Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1962

[p. 51]

Johan Anton van der Boom
(28 januari 1895 - Haarlem - 9 juli 1960)

In juni 1940 promoveerde Van der Boom aan de universiteit van Amsterdam op een proefschrift over de Nederlandse monumentale glasschilderkunst van vóór het jaar 1600. (M. Nijhoff 's Gravenhage 1940; uitverkocht). Het was de bekroning van zijn studie, waarmee hij bedoelde ‘een begin te maken met de beschrijving van de in ons land nog aanwezige voorbeelden van glasschilderkunst uit vroeger eeuwen’. Dit boek ging intussen verder; hij gaf daarin, als het ware in stippellijnen, ook aan wat er blijkens archiefgegevens, beschrijvingen of afbeeldingen aan intussen verloren gegane glasvensters aanwezig geweest moet zijn. Hiermee wilde hij een voorstelling benaderen van het geheel, temidden waarvan het nog bestaande pas op de juiste wijze kan worden gewaardeerd. Anderzijds heeft hij niet bereikt wat hij bedoelde: hij is er niet toe gekomen om ook een beschrijving te maken van de mede nog aanwezige glasschilderingen van ná het jaar 1600. In dit opzicht is het bij het begin gebleven. Wel is dit ‘begin’ verreweg het belangrijkste van de oude glasschilderkunst; na 1600 komt spoedig de neergang van deze oude monumentale kunst, totdat deze tegen het eind van de achttiende eeuw geheel verdwijnt.

Verder nemen de in het geheel van de bewaarde Nederlandse glasschilderingen, de in het boek mede behandelde, 62 oude ramen van de St. Janskerk te Gouda, verreweg de voornaamste plaats in; niet alleen in aantal-: naast deze 62 in Gouda zijn er, als hele glazen van voor 1600, in de Oude Kerk te Amsterdam maar 3, en in de Jacobskerk in Den Haag 2-; maar ook in kwaliteit, vooral door het magistrale werk in Gouda van de broers Dirck en Wouter Crabeth.

Het ligt dan ook voor de hand dat Van der Boom vrij geregeld kontakt had met de Stichting Fonds Goudse Glazen, die ten doel heeft de studie van de Goudse Glazen te bevorderen en dit aesthetische en nationale monument meer waarlijk bekend te maken; met het gebruik van het epitheton ornans ‘de wereldberoemde Goudse Glazen’, heeft menig Nederlander al zijn kennis ervan meteen gelucht.

Deze aanraking met het werk van de Goudse Glazen begon al in 1938. In juni werd de tentoonstelling geopend, waarop o.a. de oorspronkelijke werktekeningen, samen ter oppervlakte van ongeveer 1700 m², werden geëxposeerd, alsmede vele bij de voorbereiding gevonden archivalia.

[p. 52]

Na het werk van de bekende Utrechtse kunsthistoricus Ch. Kramm uit 1853 was er geen boek over de Goudse Glazen verschenen. Kort voor de tentoonstelling kwam het tot het plan om bij de opening van de tentoonstelling een nieuw boek te doen verschijnen, met als uitgever Martinus Nijhoff in Den Haag. Van der Boom heeft toen het kunsthistorische deel, dat 60 bladzijden beslaat, in goed een maand geschreven, waarbij hij de pasgevonden archivalia tot het daardoor ontstaande nieuwe beeld van deze kunstschat had verwerkt.

