Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1956

[p. 120]

Frans, Joseph, Alois Schleiden
(Setterich-Siersdorf, 7 maart 1896 - Kerkrade, 12 juli 1955)

Frans Schleiden behoort tot de generatie, welke ‘in de kentering der tijden’ van Limburg werd geboren. Van kind af aan - zijn zeer kort verblijf in Siersdorf is van geen betekenis - heeft hij de snelle overgang van dit vroegere wingewest als provincie van de landbouw tot provincie van de moderne industrie, van de meest moderne mijnbouw meegemaakt. Als jongeling, als man en vooral als priester beleefde de Limburger deze overgang met grote belangstelling en intensiteit, met groeiende bezorgdheid voor de gevolgen van dien voor land, mens en cultuur.

De wijziging in de uiterlijke en innerlijke habitus van zijn heemprovincie heeft dan ook een bijzonder stempel gedrukt op de activiteiten, de levenshouding en vooral op de publicaties van de heemdichter Schleiden, die leefde en werkte in dat door historie en ligging eerst bevoorrechte en later lang misdeelde stuk van Nederland, waar Belgische, Duitse en Nederlandse mijnvelden in elkaar overgaan, waar Waalse, Rijnlandse en Hollandse cultuurstromingen samenvloeien en het karakter van mens en cultuur in sterke mate bepalen.

Het feit dat de eenvoudige pastoor Schleiden in 't Nederlands, Duits, Frans en ....... Limburgs preekte, moge als culturele typering dienen voor deze regionalistische Limburger, Nederlander en Europeaan, die de stof voor heel zijn literair werk putte uit de landelijke parochie-gemeenschap, waarmee hij als knaap, student en priester zo innig vergroeid was.

Schleiden werd in 1896 in het Rijnlandse dorp Setterich (ten N.W. van de plaats Schleiden, waaraan de familie haar naam ontleende) geboren uit een vader van deze plaats en een moeder uit het Zuidlimburgse Bocholtz.

Ofschoon het dialect van dit laatste dorp - tot nog toe niet bestudeerde - invloed op de taal van de latere dialectschrijver moet hebben uitgeoefend, doordat zijn moeder - vader Schleiden stierf reeds vier jaar na de geboorte van Frans - met wie hij nagenoeg uitsluitend dialect sprak, hem gedurende geheel zijn leven begeleidde en met zorg omringde, schreef hij al zijn gebundelde werken in de taal van Vijlen (bij Vaals), waar hij het eerst kapelaan werd.

De gang der geschiedenis van cultuur en letterkunde leert ons dat

[p. 121]

er in Schleidens jeugd en gymnasiumtijd in Europa, speciaal bij de letterkundigen in de zgn. randgebieden, een grote belangstelling bestond voor de volkscultuur in het algemeen en voor de regionale taal en vertelkunst in het bijzonder, hetgeen uit gangbare literaire termen als streekliteratuur, regional novel, littérature régionale, Heimatkunst e.d. duidelijk blijkt.

In deze in het begin der 20e eeuw bestaande sfeer van volkscultuur en heemletterkunde, welke gekenmerkt werd door volledige overgave van haar beoefenaars aan de heemstreek en door het zich innig inleven in de natuur en gemeenschap daarvan, werd Frans Schleiden als toekomstig streekletterkundige, in het Algemeen Nederlands én in het dialect, opgenomen.

Jammer genoeg kennen wij zijn groei in die richting niet in bijzonderheden en nog minder weten wij met zekerheid wie, behalve zijn moeder en de familiale omgeving, de vroegste groei in de hand hebben gewerkt. In elk geval mag, mede in het licht van de groeiende waardering in de provincie Limburg voor eigen historie en eigen cultuur, van de toenemende belangstelling voor sociale, culturele en wetenschappelijke problemen die binnen- en buitenland beheersten, worden aangenomen dat Frans op het gymnasium in Weert kennis maakte met het Limburgse werk van Frans Erens en anderen, dat in studentenkringen van het Groot Seminarie te Roermond op het belang van dialect en volkscultuur voor de zielzorg werd gewezen. Het lijdt geen twijfel dat het hem opviel dat men, niet 't minst veel opkomende arbeiders, boeren en middenstanders van de mijnstreek, onder invloed van de zich wijzigende economische en sociale structuur van Limburg en van het toenemende contact met het westen van ons land alsmede door andere nationale en internationale factoren welke het locale en regionale bedreigden, ontrouw werd aan moedertaal en moederzeden en dat daardoor evenals door de bestaande Limburgse streektaalletterkunde en de boeken van Fritz Reuter, wiens verzamelde geschriften Schleiden bezat, de lust tot strijd voor het behoud van het streekeigene werd opgewekt en aangewakkerd.

