Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1957

[p. 64]

Jan Herman van Heek
(Enschede, 20 october 1873 - Doetinchem, 25 januari 1957)

Jan Herman van Heek werd op 20 october 1873 te Enschede geboren als de 2e zoon uit het tweede huwelijk van zijn vader Gerrit Jan van Heek met Christine Friedrike Meier. Zijn vader, uit een oud Twents geslacht gesproten, is in zijn tijd een man van grote betekenis geweest zowel op industrieel, sociaal als cultureel gebied. Ook was hij gedurende vele jaren lid van de Staten van Overijssel en lid van de Eerste Kamer.

Jan van Heek groeide op in het kader van het grote gezin met 13 kinderen, dat 's winters in het Van Heek's huis aan de Markt te Enschede woonde en 's zomers verscheidene maanden op het buitengoed Het Stroot in Twekkelo doorbracht.

Na de lagere school bezocht hij evenals zijn broeders de ‘Industrieschool’ te Enschede, die in 1864 door de Twentse industriëlen was gesticht en in 1886 gereorganiseerd was onder de naam van ‘Nederlandsche School voor Nijverheid en Handel’, voorgangster van de Hoogere Textielschool. Daarna vertoefde hij enige tijd in de katoenfabrieken in Lancashire en maakte in de jaren 1895-96 een grote orienteringsreis naar Nederlands- en Brits-Indië, waar een aanval van cholera hem op de rand van het graf bracht.

Na zijn terugkeer richtte zijn vader met hem op de Commanditaire Vennootschap G.J. van Heek en Zonen, die later (1936) is omgezet in de N.V. Rigtersbleek, waarvan de heer Van Heek toen president-commissaris werd.

Tal van andere industriële ondernemingen hebben zijn belangstelling gehad, en hebben van zijn invloed en bekwaamheid weten te profiteren. Hij was commissaris, later president-commissaris van Van Heek en Co N.V. te Enschede, van Ter Horst en Co N.V. te Rijssen, van Palthe's Textielveredelingsbedrijven te Almelo, van de N.V. Kunstzijdespinnerij Nijma te Nijmegen, van de N.V. Boekelosche Stoomblekerij, van de Twentsche Bank N.V. te Amsterdam en van de Banque Jordaan te Parijs, ook van de Société Hollandaise de Banque te Brussel. Vooral bij de reorganisatie van de bank te Parijs (1908) is Van Heek tot grote steun geweest aan zijn zwager Jan Jordaan. Ook had hij belangrijke invloed bij het beheer van B.W. Blijdenstein en Co te Londen, een dochteronderneming van de Twentsche Bank, waar zijn zwager Mr. W.B.

[p. 65]

Blijdenstein aan het hoofd stond, die later lid van de Hoofddirectie dezer bank werd.

In zijn jonge jaren maakte Van Heek tal van reizen, zowel binnen als buiten Europa, waarbij zelfs China niet werd overgeslagen. Het best voelde zij zich thuis in Engeland, waarvan de volksaard hem volkomen ‘lag’. De lust tot reizen, vooral om de oude beschaving te bestuderen, is hem bijgebleven, bezoeken aan Italië, Griekenland, Egypte, het Nabije Oosten, en, nog in het laatste jaar van zijn leven, aan Spanje waren voor hem een groot genot en gaven hem ruim stof tot overdenking.

Met zijn familie heeft hij een grote stimulerende invloed gehad op het sportwezen in Twenthe, o.m. door de beschikbaarstelling van enige belangrijke sportparken.

Reeds op jeugdige leeftijd was hij een groot liefhebber van tekenen, zijn aanleg hiertoe heeft zich op de Industrieschool door de lessen van de Enschedese kunstschilder L.J. Bruna verder ontwikkeld. De vele tientallen schetsboeken, die alle bewaard bleven, gaven niet alleen een beeld van de vele reizen, maar markeren ook wel duidelijk waarheen zijn belangstelling uitging, naar de natuur en de kunst van het verleden, of het nu Franse cathedralen betrof of Twentse dorpskerkjes en boerenhuizen. In later jaren zijn van verschillende van zijn penschetsen reproducties vervaardigd, die zijn vaardigheid in een wijder kring dan alleen zijn intimi meer bekend maakte.

Ongetwijfeld is er een wisselwerking geweest tussen zijn tekentalent, dat hem zo diep liet doordringen in de schone voortbrengselen van het verleden, en zijn intense belangstelling voor het behoud hiervan.

Hiermede ging samen zijn gevoel voor verantwoordelijkheid om de wensen van gelijkgezinden, vrienden of familieleden, nader tot hun verwerkelijking te brengen. Zijn oudste broeder Jan Bernard, die in 1923 overleed, had steeds de wens gekoesterd, mede te werken aan de stichting van een museum te Enschede. In hartelijke samenwerking met diens weduwe Edwina Ewing en enkele van zijn broeders heeft J.H. van Heek de stichting van het ‘Rijksmuseum Twente’ weten te verwezenlijken, hij werd honorair directeur en heeft tot 1 januari 1956 in die functie, gesteund door bekwame medewerkers, van dit museum gemaakt een van de belangrijkste Nederlandse musea op het gebied der praehistorie en der primitieve schilderkunst. Het behoud van natuurmonumenten had daarnaast zijn volle aandacht; de totstand-

[p. 66]

koming van het Nationale Park Veluwezoom, waaraan hij met zijn vriend Mr. P.G. van Tienhoven van ganser harte medewerkte, is voor een niet gering deel aan het enthousiasme en de royaliteit van hem en zijn broer Gerrit Jan te danken.

