Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1960

[p. 125]

Johan Lambertus Machiel Franken
(Pretoria, 10 mei 1882 - Stellenbosch, 20 october 1959)

Van de vele kostbare herinneringen aan Zuid-Afrika is mijn vriendschap met Franken een der dierbaarste en meest waardevolle. Dat wij elkaar na 1946 niet meer hebben mogen weerzien werpt nog een schaduw over de afgelopen jaren.

Zijn Ouders, Marinus Franken en Johanna van Loon, zijn uit Nederland naar Zuid-Afrika gekomen. Toen Johan zeven jaar oud was, in 1889, keerde zijn Moeder met haar vier kinderen naar Nederland terug, opdat zij daar hun schoolopvoeding konden krijgen. Johan deed eindexamen aan het gymnasium te Utrecht op 3 juli, 1901; daarna vestigde de familie zich aan het Bezuidenhout in den Haag. De jonge man reisde naar Engeland, waar hij vier jaren verbleef als student in de rechten aan Trinity Hall, Cambridge University, daarna keerde hij terug naar zijn geboorteland. Een korte tijd was hij werkzaam als leraar aan de Jeppes High School in Johannesburg, maar al spoedig trok Europa hem weer en ging hij Germaanse Filologie studeren aan de Universiteit van Gent, onder Logeman, de Vreese, Paul Frederiq, Pirenne. Hier verwierf hij de graad van Doctor in de Filosofie en Letteren op 4 december 1912, op een proefschrift ‘Bijdrage tot een Afrikaans Woordenboek en de kennis van de oorsprong van Afrikaans’. In 1913 werd hij aangesteld als tijdelijk professor voor moderne talen aan het Universiteitscollege van Natal te Pietermaritzburg, plaatsvervanger van Besselaar. In november van datzelfde jaar verwierf hij de graad Master of Arts aan de Universiteit van Kaapstad. Kort daarop zag Europa hem terug, ditmaal in Luik, om Romaanse Filologie te studeren.

Kort na het uitbreken van de eerste wereldoorlog werd hij als Brits onderdaan geïnterneerd in het kamp Ruhleben bij Berlijn; de vier jaren maakte hij zich te nutte door een intensieve bestudering der klassieken. Aan zijn medegevangenen gaf hij les in het Afrikaans.

Na de vrede, tegen het eind van 1918, vertrok hij, en nu voorgoed, naar het oude land. Op 1 april 1919 volgde de aanstelling tot lector voor het Frans aan de Universiteit van Stellenbosch.

Zijn grote liefde gold de navorsing van de kultuurgeschiedenis der Hollands-Zuid-Afrikaners. Hoe hebben wij allen in Stellenbosch en ver daarbuiten meegeleefd met zijn langdurig archiefonderzoek naar de geschiedenis der Franse Hugenoten aan de Kaap. In de jaren 1925-1929

[p. 126]

verschenen niet minder dan 17 gedegen opstellen over dit boeiende onderwerp, later, in 1939, nog gevolgd door een zevental andere. Hij toont zich hier, als altijd, een man met een scherp oog voor het detail, en zijn waarde om ons een blik te gunnen in de zielkundige conflikten. Immers, die waren talrijk en diepgaand, ze leidden vaak tot dramatische spanningen. Een extra erkenning voor deze noeste arbeid - hij vestigde zich 's zomers veelal de hele vacantie bij Kaapstad om dichter bij de archieven te zijn - werd hem in 1929 ten deel. Zijn vroegere collega S.F.N. Gie, de historicus, wist voor de Universiteit van Stellenbosch de beschikking te verkrijgen over een ruim fonds, door het Franse volk aan het begin der eeuw bijeengebracht met het doel degenen te honoreren die verdienstelijk werk hadden verricht voor de bevordering van de Franse kultuur in Zuid-Afrika. Deze fondsen maakten het mogelijk een leerstoel in het Frans in te stellen. Franken verkreeg dit eerste professoraat, dat hij gedurende 35 jaren heeft bekleed. Hij was een nauwgezet en inspirerend docent, die zijn colleges wist te kruiden met velerlei pikante tussengerechten.

Toch oogstte hij zijn grote successen niet op het gebied der Romaanse filologie. Hij was in de eigenlijke zin geschiedvorser.

Een dualiteit in zijn persoonlijkheid kenmerkte trouwens zijn hele wezen, gelukkig niet in negatieve zin. Hij had twee, of eigenlijk drie vaderlanden: Zuid-Afrika, Nederland, en Engeland. Frankrijk zou men zijn amour kunnen noemen.

Gemakkelijk kwam hij in 't geweer, en in 't verweer, voor elk land op zijn beurt. Met zijn intieme kennis der kultuur, altijd gebaseerd op kennis der mensen, kon hij ongemotiveerde kritiek onbarmhartig afwijzen. In zijn kring was hij het toonbeeld van de wereldburger. Maar tevens verknocht aan alles wat hem uit de diepste bronnen van het landseigene geschonken was. En dat geschonkene kwam goeddeels uit het verleden.