Het verwondert ons dan ook niet dat hij staat ingeschreven als een van de eerste leden van V.E.L.D.E.K.E., de in 1926 opgerichte vereniging tot bestudering en instandhouding der Limburgse dialecten, waarvan hij in 1929 bestuurslid werd en wier tijdschrift hij van 1929 tot 1938 als hoofdredacteur leidde.

[p. 122]

Had hij in de jaren 1922-1924 onder de schuilnaam Groffelsnagel (= sering) in de ‘Vaalser Anzeiger’ reeds verhalen gepubliceerd in een vorm die als een uit het Bocholtzer dialect ‘vertaalde’ Vaalser spraak aandoet, in het derde nummer van V.E.L.D.E.K.E. (Januari 1927) verscheen een bijdrage in het Vijlens dialect (ozze Haan) welke door fijn taalgevoel, plastische uitbeelding en door geestige volkshumor opviel en die door haar literaire kwaliteiten boven het in 1926 in hetzelfde dialect - waarvan hij zich in zijn verdere publicaties naast het A.B. zou blijven bedienen - verschenen toneelspel ‘Der Brand van Bellent’ uitmunt.

In de jaren 1922-1927 heeft zich Schleidens inzicht in de betekenis der volkscultuur in het algemeen en der volkstaal in het bijzonder voor de Limburgse mens gekristalliseerd. Dat blijkt duidelijk uit de eerste bladzijde van een dagboek (21 mei 1927), die tevens als een programma van zijn verdere literaire arbeid kan worden beschouwd. Naar 't voorbeeld van Fritz Reuter wil hij, zoals hij reeds door het aangehaalde toneelspel, geschreven voor de jongelingschap van zijn parochie, gedaan heeft, belangstelling wekken voor het verleden en laten horen dat het dialect ‘heel interessant’ is; hij wil beschrijven de ‘menschen, urwüchsig en echt, trouw en goed ..... menschen, die verdwijnen’ en hij wil ‘bepeinzen wat er bezig is verloren te gaan aan taal en volkseigen in het Limburgse land’ en trachten dat te bewaren.

Vanuit deze programmatische instelling schreef hij en moeten wij zien én mede waarderen zijn voornaamste geschriften, zijn dialectwerk: de toneelspelen ‘Der Brand va Bellent’ (1927) en ‘De koel i Lutterendal’ (1930), de bundel schetsen ‘Hazegerf en Brommeleblaar’ (z.j.), het grotere, nogal los samenhangend verhaal ‘Piër va Hanne’ (z.j.) en zijn laatste boek, de ‘roman’ ‘De Hillige vaggen Durp’ (1946), welks hoofdstukken meer cohaesie hebben.

De betekenis van Schleidens werk ligt enerzijds in de sector van taal- en cultuurgeschiedenis, anderzijds in die van het letterkundige.

Evenals Gezelle voortgekomen uit het volk, heeft hij te midden van en met het volk, het boerenvolk - ook, maar minder met het mijnwerkersvolk - geleefd als boer en diens taal, zeden, gewoonten en geaardheid bestudeerd en in zich opgenomen; zodat zijn werken in zekere zin als een ‘Loquela’ en ‘Rond den Heerd’ in literaire vorm kunnen worden beschouwd. En Schleiden kent de taal van het volk,

[p. 123]

zoals hij als boerenpastoor de akker, het graan, de bloemen, het ooft én leven en werken van het volk kent, welker ziel hij in woord en zin, in ritme, klank en beeld vat.

Wel zeer heeft hij dialectologen, volkskundigen, cultuurhistorici en sociologen aan zich verplicht door materiaal dat leeft in het natuurlijk milieu, in een zuiver uitgebeelde boerengemeenschap.

Wel zeer verdienstelijk heeft hij de dialectwetenschap door zijn literair werk aangevuld.

Wat betreft de regionaal literaire waarde van Schleidens werk, moet ik mij hier tot een enkele opmerking beperken.