Door zijn ‘Monumentale Glasschilderkunst’ heeft Dr. v.d. Boom aan de nog bestaande glasschilderingen een plaats gegeven temidden van de glazenierskunst, zoals die zich in de loop der tijden had ontwikkeld maar ook temidden van de gehele beeldende kunst, vooral de gravures, waarvan de voorstellingen in de glazen dikwijls afhankelijk blijken te zijn. Gewapend met een brede kunsthistorische kennis, was Dr. v.d. Boom in staat op vele punten de verbindingen aan te wijzen. Het lag geheel in zijn lijn om dit bredere verband op te sporen. Hij heeft daardoor een totaalbeeld ontworpen dat tevoren niet bekend was; veel wat terra incognita was heeft hij aldus in kaart gebracht; hierdoor is nadere détailstudie mogelijk gemaakt, waardoor hier en daar in onderdelen natuurlijk ook korrektie zal kunnen worden aangebracht op het pionierswerk dat Van der Boom heeft verricht. Deze omvattende arbeid, die hij met ijver en nauwgezetheid ten uitvoer gebracht heeft is van blijvende betekenis.

Het bij Martinus Nijhoff in 1938 verschenen en reeds lang uitverkochte boek heet: De Goudse Glazen. Professor van Regteren Altena trad op als redakteur van het boek, waaraan ook anderen als mejuffrouw Dr. J.D. Hintzen, voor de beschrijving van de glazen, hun medewerking verleenden. Ook na zijn promotie bleef Dr. v.d. Boom aandacht geven aan de glasschilderkunst. Hiervan getuigen o.a.:

- Ontwikkeling en karakter der oude monumentale glasschilderkunst. Strengholt, Amsterdam 1943

- De kunst der glazeniers in Europa. Wereldbibliotheek Amsterdam 1960 Naast artikelen in tijdschriften, zoals in het Bulletin van de Oudheidkundige Bond (15 augustus 1953: Nieuwe publicaties buiten Nederland verschenen sedert 1945), verzorgde Dr. van der Boom, na de tentoonstelling van 1952 in museum Boymans te Rotterdam onder de naam ‘kleurenpracht uit Franse kathedralen’ de uitgave met toelichting van kleurendia's, onder dezelfde titel, uitgegeven door de N.V. Polygoon te Hilversum.

[p. 53]

Intussen vond zijn kennis van de glasschilderkunst ook internationaal waardering. Hij onderhield vrij geregeld kontakt met Dr. J. Helbig te Brussel, kenner van de glasschilderkunst in België; in het biezonder lag hem na aan het hart de groots opgezette uitgave van het Corpus Vitrearum Medii Aevi: de wetenschappelijke uitgave van al de middeleeuwse glasramen, die in heel de wereld bewaard worden. Deze gaat, onder het patronaat van de Unesco, uit van het Internationale Comité voor Kunstgeschiedenis; een viertal delen (Zwitserland I, Frankrijk I, Duitsland I en België) is inmiddels verschenen. Als tijdgrens is in het algemeen gesteld het jaar 1480, voor België en Nederland ongeveer 1580. Het lag voor de hand dat Dr. v.d. Boom het deel voor Nederland zou verzorgen. Hij stond hierover in het biezonder in verbinding met professor Hahnloser te Bern; op de Berner Tagung der Glasmalerei op 8 maart 1953 sprak hij voor de vergadering van deskundigen over ‘Die Meister von Gouda’. Voor de genoemde uitgave heeft Van der Boom, jammer genoeg, alleen voorbereidend werk kunnen doen; de dood is tussen beide gekomen.

Op 28 januari 1960 was Dr. v.d. Boom 65 jaar geworden; op 9 juli 1960, bij het einde van de cursus van de middelbare scholen, waaraan hij verbonden was, heeft hij afscheid genomen van de mensen en instellingen, die hij vele jaren had gediend. Hij moest zich, in verband met hartzwakte, al jaren in acht nemen. Op dezelfde avond is hij, temidden van zijn vrienden, plotseling overleden.

