Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1956

[p. 104]

Derk Jan Kruijtbosch
(Leiden, 17 mei 1883 - Amersfoort, 1 november 1954)

Derk Jan Kruijtbosch werd te Leiden geboren. Zijn vader, Dr. Barteld Kruijtbosch, classicus van studie, eindigde zijn loopbaan als rector van het gymnasium te Kampen. Zijn moeder, Catharina Kunst, werd geboren te Sint-Petersburg. Mede aan zijn afkomst was dus de belangstelling van Derk Jan voor de Russische letterkunde toe te schrijven.

In 1905 verwierf Kruijtbosch het diploma van werktuigkundig ingenieur aan de toenmalige Polytechnische School te Delft en werd daarna leraar in de wiskunde aan de Rijks-H.B.S. te Goes. Daar ontmoette hij als collega Dr. N. van Wijk, de latere hoogleraar aan de Universiteit te Leiden in de Slavische talen. Reeds toen openbaarde zich bij hem zijn belangstelling in twee richtingen: leraar in een der exacte vakken, richtte hij met Van Wijk een letterkundige club voor de leerlingen op.

In 1906 werd Kruijtbosch benoemd tot leraar in de wiskunde en de mechanica aan de Gemeentelijke H.B.S. te Dordrecht, waar hij tot 1912 werkte onder de bezielende leiding van Dr. A van Oven. In 1940 schreef hij een artikel in het Gedenkboek, uitgegeven ter gelegenheid van het 75-jarig bestaan dezer school, over ‘De vormende waarde van het onderwijs in de wiskunde’. Het artikel eindigt met warme lof voor zijn oud-directeur, in de woorden van de Chinese mysticus Lao-tse. Ook hier zijn beiderlei neiging in hem duidelijk merkbaar.

In 1907 huwde hij met Catharina Gerberdina Everts, dochter van Ir S.G. Everts, hoogleraar aan de Technische Hogeschool te Delft.

Te Dordrecht openbaarde zich een derde facet van zijn geestelijke belangstelling, die voor de algemene vraagstukken van het onderwijs; voor het eerst zich vertonende in zijn lidmaatschap van de Commissie van Toezicht op het lager onderwijs aldaar.

In 1912 aanvaardde Kruijtbosch een benoeming tot leraar in de wiskunde en mechanica aan de Gemeentelijke H.B.S. aan de Stadhouderslaan te 's-Gravenhage, een functie die hij tot 1921 bekleedde en waaromtrent een zijner oud-leerlingen, zelf rector, bij Kruijtbosch' dood betuigde, dat hij was een ‘uiterst exacte, prachtig docerende wiskundeleraar, doch bovenal een leraar van wie de leerlingen intuïtief voelden, dat hij hun meer te geven had’.

[p. 105]

In 1921 volgde zijn benoeming tot directeur van de Rijks-H.B.S. te Zierikzee, welke betrekking hij in 1924 verwisselde met gelijke functie aan die te Wageningen. Reeds in 1929 legde hij om gezondheidsredenen zijn werk als directeur neer; twee jaar later verhuisde de familie Kruijtbosch naar 's-Gravenhage.

Bij zijn directeursarbeid had ook cultureel, en met name literair werk, hem beziggehouden. In Zierikzee richtte hij de vereniging ‘De Distelbloem’ op, waarvoor hij o.a. een voordracht hield over ‘Leven en werken van de grote Russische schrijver Gogol’. In Wageningen hield hij lezingen en regisseerde toneelstukken voor de leerlingenvereniging ‘'t Soet versaemen’. Het is hier de plaats niet om zijn werk als directeur van een H.B.S. verder te schetsen en te waarderen.

In 1931 begon voor Kruijtbosch een nieuwe periode van zijn leven. Door geen schoolarbeid meer bezwaard, vond hij te 's-Gravenhage tijd en belangstelling voor velerlei cultureel werk en de gelegenheid om zich daar een arbeidsveld van menigerlei aard te scheppen.

Tweeërlei werk valt buiten bespreking in een Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde: zijn boeken en geschriften op het gebied der wiskunde en op dat der algemene organisatie van het middelbaar onderwijs. Genoemd worden hiervan alleen:

1) Bijdragen tot de methodologie van de beginselen der meetkunde (dit werk was reeds te Wageningen geschreven) en

2) Avontuurlijk wiskunde-onderwijs.

Reeds sprak echter uit deze en andere geschriften van exacte aard zijn voorliefde voor onderwerpen van geestelijke, met name literaire inhoud. Voor het ‘Weekblad voor Gymnasiaal en Middelbaar Onderwijs’ schreef Kruijtbosch in de jaren 1934 en 1935 een aantal gedegen recensies van werken over psychologische onderwerpen van Künkel, Adler, Kohnstamm, Langeveld en anderen. Maar meer en meer namen de literatuur en vooral de ‘woordkunst’ bij hem een vooraanstaande plaats in.

