divini. Zoals deden was hij diep doordrongen van de waarde der continuïteit en van de betrekkelijkheid van het eigentijdse. Wat hij maakte moest de essentie bevatten van eeuwenlange ervaring en trachten geldig te blijven voor een ieder en tot in verre toekomst.

Het is te begrijpen dat hij zich met zijn natuur sterk aangetrokken voelde tot de Italiaanse en Franse Renaissance en alles wat deze culturen inhouden enerzijds aan wettelijke fundering van de schoonheid, anderzijds aan hoofse zwier en hang naar het goede leven. Deze liefde uitte zich in zijn levenslange pogen de ‘ware’ vorm van de drukletter voor deze tijd te benaderen door een bewerking van de beste modellen van Francesco Griffo en Claude Garamont met hedendaagse technieken; in zijn prachtige calligrafische cursieftypen, zijn sierlijke boektitels en monogrammen, waarin Hollandse maniëristen van de zeventiende eeuw hun invloed deden gelden; in zijn verbinding van vormelijkheid en levensgenieting die hem de sfeer der Engelse clubs zo congeniaal maakte.

Later in zijn leven, te midden van naoorlogse stemmingen en inzichten welke hij verfoeide, voelde hij zich gedrongen zijn opvattingen en ervaringen op schrift te stellen. Ook in zijn schrijfwijze vindt men hem terug: een uiterst verzorgde taal, soms wat archaïsch en gemaniëreerd, in de trant van de woordkunst welke in de Haagse litteraire milieus van zijn jongelingsjaren in zwang was.

De invloed van typografen als Van Krimpen en zijn generatiegenoten Charles Nypels en Alexander Stols, met hun litteraire smaak en eruditie, op de letterkunde van hun tijd is moeilijk aan te wijzen, maar daarom niet minder reëel. Met deze collega's heeft Van Krimpen niet alleen mede de uiterlijke vorm bepaald van de letterkundige productie van zijn tijd in Nederland; door zijn initiatieven tot velerlei uitgaven heeft hij deze ook naar richting en gehalte beïnvloed.

[p. 118]

In het huis Enschedé schiep Van Krimpen een half dozijn belangrijke romeinse letterseries, plus nog enige ontwerpen en sierletters en twee soorten Grieks. Hij verzorgde er vele honderden drukwerken en boeken die er als order binnenkwamen, waaronder veel bellettrie en enkele gewichtige wetenschappelijke werken. Vooral aan hem is het te danken, dat dit bedrijf als uitgeefster ook een aantal belangrijke letterkundige werken zelf in het licht gaf.

Er buiten produceerde hij o.m. een nieuwe bijbelletter voor de Oxford University Press en bewerkte hij een letter van de 17e eeuwse stempelsnijder Christoffel van Dijck voor hedendaags gebruik op de Monotypezetmachine. Vele uitgevers, instellingen en particulieren deden een beroep op hem als boekverzorger en lettertekenaar.

Van Krimpen was een perfectionist, die moeilijk het bestaan kon verkroppen van mensen, dingen en toestanden welke niet voldeden aan zijn normen. Deze onverdraagzaamheid heeft hem en zijn omgeving het leven bemoeilijkt, doch is anderzijds de drijfveer geweest tot de onverdroten zelfverbetering die zijn werk menigmaal het volmaakte deed naderen. De ouderdom maakte hem niet milder; de internationale erkenning van zijn betekenis kon hem niet de wrok ontnemen over alles wat hij niet bereikt had. De dood overviel hem in de bezigheden die hij na het bereiken van de leeftijdgrens nog aan het afmaken was. Ons komt het voor dat dit einde in zijn zesenzestigste jaar hem de onvermijdelijke aantasting heeft bespaard van de levensstijl, die hem een levensvoorwaarde was, terwijl het ons toch een oeuvre heeft nagelaten dat met zijn laatste letter, de ‘Spectrum’, en zijn laatste boeken een climax en tevens een volledige vervulling had gevonden.

G.W. OVINK

Biografische gegevens:

Geboren 12 januari 1892 te Gouda; gestorven 20 october 1958 te Haarlem. Tekenopleiding aan de Academie voor Beeldende Kunsten te 's-Gravenhage. Van 1925 tot zijn dood verbonden aan Joh. Enschedé & Zonen Grafische Inrichting N.V. te Haarlem. Daarnaast werkzaam als letterontwerper en boekverzorger voor vele andere opdrachtgevers.

Bibliografie

1920	S.H. de Roos, boekkunstenaar en letterontwerper. Nieuwe Arnhemsche Courant van 21 Februari.

[p. 119]

1923	In Tenui Labor. Wendingen, 5e serie, 10
1924	Inleiding tot den catalogus voor de tentoonstelling van buitenlands bindwerk. De Witte Mier (Nwe reeks) 4, 195.
1924	Jan van Nijlen en de boeken, De Witte Mier (Nwe reeks), 10, 469.
1925	Onze drukkunst te Parijs. Alg. Handelsblad, 1 Augustus.
1928	De boekdruk. In: Honderd jaar. Eeuwboek 1828 - 1928 bij het eeuwfeest der firma C.J. van Houten & Zoon. Den Haag.
1929	Typefoundry. The Times, 29 October. (Printing Number).
1930	Typography in Holland. In: The Fleuron VII. Cambridge.
1937	Hedendaagse boek- en bindkunst. In: Prisma der kunsten.
1953	Het huis Enschedé 1703-1953. Haarlem.
1955	Enkele variaties over de grondbeginselen van de typografie. In: Bontboek over Band en Boek. Amsterdam.
1956	[Beginselverklaring] In: Inspired Typography 1966. New York, Type Directors Club.
1956	Plantin and our time. In: Gedenkboek der Plantijndagen 1555-1955. Antwerpen.
1957	A perspective on design. Printing and Graphic Arts, V, 1 (Februari).
1957	On designing and devising type. Haarlem - Londen - New York.
1959	A perspective on type and typography. Printing and Graphic Arts, VII, 4 (December).
1951	Vertaling en inleiding: Stanley Morison, De grondbeginselen van de typografie. Utrecht. Boekbesprekingen in Het Boek XIII, 150, XIV, 367, 368, XV, 218, XVI, 105, 137, 221, 222, 349. Over Jan van Krimpen:
1952	John Dreyfus, The work of Jan van Krimpen. Haarlem - Utrecht.
1952	S.L. Hartz, Jan van Krimpen, 1892 - 1952. Voor ‘De Gulden Passer’, Haarlem. Artikelen van A. Besnard, H. Clewits en H. de la Fontaine Verwey in Het Klokhuis (huisorgaan van Joh. Enschedé en Zonen, Haarlem) Januari 1959; van H. de la Fontaine Verwey in Het Boek, XXXIV, 1 (1959); van S.L. Hartz in Nieuwsblad voor de Boekhandel, 10 Januari 1959; van N. van Hoeflake in Druckspiegel, Januari 1959; van G.W. Ovink in Drukkersweekblad, 5 Januari 1952; in Het Boek, XXXIII, 1 en 2 (1958); in Intergrafia 27 October 1958.