Aart van Dobbenburgh, voor wiens werk (bijv. diens litho's voor Tolstoi's Oorlog en Vrede) Van der Boom grote waardering had, deelt over Van der Boom als leraar mee:

‘Van 1919 af is hij bij het onderwijs werkzaam geweest en van einde 1933 tot aan zijn dood was hij docent aan het Stedelijk gymnasium, het Gemeentelijk lyceum en aan de Gemeentelijke H.B.S.-A (thans Lourens Costerlyceum). Zijn lesgeven was doordrongen van zijn liefde voor en zijn grote kennis van de aesthetische vakken. Vele oud-leerlingen herinneren zich met dankbaarheid zijn vele extra-lessen in de Kunstgeschiedenis, en het kon gebeuren, dat men dan onder zijn gehoor behalve de jeugd ook verschillende collegae aantrof, die zich deze ogenblikken van bezinning en kunstgenot niet gaarne lieten ontgaan. De Oudervereniging van de H.B.S.-A profiteerde verscheidene malen tijdens haar bijeenkomsten van de aanwezigheid van dr. van der Boom.

[p. 54]

Hij luisterde dan de vergadering op door deze te doen delen in zijn schoonheidsontroering die hij had beleefd bij zijn studie en zijn kunstreizen en die zich weer meester van hem maakte bij het tonen en bespreken van reproducties en dia's.’

Van zijn opvattingen als leraar in tekenen en kunstgeschiedenis heeft Van der Boom rekenschap gegeven in een inleiding, gehouden in augustus 1943 voor de vergadering van de Ned. Ver. voor Tekenonderwijs; al pratende met zijn collega's doet hij voorstellen aan de hand en vertelt hij wat hij zelf doet. Daaruit spreekt de man van de praktijk, die hart heeft voor zijn vak. Bij de weinig daarvoor beschikbare uren werkte hij met capita selecta. De tekenles in de lagere klassen gaf hij vooral om te maken dat de leerling konkreet en bewust ging zien. Dit leidt tot een reële, meer dan gevoelsmatig-arbitraire waardering van de beeldende kunst. Uiteindelijk wil hij daarmee bereiken kunstwerken te doen beleven als cultuuruiting van hun tijd en van de voortdurend wisselende geestesstromingen.

Uit andere publicaties blijkt dat de verbinding van het kunstwerk met de feitelijke gesteldheid en het klimaat van een tijd voor Van der Boom geen lege leuze was. Telkens weer legt hij dit verband konkreet en tegelijk met begrip voor de geest van de tijd.

Het is te begrijpen dat hij ook een geregeld medewerker is geweest aan het Tijdschrift voor Geschiedenis, vooral door besprekingen van werken op kunsthistorisch gebied. Wel zou men zeggen dat het accent in zijn verschillend werk verschillend ligt. Het lijkt of hij schrijvende over glasschilderkunst meer bij het konkrete, kunsthistorische blijft, en of hij anderzijds op reeds eerder verkende of dichterbij liggende gebieden meer aandacht geeft aan de geestelijke achtergrond. Op het meer bekende terrein schrijft hij, naar het lijkt, rustiger en vlotter, met meer overzicht voor de lezer, dan op dat van de glasschilderkunst. Daar is hij druk bezig te verzamelen en direkt op tafel te brengen, opdat er van het gevonden materiaal niets zal verloren gaan. Voor de gewone lezer wordt dat wel eens te kompakt en vermoeiend.

Van der Boom erkent vooral op aestetisch gebied vanaf omstreeks 1925 grote invloed te hebben ondergaan van R.N. Roland Holst, professor aan de Rijksacademie voor beeldende kunsten te Amsterdam. Deze wekte bij hem biezondere aandacht voor de monumentale-, en daarmee voor de glasschilderkunst. Herhaaldelijk heeft hij aan Roland Holst waarderende woorden gewijd. Ook diens ‘Overpeinzingen van

[p. 55]

een bramenzoeker’ bijv. wekte zijn bewondering. Bij zijn papieren bevinden zich een vrij groot aantal brieven van professor Roland Holst, en ook enige van diens echtgenote, de dichteres Henriëtte Roland Holst-van der Schalk.