In 1912 ging hij over tot aankoop van het overgebleven bezit van de graven van den Bergh, toen in handen van de vorst van Hohenzollern-Sigmaringen, waarin begrepen was het toen in verwaarloosde toestand verkerende kasteel Bergh met ongeveer 1400 H.A. bos en grondbezit. ‘Het heeft me wel enige slapeloze nachten gekost’ vertelde hij mij, voor hij hiertoe durfde over te gaan. Van de aanvang is het zijn bedoeling geweest dit bezit veilig te stellen. Eerst in de vorm van een N.V., later van de ‘Stichting tot instandhouding der goederen en rechten van het Huis Bergh’ heeft hij deze bedoeling gerealiseerd. Het was een belangrijke daad: hij en zijn familie deden afstand van dit, intussen tot bijna 1700 H.A. uitgebreide bezit, om er een stichting van te maken ten algemenen nutte, die, naar menselijke berekening, tot in lengte van dagen, op eigen krachten steunende, voor wandelaars en bezoekers als een monument van natuur- en kunstgenot zal kunnen blijven bestaan.

Een soortgelijke bestemming heeft hij gegeven aan het landgoed de Koningsbelten onder Haarle (O), groot 580 H.A., met bossen en een belangrijk heidereservaat.

Het is niet alleen het kasteel en de bijbehorende bossen en landerijen, maar ook hetgeen het Huis Bergh binnen zijn muren bewaart, dat in deze Stichting is opgenomen. Sedert jaren verzamelaar, heeft Dr. van Heek hier een representatieve collectie samengebracht van vroegere en latere middeleeuwse kunst, schilderijen, beeldhouwwerk, ivoorwerk, handschriften, met een daarbij aansluitende kunsthistorische bibliotheek. Ook het zeer belangrijke archief, het grootste en oudste particuliere archief in den lande, liet hij ordenen en toegankelijk maken voor de studie van de Gelderse historie.

Het kasteel Doornenburg in de Overbetuwe, een der weinige overgebleven niet-verbouwde voorbeelden van middeleeuwse kasteelbouw, had reeds vele jaren zijn bijzondere aandacht, en nadat hij de aankoop door de ‘Stichting tot Behoud van den Doornenburg’ had mogelijk gemaakt, heeft hij grote en daadwerkelijke belangstelling betoond bij de restauratie van dit kasteel, dat helaas in 1945 ten offer viel aan de vernielzucht van de bezetter, maar thans weer grotendeels herbouwd zal worden.

[p. 67]

Niet alleen in Gelderland, waar hij sedert de oorlogsjaren zijn vaste verblijfplaats had op het Huis Bergh, maar ook in andere delen van ons land steunde hij restauraties van belangrijke objecten, waarbij zijn voorliefde speciaal uitging naar de IJsselsteden. Persoonlijk leidde hij na de oorlog nog de restauraties van de Waag en de Hof Gelria te Doesburg.

Als bestuurslid van de Stichting ‘Vrienden der Geldersche Kasteelen’ had hij een belangrijk aandeel in de restauratie van het kasteel Hernen, terwijl zijn rol bij het veilig stellen van de landgoederen Twickel en Singgraven zeker niet gering geacht mag worden.

In 1928 werd hij lid van de Geldersche Monumentencommissie, en tal van andere op cultureel gebied werkzame verenigingen zagen hem gaarne in hun bestuursvergaderingen verschijnen. Jarenlang was hij ondervoorzitter van de Ver. Oudheidkamer Twenthe.

Waardering van vele zijden viel hem ten deel. Hij was ridder in de Orde van de Nederl. Leeuw (1930), grootofficier in de Orde van Oranje Nassau (1946), Eeredoctor van de Gem. Universiteit van Amsterdam (1952). Voorts werd hij geëerd met de Eerepenning van de Vereniging Gelre (1929), van welke vereniging hij in 1953 erelid werd, de gouden jubileumpenning van Natuurmonumenten (1931), de Bergsma-Medaille van de A.N.W.B. (1947), de zilveren anjer van het Prins Bernhard Fonds, de gouden legpenning van de Kon. Ned. Oudh. Bond (1948). In 1952 ontving hij als eerste de gouden Erepenning van de Provincie Gelderland. Hij was Ereburger van Bergh (1953) en van Doesburg (1953), bezat de gouden eremedaille van Enschede (1956) en de Rijkserepenning in goud (1953). Sedert 1945 was hij lid van onze Maatschappij.

In de laatste jaren van zijn leven vertoonde de heer Van Heek zich liever niet meer in grote gezelschappen, in kleine kring bleef zijn werkzame geest een sterke invloed uitoefenen.

Hij is niet beter te karakteriseren dan met de woorden die hij zelf schreef ter nagedachtenis van zijn vader, op wien hij sterk geleken moet hebben en die hij zich tot voorbeeld gesteld moet hebben. ‘De Twentsche eigenschappen van vasthoudendheid aan eens gesteld doel, eenvoud, zuinigheid, aanvankelijke gereserveerdheid, naast blijvende trouw, zij hebben ook Vader gesierd. Veelheid van woorden heeft den Twent nooit gekenmerkt en welsprekendheid in den zin die daaraan meestal wordt gehecht is slechts enkelen gegeven. Wat Vader naast vele eigenschappen sierde was zijn zachtheid van oordeel over anderen, hetwelk niet allen van hem wisten over te nemen.’

A.P. van Schilfgaarde