Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1960

[p. 120]

Jhr. Jan Willem Jacobus Witsen Elias
('s-Gravenhage, 1 october 1896 - Leeuwarden, 21 juni 1956)

Jhr. Jan Willem Jacobus Witsen Elias is op 1 october 1896 in Den Haag geboren, waar zijn vader een ambtelijke positie bekleedde, maar zijn familie was van bekende, Amsterdamse afkomst, en hij voelde zich als het er om ging ook meer Amsterdammer dan Hagenaar. Zou hij anders de journalistiek zo vol overtuiging als werkkring hebben gekozen? Hij kreeg een h.b.s.-, en niet een gymnasium-opleiding, iets wat hij later als zovele andere vooraanstaande journalisten betreurd heeft. Getrouw aan het reeds in vele gevallen gegeven advies om zijn eerste opleiding bij een regionaal blad te zoeken, kwam hij als jong verslaggever in Alkmaar terecht en later heeft hij als zodanig ook aan de Zutphense Courant gewerkt. Een gemakkelijke leerschool was dat niet, een boeiende wel voor wie het in zijn vingers heeft. Een uiterst gevarieerde veelheid van klusjes moet worden opgeknapt; men moet bereid zijn om van letterlijk alles wat verstand te willen hebben; men moet ook fysiek in staat zijn de hitte van de dag en de koude van de nacht te verdragen. Aangezien een aankomend journalist toen nogal eens de raadsvergaderingen van de gemeenten uit zijn rayon moest verslaan, was zijn werk vrij ambulant; per fiets moest het traject worden afgelegd waarvoor de journalist van vandaag als de meest vanzelfsprekende zaak de auto benut.

In 1923 ging hij naar het Noorden; het werd een definitieve vestiging. Hij werd als redacteur buitenland verbonden aan de Leeuwarder Courant, een in 1752 voor het eerst verschenen blad en sedert die tijd steeds een provinciale courant van zekere distinctie. Zijn buitenlandse overzichten werden al spoedig in wijde kring gelezen en gewaardeerd. Hoewel hij zeer kunstzinnig was aangelegd, gaf zijn drukbezette tijd hem weinig gelegenheid deze aanleg in de krant te ontplooien. Daarvoor kreeg hij in 1936 meer de kans, toen hij hoofdredacteur van de Leeuwarder Courant werd; voortaan schreef hij met veel ambitie zijn literaire en zijn toneel-critieken. Zijn intense belangstelling voor de internationale gebeurtenissen verzwakte daardoor echter niet; daar gaven de gebeurtenissen van de dertiger jaren trouwens ook geen enkele journalist aanleiding toe.

Het was voor Witsen Elias een natuurlijke zaak, dat hij terugtrad op hetzelfde ogenblik dat de Duitse bezetter de Leeuwarder Courant met

[p. 121]

het Leeuwarder Nieuwsblad tot de Friesche Courant samenvoegde en voor dit nieuwe blad een hem onwelgevallige redactie samenstelde. Bijna drie jaar is hij toen ambteloos burger geweest, een lange tijd die op een voor hem onvergetelijke wijze onderbroken werd door zijn gijzeling in Gestel. Het verblijf in deze afgeslotenheid, als strafmaatregel bedoeld, had zoals voor de hand ligt, zijn inconvenieënten; toch was de dagelijkse omgang met zovele exponenten van het Nederlandse leven ook voor Witsen Elias een reden tot dankbaarheid, een stimulans bovendien om zich op het aanzien van het komende, nieuwe Nederland te beraden.

Reeds voor de bevrijding was Witsen Elias direct betrokken bij de besprekingen over de toekomstige perssituatie in Friesland. Op 15 april 1945, toen de Duitsers uit Friesland verdwenen, werd hij de voorman van de drieledige hoofdredactie van de Leeuwarder Koerier, welk blad in 1947 de oude naam Leeuwarder Courant weer aannam en de oude tradities ook in vernieuwde vorm poogde voort te zetten. Familie-omstandigheden maakten dat hij met ingang van 1 januari 1949 van de ene kant van het krantenbedrijf naar de andere verhuisde; door zijn huwelijk verwant aan de familie Sprenger, die de voornaamste eigenaresse is van de N.V. Erven Koumans Smeding, - het typografische bedrijf dat de Leeuwarder Courant en andere bladen technisch verzorgt, - werd hij na het plotselinge overlijden van de directeur mr. J. Sprenger diens opvolger. Het verlangen om eens wat meer tijd te hebben voor zijn literair-critische aspiraties zal Witsen Elias zeker ook gedreven hebben deze functie aan te nemen. Toch is hij ook in de jaren die hem nog restten meer journalist dan technicus of zakenman gebleven.