Toch lijkt het of Van der Boom in professor J. Huizinga, de Leidse historicus, meer zijn eigen geest in een meer bewuste en fijnere vorm vond uitgedrukt. Vooral in zijn latere jaren citeert hij telkens Huizinga; in zijn boeiend geschreven boekje ‘Scheppen en Schouwen’ (Wereldbibliotheek, Amsterdam 1955) van zes kunsthistorische essays, haalt hij Huizinga bijv. niet minder dan tien keren aan, en gaat hij, Huizinga met Erasmus vergelijkend, zover te zeggen: ‘zoals de vroege 16e eeuw heeft geluisterd naar de grote Rotterdammer, zo heeft onze tijd het gedaan - en doet zij het nog - naar de stem van Huizinga’. Wel moet er worden bijgezegd, dat Van der Boom in een paar volgende zinnen de uitlating weer wat mitigeert.

Naast de glasschilderkunst hebben vooral de grafische kunsten de aandacht van Van der Boom gehad. Het is tekenend dat enerzijds in de encyclopedie van Winkler Prins, deel 9, het uitgebreide artikel over glasschilderkunst van zijn hand is, anderzijds het artikel over grafische kunsten in deel 2 van de Ensie-encyclopedie eveneens door hem is geschreven. Op beide gebieden is hij erkend als deskundig man, die tevens in staat was zijn gedachten kort en klaar uit te drukken. Daarmee verenigde hij een geheel van weloverwogen oordelen op het terrein van verschillende beeldende kunsten, en een direkt hanteerbare kennis zowel van de geschiedenis daarvan als van de cultuur in het algemeen. Ook geeft hij telkens blijk van inzicht in daarmee samenhangende vragen van staatkundige en economische geschiedenis. Aldus uitgerust heeft hij zich kunnen begeven op verschillende gebieden van kunst. Samenvattend heeft hij dit gedaan in ‘Vijftig eeuwen beeldhouwbouw- en schilderkunst’. Het boek werd opgezet door professor Plantenga, maar na diens overlijden voor een belangrijk deel geschreven door Dr. van der Boom. Het werd geschreven voor academies en kunstnijverheidsscholen, maar bijv. ook voor capita selecta, zoals Van der Boom zich die dacht, in de hoogste klassen van gymnasia en lycea. Met 376 kwarto-bladzijden in druk, en een bijbehorend illustratieboek van 164 bladzijden en 1103 kleine afbeeldingen, verscheen de tweede druk in 1959 bij Thieme te Zutphen. Van zijn boeken op ander gebied dan glasschilderkunst worden hier nog vermeld:

[p. 56]

1948:	Hans Holbein de Jonge - ‘In den Toren’ Naarden.
1950:	Hedendaagse prentkunst in Nederland - Wereldbibliotheek Amsterdam.
1952:	Acht Vlaamse en Nederlandse houtgravures - idem
1952:	C.A. Lion Cachet - Kroonder, Bussum.

Intussen schreef Van der Boom nog in periodieken en in kranten, bijv. in de Nieuwe Rott. Courant en in De Gids.

Van der Boom was wars van rhetoriek en exaltatie; hij was van oordeel dat de kunst niet dan ten eigen detrimente kon afwijken van een zekere redelijkheid en verstaanbaarheid, maar tegelijkertijd dat kunst niet leeft als niet zowel de schepper als de schouwer op eigen wijze ‘getroffen’ zijn. Die gezichtspunten hebben hem voorgestaan bij zijn onderwijs, bij zijn onderzoek en in zijn publicaties.

Hoe moet hij hebben gewerkt om, terwijl hij leraar was, tegelijk een universitaire studie door te zetten, deze met een zó baanbrekende dissertatie te bekronen, en om, toen en daarna, gegrond op de basis van zó breed en nauwkeurig onderzoek, zo veel te publiceren;...tot op de dag waarop hij zijn betrekking neerlegde en zijn hart het begaf.

A.A.J. RIJKSEN