Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1962

[p. 48]

Jan Pieter de Bie
(Rotterdam, 7 augustus 1871 - 's-Gravenhage, 2 juni 1959)

Jan Pieter de Bie, die op 7 augustus 1871 te Rotterdam werd geboren, stamde uit een oud, vermaard geslacht. In 1711 werd Mr Jakob de Bie resident van H. Hoogmogenden bij Czaar Peter de Grote van Rusland en richtte hij in dit hoge ambt weldra een verzoek tot de classis Amsterdam om een predikant voor de Hollandse kolonie te mogen ontvangen. De vader van Jan Pieter de Bie was assuradeur te Rotterdam en het is in hoge mate waarschijnlijk, dat de accuratesse, waarmede de zoon in later jaren de weduwen- en wezenbeurzen beheerde, hem van het ouderlijk huis uit reeds vroeg was meegegeven. De zorgvuldigheid, die hij betrachtte bij het beleggen en distribueren der gelden en de feilloosheid, waardoor zijn financiëel beleid was gekenmerkt, tekenden hem als een voorzichtig bewindvoerder in de oude, degelijke, Hollandse stijl.

Hij bezocht het Erasmiaans Gymnasium in de Maassad om daarna theologie te studeren aan de Rijksuniversiteit te Utrecht. Na in 1896 het proponentsexamen in Zeeland te hebben afgelegd, deed hij op 17 december 1899 intrede bij de Ned. Herv. gemeente van Kethel en Spaland, die hij bijna 5 jaar heeft gediend. Na vele beroepen te hebben ontvangen, nam hij Arnhem aan, waar hij van 1904-1910 heeft gestaan, tot hij naar 's-Gravenhage werd beroepen, waar hij door M.M. den Hertog werd bevestigd. Hier werd hem in de binnenstad een echte volkswijk aangewezen met sociale aspecten en gezinsverhoudingen, die hier en daar van de gebruikelijke normen in belangrijke mate afweken. Wie had gedacht, dat de waardige, beschaafde en deftige predikant in dit milieu zich niet zou kunnen bewegen, vergiste zich volkomen. Immers bezat deze geestelijke aristocraat een mensenkennis, zo rijk, dat hij ook de allereenvoudigsten door zijn vriendelijkheid en gemoedelijkheid, zijn vrijgevigheid en milddadigheid aanstonds wist te winnen. De trouw bij zijn werk, de sprankelende humor, die zijn gesprekken kruidde en waardoor menigeen, ook menige collega, ongemerkt werd ontwapend, en zijn ootmoedige vroomheid waren poorten, waardoor hij tot zijn medemensen kon ingaan.

Behorende tot de oude garde der confessionelen in de Ned. Herv. Kerk, gaf hij preken, die naar alle kanten welverzorgd waren. Wetenschapsmens als hij was, begon hij met grondige exegetische studie, omdat woord voor woord verantwoord moest zijn. Pas daarna schreef hij

[p. 49]

zijn preek op in een keurige stijl en gebouwd in een vorm, die de bouwheer verraadt. Vervolgens werd de preek (men had toen meer tijd dan tegenwoordig!) gememoriseerd en ernstig en pakkend uitgesproken.

Intussen vergat deze ijverige pastor de studeerkamer niet. Toen hij zijn eerste pastorie ging betrekken, was hij reeds in het bezit van de hoogste academische graad: op 7 november 1899 verdedigde hij zijn proefschrift, dat onder leiding van zijn promotor, Prof. Dr. S.D. van Veen, was tot stand gekomen, over het onderwerp: Het leven en de werken van Petrus Hofstede. De academische senaat te Utrecht erkende de grote verdiensten van deze dissertatie, door de jonge promovendus met het predicaat cum laude te eren.

Het onderwerp liet hem zo weinig los, dat hij in 1903 in het tweede deel van het Ned. Archief voor kerkgeschiedenis, blz. 101-106, nog een aanvulling gaf: ‘Nog een en ander in verband met het leven en de werken van Petrus Hofstede’. Typisch voor De Bie, die zo tot in de perfectie werkte, dat hij elk gegeven, hoe miniem ook in de ogen van anderen, in zijn studie een plaats gaf, omdat hij tot in de kleinste bijzonderheden geheel compleet wilde zijn.