De schrijver heeft niet gebracht het heemletterkundig werk waarnaar hij streefde en waarnaar hij m.i. op weg was: een streekroman in dialectvorm die de ontwikkeling van grote persoonlijkheden der regio in het geheel van een volk of van de mensheid zou plaatsen. Hij heeft de regionale stof niet op nationaal en internationaal niveau gebracht; hij heeft het regionalisme, in de gunstige zin van het woord, niet overwonnen. Misschien werkte hij daarvoor te ongeregeld en onrustig en werd hij daarvoor te veel in beslag genomen door wat bij hem altijd praevaleerde: de zielzorg.

Maar, zijn korte prozaverhalen, het beste wat hij ons geschonken heeft, zijn, op een enkele uitzondering na, stuk voor stuk juweeltjes, die de schitteringen uitstralen van fragmenten van het volksleven, die het genot verschaffen van het natuurlijk - spontaan - echte, en frisrake van geest en ziel in woord en klank, zin en ritme, in stijl en woordkunst. Ongedwongen, los en luchtig, sappig en pittig en soms wat explosief is hun vertel- en gesprekvorm. De schrijver voelde dat de meeste als schilderijtjes aandoen en daarom, misschien, verluchtte hij ze soms zelf met pentekeningen in volkskunststijl, die een andere dan de schrijverspotentie verraden. Voor een deel zijn het echte Limburgse Falklandjes met de ernst en de zorg, met de lach en de zon en de humor van het Zuidlimburgse land en de Zuidlimburgse mens. En wanneer Herman Heyermans hem benijd zou hebben om 't Wehrhafte Drüd, De rees nao Visé en Der Lectisj, en Pater van Meurs om het intiemhuiselijke, eerlijke, volksvrome: Der Roeëzekrans, dat menig Limburgs gezin nóg beleeft, dan zou een Limburgse schilder van de binnenhuissfeer deze laatste met ere in lijn en kleur kunnen omzetten. Legenden en fabels, bijzondere gebeurtenissen in dorp en omgeving, taferelen en typen uit het leven van familie, kerk en vereniging worden uitge-

[p. 124]

beeld in het Vijlens dialect, dat hij, door een intensief algeheel opgaan in de parochiegemeenschap, als een taalinstrument heeft leren bespelen met een vaardigheid, met een indringings- en aanvoelingsvermogen die in de laatste werken: Piër va Hanne en De Hillige vaggen Durp nauwelijks ergens worden overtroffen.

Vinden wij in Schleidens werk ook al geen brede en diepgaande karakterontwikkeling, hij geeft ons tal van diepindringende en fijn ontledende karakterbeschrijvingen, al belicht hij de personen dan ook niet altijd veelzijdig of in hun totaliteit.

Beperken wij ons tot de beide, laatst genoemde, grotere verhalen, dan zijn de rustige, zelfbewuste oudere Groonesjild, diens zoon Macheel en 't sjwatste sjaop oet gans Lutterendal, der Mertens, in: De Hillige vaggen Durp; en 't Piërke, der Servaos en de pastoor in: Piër va Hanne de bewijzen dat de schrijver door psychologisch en sociaal inzicht en aanvoelingsvermogen alsmede door de beheersing van het volkstaalinstrument zonder twijfel de gave had karaktertrekken meesterlijk uit te beelden, ook in hun ontwikkeling.

Wat de beleving of waarneming betreft, streefde Schleiden ernaar de boerenparochie, de boerenmens voor ons te laten leven en spreken uit zich zelf met de schrijver als innigst meelevend, idealiserend medium. Wat de vormgeving betreft, deze wilde hij zien in de taal, zoals die leeft in de mond der beste representanten, der beste sprekers en vertellers van groepen en typen, welke taal hij zou opheffen tot het hoogste potentiëel in het artistieke van zijn geest en talent, die gedrenkt zijn in en leven door milieu en geest van zijn parochianen.

De Zuidlimburgse boeren en hun levensmilieu te hebben uitgebeeld in hun eigen stijl door het medium Schleiden, die uit hen voortkwam en tot hen bleef behoren, in beleving en vormgeving, in zijn houding als priester én kunstenaar, dát is de grote verdienste van pastoor Schleiden voor de streekletterkunde van Limburg, Nederland en Europa.

En daardoor heeft hij een eervolle plaats gekregen naast de andere verdienstelijke streekletterkundigen die zich bij hun werk in hoofdzaak van het Algemeen Nederlands bedienden. Of Schleiden zijn geschriften niet beter in het A.B. dan in zijn moedertaal had kunnen aanbieden, is m.i. voorlopig niet te zeggen. Een toekomstig onderzoek van geheel zijn werk in het kader van een ruime levensbeschrijving zal dat misschien kunnen uitmaken.

Win. Roukens