Zijn gedeeltelijk Russische afkomst verloochende zich daarbij niet. Vooral Dostojewski had zijn belangstelling. In 1932 verscheen ‘Christus en de Grootinquisiteur’, een fantatisch poëem van Dostojewski, te vinden in het vijfde boek van ‘De Gebroeders Karamasoff’. In 1933, eveneens van Dostojewski ‘De Droom van een belachelijk Mens’, beide werken door hem met behulp van Franse, Duitse en Engelse vertalingen bewerkt, waaraan hij een paar opstellen over de Russische schrijver

[p. 106]

toevoegde. Twee smaakvolle uitgaven waren het, die de bewerker eer aandeden.

In ‘Het Vaderland’ van 15 oktober 1940 plaatste Kruijtbosch een artikel over Anton Tsjechow en diens ‘De Kersentuin’, door het Residentietoneel op te voeren. Tevoren had hij in hetzelfde blad de aandacht gevraagd voor Poesjkin in verband met diens honderdste sterfdag.

Maar het meest sprak bij Kruijtbosch zijn liefde voor de verzorging van ‘het gesproken woord’.

Toen hij zich in 1931 te 's-Gravenhage vestigde, kwam hij in aanraking met de ‘Maatschappij tot bevordering van Woordkunst’ door Albert Vogel gesticht. Weldra trad hij daarbij op als secretaris van het Hoofdbestuur en als redacteur-secretaris van het orgaan der Maatschappij. Waarnemend voorzitter was na Vogel's dood W.N. van der Hout. In spreekavonden van de Maatschappij en in artikelen voor het tijdschrift ‘Het Woord’ ijverde hij voor de verzorging van het gesproken woord. Zo sprak hij in februari 1935 voor de leden over ‘Denken, Lezen en Welsprekendheid’. Van zijn artikelen in het orgaan der Maatschappij worden hier genoemd ‘Debatteren’, ‘Woordkunst en Onderwijs’, ‘Improviseren’, ‘Eerbied voor het Woord’, ‘Poëzie en Voordrachtskunst’ (dit laatste een zeer uitvoerig stuk).

Grote belangstelling toonde Kruijtbosch voor de jaarlijkse jeugdwedstrijden in welsprekendheid, tijdens de paasvakantie te 's-Gravenhage gehouden. Naast Mr. W.A. Kamp en anderen trad hij daarbij geregeld als lid van de jury op; de gehele leiding van deze wedstrijden berustte bij hem.

In 1934 verscheen bij J.B. Wolters U.M. een driedelige ‘Bloemlezing ten dienste van het voortgezet onderwijs en van allen, die de kunst van het gesproken woord beoefenen’; ook dit een uitgave vanwege de ‘Maatschappij tot bevordering van Woordkunst’ en het werk van Kruijtbosch. Het ‘woord vooraf’ is van zijn hand, en men ervaart daarin een uiteenzetting van zijn streven, gericht op het bevorderen van de welsprekendheid en de voordrachtskunst. ‘De Maatschappij’, aldus de schrijver, ‘tracht haar doel langs verschillende wegen te bereiken en heeft daartoe o.a. enige landelijke commissies, één voor het onderwijs, één voor de voordrachtskunst en één voor de letterkunde ingesteld. De eerste commissie, uit onderwijsdeskundigen bestaande, zal invloed moeten uitoefenen in onderwijskringen en bij de Regering,

[p. 107]

opdat in meerdere mate dan tot dusver aandacht geschonken worde aan een beschaafde uitspraak en een zuivere spreekstijl bij het onderwijs in al zijn geledingen. De tweede commissie wil de voordrachtskunst, zoals deze b.v. in verenigingen en debatting-clubs wordt beoefend, op hoger peil brengen en dus het verkeerde dilettantisme, dat ten onzent nog welig tiert, in betere banen leiden. De derde commissie wil de voortbrengselen onzer letterkunde nader brengen tot de beoefenaars der voordrachtskunst en stelt zich voor dit doel te bereiken door het doen uitgeven van bloemlezingen van die prozastukken en gedichten, die niet alleen letterkundige waarde bezitten, maar tevens bij uitstek geschikt zijn om te kunnen worden voorgedragen.’

In dit ‘woord vooraf’ ligt het gehele plan van de arbeid van Kruijtbosch in de jaren na 1930 opgesloten.

Tot stand kwam het werk ‘Voordrachtskunst’, uit drie delen bestaande: een katholieke bundel, samengesteld door Dr. Gerard Brom, Bernard Verhoeven en Albert Vogel; een protestante bundel, samengesteld door F. Eringa (bij diens overlijden door Dr. J. van Ham vervangen), Jan H. Eekhout en A.L. van Hulzen; een neutrale bundel, samengesteld door A.F. Mirande, Dr. J.L. Walch en Ir. D.J. Kruijtbosch.