Niet echter zijn Vrouw, Catherine Gardner, met wie hij huwde in november 1935. Zij, violiste en vioollerares aan het Conservatorium voor Muziek te Stellenbosch, was evenzeer artistiek begaafd als hij. In hun ideale huis, met de prachtige tuin en het uitzicht op de bergen, heerste de sfeer der muziek en der schilderkunst. Haar zorg heeft de laatste jaren van zijn hulpbehoevend lijden verlicht.

Hoe groot was zijn voldoening toen hij, in 1928, de uitlating vond van de jonge Hendrik Bibault: ‘'k ben een Afrikaander’, gesproken

[p. 127]

tijdens de beroeringen onder W.A. van der Stel. Met een aanstekelijk optimisme publiceerde hij de vondst onder de titel: ‘Die opkoms van 'n Volk’.

Het valt niet te ontkennen dat alles waar de lucht van spitse onenigheid aan kleefde voor zijn speurorgaan een bizondere prikkel bezat. Voor mij was hij een onschatbare voorlichter op mijn pad om de Afrikaner te leren verstaan. Hoe dikwijls signaleerde hij niet de holle rhetoriek van publieke sprekers, waarvan ik in mijn onschuld geen kwade vermoedens had. En hoe geestig wist hij een vriend, ook mij, op zijn feilen te wijzen.

Van bizonder belang zijn Franken's studies over het voortbestaan van Maleise en Portugese relikten aan de Kaap. Was dit voort onderzoek maar vroeger ter hand genomen, zeg een honderd jaar eerder, hoeveel winst zou mogelijk nog zijn geboekt. Deze relikten van vandaag steunen de vroeger gepubliceerde gegevens over ‘Portugees en Frans in die mond van Hottentotte’ en ‘Vertolking aan die Kaap in Maleis en Portugees’. Telkens wees hij er op dat iemand die deze beide talen beheerst zich met de studie van het Afrikaans diende bezig te houden.

De taalkundige onderzoekingen zijn over 't geheel genomen een bijprodukt van de kultuur-historische. Niettemin is zijn bundel Taalhistoriese Studies zo verdienstelijk, dat hij bekroond is met de Stals-prijs van de Suid-Afrikaanse Akademie.

Niet aflatende inspanning voor een gesteld doel bleek treffend duidelijk, in de tijd dat Stellenbosch zijn 250-jarig bestaan zou gaan vieren. Franken vatte het plan op voor een gedenkboek en onverdroten zette hij zijn bemoeiingen voort, met onbaatzuchtige opoffering van tijd en energie. Van het fraaie boekwerk bracht hij tijdens de feesten persoonlijk vele exemplaren bij de bezoekers aan de man.

Een ander initiatief, van verder strekkende betekenis, ondernam hij in het jaar 1937. Toen richtte hij zich in een open brief tot de Minister met het verzoek om Regeringssubsidie voor de publicatie van een Archief-Jaarboek voor Zuid-Afrikaanse Geschiedenis, welk verzoek werd ingewilligd. Reeds het volgend jaar verscheen het eerste deel. Hijzelf was lid van de commissie voor uitgave van 1938 tot 1954. Eenzelfde werkzaamheid ontplooide hij als lid van de Raad der Van Riebeeck-Vereniging, gedurende dezelfde jaren.

Met zijn heengaan, op 20 october 1959, werd een rusteloos-werkzaam leven afgesloten. Degenen die hij toeliet tot zijn vriendenkring zijn verrijkt door de gaven van zijn merkwaardige persoonlijkheid. Zijn

[p. 128]

manmoedig verdragen smartelijk lijden heeft onze bewondering voor hem op onvermoede wijze versterkt.

A.C. Bouman

Voornaamste geschriften

1925-'39	Die Franse Vlugtelinge, 24 opstellen, verschenen in Die Huisgenoot, Die Burger en Tydskrif vir Wetenskap en Kuns, 1925 tot 1939.
1937	Uit die Lewe van Charles Etienne Boniface, in Annale Univ. Stellenbosch, April 1937.
1937	Uit die Lewe van 'n beroemde Afrikaner, Christiaan Hendrik Persoon, 1762-1836, in Annale Univ. Stellenbosch, okt. 1937.
1938	Duminy-Dagboeke-Duminy Diaries, deel 19 van de Van Riebeeck-Vereniging, 1938.
1932	Huisonderwys aan die Kaap, 1692-1732, in Annale Univ. Stellenbosch. julie, 1932.
1940	'n Kaapse Huishoue in die 18de Eeu - uit Dessin se Briefboek en Memoriaal, in Argief-Jaarboek vir S.A. Geskiedenis, deel I, 1940.
1949	Piet Retief se Lewe in die Kolonie, Kaapstad-Pretoria, 1949.
1953	Taalhistoriese Bydraes, Amsterdam-Kaapstad, 1953.