Hij was als vreemdeling in Friesland gekomen, maar minnaar van de natuur en gecultiveerd zwerver als hij was, kon hij daar niet lang vreemdeling blijven. Vooral de zeil- en de ijssport hadden de liefde van zijn hart; jarenlang is hij voorzitter van de Friese IJsbond geweest en hij was steeds een van de eersten die een schaatstocht maakte als er een stevig vliesje in de vele vaarten van het waterland lag. Wat het buitenland betreft, had hij - die de Franse geest ook in de literatuur en journalistiek zozeer wist te waarderen - een bijzondere voorliefde voor Frankrijk. Graag maakte hij, met vrouw, familielid of vriend, een wandeltocht in een niet al te drukbezocht gedeelte van dat land en vooral door de historische herinneringen werd hij dan sterk geboeid. Van zijn belangstelling voor het toerisme en voor de recreatiebelangen in het algemeen

[p. 122]

(de natuurbescherming!) getuigde ook zijn bestuurslidmaatschap van de ANWB.

Zijn voornaamste organisatorische werkzaamheid lag evenwel op cultureel gebied. Hij was voorzitter van Kunst aan Allen te Leeuwarden, lid van de in de eerste naoorlogse tijd opgerichte Fryske Kultuerried, lid ook van een kleine, door Gedeputeerde Staten van Friesland ingestelde adviescommissie ‘Steunverlening kunst en culturele doeleinden.’ Voor de Ned. Journalisten Kring heeft hij voor en na de oorlog zeer geijverd en deze diende hij ook als bestuurslid; van de Friese Journalisten Vereniging was hij lang de voorzitter en het lag geheel voor de hand dat hij na het verlaten van de actieve journalistieke dienst daarvan tot ere-voorzitter werd benoemd. Hoewel hij in boekvorm niets heeft gepubliceerd en maar zelden tot het schrijven van tijdschriftartikelen kwam, werd hij in zijn literaire begaafdheid gaarne geëerd door zijn benoeming tot lid der Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Zijn maatschappelijke geïnteresseerdheid kwam o.a. tot uiting in het met animo beklede lidmaatschap van de Rotary en in zijn regentschap van het Popta-gasthuis te Marssum.

Op het eerste gezicht kon de karakterisering van zijn persoonlijkheid gemakkelijk lijken. Natuurlijk had hij wel iets van wat men vlotweg een Haagse jonker noemt, maar veel beter toch werd hij getypeerd als een verfijnd levens- en cultuur-genieter, een gastronoom op meer dan een gebied. Van het ruwe, harde en drastische was hij afkerig; hij vertegenwoordigde een haast ouderwetse vorm van beschaving en eruditie, een graad van bezinning en beheerste aardsheid, die wij misschien alleen maar met het afgesleten woord geestescultuur kunnen aanduiden. In vechten, polemiseren en brutaal woordgescherm had hij geen behagen, al kon hij als het moest de floret van zijn pen ter dege hanteren. Hij begreep veel, wist veel onaangenaams door een bijzondere geestigheid te verdrijven, had in de hem rijkelijk geschonken gave van de humor een instrument waarmede hij tal van lastige of onprettige zaken relativeerde. Geen wonder, dat hij zich nooit bijster tot de politiek aangetrokken heeft gevoeld. Geboortig uit de jaren van het fin de siècle, zich steeds verwant gevoelend aan de generatie van 1910, - eigenlijk zijn Bloem, Nijhoff, Gerretson en A. Roland Holst de laatste dichters geweest bij wie hij zich geheel thuis voelde, - als schrijver geïnspireerd door de liberale, tolerante, veel begrijpende school van Huizinga, heeft hij bijv. de Forum-mensen in de dertiger jaren wel kunnen waarderen

[p. 123]

maar zag hij in hen toch een nieuwe en hem in vele opzichten vreemde generatie. Hij vond het moeilijk zich over godsdienstige zaken uit te spreken of zich daaromtrent vast te leggen; toch bewaarde hij ook dienaangaande veel in zijn hart. Van het bigotte en fanatieke moest hij niets hebben; wanneer hij in anderen echter ware gedrevenheid zag, kon hij daar toch soms met iets van jaloersheid over spreken.