Kruijtbosch' werk voor de welsprekendheid werd echter niet alleen verricht in verband met de meermalen genoemde Maatschappij. In 1941 verscheen van zijn hand ‘De Macht van het Woord’, beschouwingen over welsprekendheid. Een sierlijke uitgave. De inleiding moge dit werk doen kennen en typeren: hier wordt er aan ontleend: ‘Een aantal artikelen van mijn hand verschenen in ‘Het Woord’, orgaan der Mij. t.b.v. Woordkunst, vermeerderd met gedachten en beschouwingen van recente datum, vormen de bouwstoffen van deze studie. In het vijfde hoofdstuk zijn verschillende stalen van welsprekendheid gegeven. Met opzet werden niet te lange stukken gekozen en ook niet altijd fragmenten van redevoeringen. Ook een fragment van een brief, verslag of opstel kan bij het voordragen blijken een uitnemend voorbeeld van welsprekendheid te zijn, als de inhoud maar oorspronkelijk, overtuigend en stijlvol is en bovendien het karakter van een betoog of van een toespraak bezit. Men leze deze stukken aandachtig, denke er over na en leze ze vervolgens hardop. De verzameling is bedoeld als oefenmateriaal en beoogt volstrekt niet een bloemlezing te zijn waaruit een declamator een programma kan samenstellen.’

[p. 108]

De Maatschappij der Nederlandse Letterkunde nam Kruijtbosch in 1942 onder haar leden op. De onderscheiding van Officier in de orde van Oranje-Nassau was hem reeds in 1938 ten deel gevallen.

In 1954 verscheen bij ‘Servire’, Den Haag, een bundel, onder de titel ‘Carpe Diem’, ‘pittige spreuken en aphorismen, boeiende fragmenten, oude waarheden ter lering, ontspanning en verstrooiing, verzameld door Ir D.J. Kruijtbosch en willekeurig uitgestrooid over de dagen van het jaar.’ Zo men wil dus een verjaardag-album. Maar de samensteller had er zich nog iets anders bij voorgesteld en wel ‘een selecte, kleine bloemlezing voor de familie- en vriendenkring, aanleiding gevend tot het wisselen van gedachten op velerlei gebied’. De auteur spreekt hierbij de wens uit ‘dat men hem uit dit boekje zal leren kennen of herkennen zoals een mens op zijn best is, n.l. in het doen van werk dat geluk weet te schenken’.

Wie het leven van Kruijtbosch heeft nagegaan, begrijpt deze wens, en ook dat deze vervuld is. Uit dit ‘Carpe Diem’ spreekt een gedistingeerde geest in de zuivere betekenis van het woord.

In maart 1935 had hij in ‘Het Vaderland’ aan de toenmalige minister van onderwijs een ‘open brief’ gericht, waarin hij de minister vroeg maatregelen te nemen, opdat bij het onderwijs meer ‘liefde en eerbied’ zou gewekt worden voor de Nederlandse taal. Geheel de arbeid van Kruijtbosch was gericht en is gericht gebleven op de bevordering van wat hij eens aan de minister had gevraagd.

In 1942 werden Kruijtbosch en zijn familie uit 's-Gravenhage geevacueerd; hij kon zich te Amersfoort vestigen. Ook in de bezettingstijd hield hij verschillende lezingen op literair gebied.

Te Amersfoort is hij op 1 november 1954 overleden.

G. Bolkestein †

Lijst van geschriften

1927	‘Middelbaar-onderwijs-problemen’, J.B. Wolters, Groningen.
1931	‘Bijdragen tot de methodologie van de beginselen der meetkunde’, Nijgh en Van Ditmar N.V., Rotterdam. ‘Normen ter vergelijking van de resultaten van de Eindexamens der H.B.S. en’, J.B. Wolters, Groningen.
1932	‘Dostojewski, Christus en de Grootinquisiteur’, bewerkt door D.J. Kruijtbosch, N.V. Servire, Den Haag.
1933	‘Dostojewski, De droom van een belachelijk mens’, bewerkt door D.J. Kruijtbosch, N.V. Servire, Den Haag.

[p. 109]

1934	‘Voordrachtskunst’, J.B. Wolters, Groningen.
1936	‘Avontuurlijk Wiskunde-onderwijs’, W.L. en J. Brusse N.V., Rotterdam.
1940	‘De vormende waarde van het onderwijs in wiskunde’, Gedenkboek uitgegeven ter gelegenheid van het 75-jarig bestaan der Gemeentelijke H.B.S. te Dordrecht. ‘Schriftelijke opgaven van het eindexamen der H.B.S. en’, 21e druk.
1941	‘De macht van het Woord’, L.J.C. Boucher, Den Haag.
1954	‘Carpe Diem, spreuken en aphorismen’, Servire, Den Haag. Recensies in het ‘Weekblad voor Gymnasiaal en Middelbaar Onderwijs’, in ‘Vragen van den Dag’; artikelen in ‘Het Woord’, orgaan van de Maatschappij tot bevordering van Woordkunst en in ‘Het Vaderland’.