Op geheel ander terrein lag zijn geschrift, dat in zijn Arnhemse tijd in de serie ‘Kerk en secte’, onder leiding van Prof. Van Veen, het licht zag en handelde over: ‘De orthodoxe kerk in Rusland’. Van zijn brede blik, over de vaderlandse grenzen heen, getuigden ook zijn wekelijkse, grondige artikelen, die in het orgaan van de Confessionele Vereniging, ‘De Gereformeerde Kerk’ geheten, onder de rubriek ‘Buitenland’ verschenen en die met de regelmaat van de klok, precies op tijd bij de redactie binnenkwamen. Naast deze opstellen, die het gezichtsveld van vele lezers hebben verruimd, was De Bie dagelijks bezig met het allersecuurste werk, dat te bedenken valt, het hoofdredacteurschap van het ‘Biographisch Woordenboek van Protestantsche Godgeleerden in Nederland’, dat hij, na de bewerking van de letters A en B door Dr H. Visscher en Dr L.A. van Langeraad, reeds bij de letter C van hen overnam. Samen met Mr J. Loosjes arbeidde hij aan dit standaardwerk voort, dag aan dag en jaar na jaar, en toen Mr Loosjes aan de arbeid ontviel, ging De Bie, secuur en met noeste vlijt, op de ingeslagen weg voort. Hij is er mee bezig gebleven tot de dag van zijn dood. In later jaren zocht en kreeg hij enige assistentie en vond hij andere kerkhistorici bereid bepaalde artikelen voor hun rekening te nemen, maar de hoofdredactie lag en bleef bij De Bie. Het lag niet aan hem, dat de

[p. 50]

tijdsomstandigheden, financiële belemmeringen en de omvangrijkheid van het misschien al te breed opgezette, monumentale werk in de letter L is blijven steken en het zou zijn nagedachtenis eren, als de historici van nu een weg vonden om deze uitgave, hoe waardevol ook, geen torso te laten.

De studieijver van De Bie, die altijd ongehuwd is gebleven en die, als hij thuis was, steeds op zijn ruime studeerkamers te midden van zijn prachtige, unieke boeken- en platenverzamelingen was te vinden, kan niet hoog genoeg worden aangeslagen. Hij ging nooit vóór één uur naar bed, zelfs in de nacht van zijn heengaan niet en nam, als hij voor zes weken met vacantie ging, steeds een grote koffer met boeken mee. Zelfs in een stad als Florence bestond hij het om 's morgens en 's avonds te werken en alleen de middag voor wandelen te besteden. Zo lieten de beslommeringen van het Woordenboek hem ook in het buitenland nimmer los.

In zijn Arnhemse tijd was hij lid van het Curatorium van het Christelijk Gymnasium aldaar en had hij zitting in een Raad van beroep voor de Christelijke scholen. Later was hij lid van het Provinciaal Kerkbestuur van Zuid-Holland, in welke functie hij ook proponentsexamens moest afnemen, en was het duidelijk, waar zijn sympathieën lagen, toen hij vice-voorzitter van ‘Protestants Nederland’ en voorzitter van de Haagse afdeling van de Ned. Gustaaf Adolf-Vereniging werd. In de wetenschappelijke sector stelde hij, naast het lidmaatschap van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde dat van het Historisch Genootschap en het Haags Letterlievend Genootschap ‘Oefening kweekt kennis’ op hoge prijs.

Een hartaandoening dwong hem reeds op 1 augustus 1930 zijn bediening neer te leggen. Zijn afscheidspreek in de Julianakerk had Ps. 122: 6a tot tekst: Bidt om de vrede van Jeruzalem. Sindsdien werd het steeds meer eenzaam om hem heen. De hoge leeftijd, die hij mocht bereiken, bracht mee, dat zijn oude vrienden hem ontvielen, terwijl de jongeren hem in de kracht van zijn jaren niet hadden gekend en te weinig profiteerden van zijn enorme, historische kennis. Zo bracht hij toch nog bijna 29 jaren als emeritus door, als dierenvriend bij uitstek door zijn trouwe, mooie honden vergezeld.

Zijn rouwbericht deelde mede, dat hij in alle stilte in het familiegraf op Crooswijk te Rotterdam is bijgezet. In alle stilte is hij gestorven, zonder dat iemand er bij was. In alle stilte is hij begraven. In alle stilte, zoals hij ook had geleefd en gewerkt.

G.P. VAN ITTERZON