Witsen Elias heeft het nog beleefd dat er door jan-en-alleman over cultuur werd gesproken. Voor hem bestond cultuur vooral uit bescheidenheid en terughouding, in sierlijke soberheid, in licht en pittig discours van gelijkgezinden. De Duitse geeest was hem te romantisch, te mystiek, te überschwenglich en te wreed, de Engelsman was hem te koud en te ingetogen, - maar hoe heeft hij van Dickens genoten, vooral van de Pickwick Papers,-de Fransen gebruikten hem juist even te veel en te graag mooie woorden, maar bij de laatsten paste hij met zijn romaans lijkende natuur toch het best. Zelf was hij helemaal geen spreker; eerder zou hij toneelspeler hebben kunnen zijn. In een klein gezelschap was hij beter op zijn plaats dan in een groot; misschien liet hij zich nog het meest en het liefst gaan in een kring van hem bekende collega's of hem sympathieke kunstenaars.

Hij heeft in de loop der jaren vele honderden letterkundige kronieken en toneelcritieken in de Leeuwarder Courant gepubliceerd; hij had een trouw en hem zeer waarderend lezerspubliek dat gaarne vertrouwen in zijn voorzichtig en gematigd oordeel stelde. Zijn aristocratische persoonlijkheid kwam ook daarin tot uiting, dat hij in al deze met veel kennis en stijlvermogen gecomponeerde beschouwingen onopvallend en dienend ter zijde bleef staan en zich dan toch steeds als een uitgesproken fijnproever openbaarde. Hij liet zijn oordeel en zijn voorkeur niet bepalen door de groep, de bent, de richting of de school; hoewel hij de oudere schrijvers (Louis Couperus!) dikwijls het best aanvoelde, heeft hij toch met veel begrip voor de noodzaak van vernieuwing en ook met veel sympathie voor het experiment over de jongeren geschreven. Aan de poëzie waagde hij zich in latere jaren steeds minder; enerzijds, omdat hem het hachelijke van de poëziecritiek uit het werk van zijn confraters meermalen was gebleken, anderzijds omdat het moderne dichterlijke jargon hem niet lag of niet raakte. Poëzie-gevoelig was hij echter - evenals zijn zuster, de declamatrice Claudine Witsen Elias, - in hoge mate.

In het Friese literaire maandblad De Tsjerne heeft prof. dr. J.H. Brouwer kort na de dood van Witsen Elias een degelijk en warm gesteld

[p. 124]

artikel geschreven over diens werkzaamheid als literair criticus (jaargang XI, 1956, blz. 291-300). Daarin concludeert hij: ‘Hy (W.E.) moat in hege opfetting hawn hawwe fan syn taek as literair kronykskriuwer; kundigens, earlikens en biskiedenens binne de skaeimerken fan syn krityk en binne dat net krekt de grounslaggen fan alle krityk dy 't wier hwat om de hakken hat?’ Het is te betreuren dat zijn werk nog niet van grotere omvang is geweest en dat het niet meer bekendheid heeft verkregen; in het Westen des lands is men niet spoedig geneigd te verwachten dat er uit het Nazareth van de randgewesten in cultureel opzicht iets goeds zou kunnen komen. Toch werd er door de toneelgezelschappen aan de critieken van Witsen Elias gewoonlijk wel de aandacht geschonken die zij ten volle verdienden. Zelf heeft hij in zijn werk vooral journalistiek gezien, krantenschrijverij van een ouderwetse, degelijke soort, zoals hij die in het bijzonder achtte te passen bij de krant die hij liefhad en die een deel van zijn leven was geworden. Met Friesland was hij in de loop der jaren innig verbonden geworden, al spaarde hij het in de kring zijner bekenden nooit zijn hartelijke critiek en al was het voor hem vaak een aangrijpingspunt van zijn geserreerde humor.

Op 21 juni 1956 is Witsen Elias gestorven, juist in de week dat hij met vacantie naar Frankrijk zou gaan. Een begaafd liefhebber der kunsten, een onmisbare deelgenoot in de gesprekken der vertrouwden, een hartelijk en geestig vriend van iedere vakgenoot, ging met hem heen. Op het Huizumer kerkhof, dicht bij de oude zadeldaktoren, is hij begraven; honderden hebben hem uitgeleide gedaan.

J. TJ. Piebenga