Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1956

[p. 55]

Jacob Clay
(Berkhout, 18 januari 1882 - Bilthoven, 31 mei 1955)

Professor dr. J. Clay was van middelbare, niet zware, gestalte. Vroegere blondheid had plaats gemaakt voor grijze slapen, waardoor de rose kleur van het hoofd te sterker uitkwam. Zijn gelaatsuitdrukking wisselde van zonnige ernst tot innemende vriendelijkheid, in latere jaren nu en dan doorbroken door een trek van droefheid, als diep, in wijsheid gedragen, gezinsleed scherper doordrong. Blauwe, kleine, doch krachtige ogen, waaruit de activiteit van de waarheidszoeker straalde.

Zijn leven was, met grote steun van zijn, geestelijk met hem geheel verbonden, echtgenote, een harmonische ontplooiing van de gaven, die zich reeds in zijn studententijd duidelijk openbaarden. Zijn sterk en scherp intellect werd gedreven door een intense waarheidsdrang en deze wil tot waarheid uitte zich in een creatieve belangstelling voor de natuurkunde en voor de wijsbegeerte. Maar daaruit groeide in hem niet een innerlijk conflict, doch veeleer een harmonie. Zijn wijsgerige drang verbreedde en versterkte zijn arbeid voor de positieve wetenschap; zijn liefde voor deze wetenschap behoedde zijn wijsgerig werk voor onvruchtbaar en dogmatisch getheoretiseer. ‘Kennis der werkelijkheid’, dit was voor hem de leuze, waarin hij zijn beide studiegebieden verenigde. En kennis was voor hem, zoals hij in een in 1940 gehouden rede uitsprak, ‘niet een rustig bezit, maar een opgave, een aansporing tot werkzaamheid; ze is slechts werkelijkheid, als ze in actie is’. Doch hij was niet enkel man van wetenschap; hij toonde een openheid voor vele verschijnselen van het culturele leven en voor de bijzondere individualiteit van elke mens. Letteren en andere kunsten trokken zijn weliswaar niet scheppende, maar genietende belangstelling. Velen kwamen tot hem en zijn echtgenote met hun levensmoeilijkheden. Zo was het reeds in zijn studententijd; zo was het in zijn gehele verdere leven. Daardoor ook groeide de vriendenkring gestaag, zonder dat oude banden verzwakten. Hij vertegenwoordigde met zijn hele wezen de idee der geestelijke vrijheid, waarvoor hij zich tijdens de bezetting en daarna een actief strijder betoonde.

Het geheel zijner kwaliteiten maakte hem tot een uitnemend docent voor middelbaar en hoger onderwijs en tot een begeerd spreker voor wetenschappelijke en andere instellingen en voor de radio. Hij heeft door geschreven en gesproken woord belangrijk bijgedragen tot het

[p. 56]

lenig houden en het vermeerderen van de wetenschappelijke en culturele woordenschat der Nederlandse taal.

De geschiedenis der mensheid boeide zijn culturele belangstelling. Wetenschappelijk historisch onderzoek verrichtte hij op beperkte gebieden, waar zijn wetenschap hem bracht. Eerst door zijn in 1915 verschenen werk ‘Schets eener kritische geschiedenis van het begrip Natuurwet in de nieuwere wijsbegeerte’, - het bekroonde antwoord op een door curatoren van het Stolpiaans Legaat te Leiden uitgeschreven prijsvraag. Veel later gaf het eeuwfeest van Mayer's eerste formulering van de wet van het behoud van energie (1842) aanleiding tot zijn boekje ‘Ontstaan en ontwikkeling van het Energie-Beginsel’, dat 3 drukken beleefde.

Clay's levensloop is van zijn studie niet te scheiden. Zijn vader, een energieke, intelligente middelbare landbouwer in Hollands Noorderkwartier achtte hem voor dit bedrijf aangewezen, maar nauwelijks van de lagere school gekomen, begeerde Jacob het leven van studie en wetenschap, waarin zijn vader onmiddelijk bewilligde. Zo kwam hij op het gymnasium te Rotterdam, waar hij invloed onderging van de rector, Warren, en van zijn wiskunde-leraar. In Leiden waren het drie mannen, onder wier bekoring hij kwam: Kamerlingh Onnes en Lorentz wat de natuurkunde betreft, en Bolland ten aanzien van de wijsbegeerte. Zijn werkzaamheid op het laboratorium van Kamerlingh Onnes leidde in 1908 tot zijn proefschrift over ‘Galvanische weerstand van metalen en legeeringen bij lage temperaturen’. Lorentz en Kamerlingh Onnes zaten bij zijn promotiediner aan. De verhouding tot Bolland verkoelde snel en Clay heeft zich, in zijn denken, van Bolland onafhankelijk en van Hegel zeer vrij gemaakt. Vòòr 1908 waren er reeds enige wijsgerige artikelen van Clay verschenen in het toen pas opgerichte Tijdschrift voor Wijsbegeerte. Daarna wisselden wijsgerige en natuurwetenschappelijke publikaties elkaar af. Het waren het probleem der natuurfilosofie en de verhouding van natuur en cultuur, die zijn belangstelling wekten, maar het diepst concentreerde hij zich op de kennistheoretische zijde der wijsbegeerte en daarbij op het probleem der causaliteit en, in zijn laatste levensjaren, op dat van de Intuïtie. Als natuurkundige was hij diep overtuigd van de noodzakelijkheid van ervaring en experiment voor wetenschap en wijsbegeerte, maar als kennistheoreticus zag hij in, welk een rol het belangstellingselement en de wetmatigheden van het denkvermogen moeten spelen bij het richten der proeven en het

[p. 57]

verwerken van de ervaringen. Het positivisme en het Nieuw-Kantiaans subjectivisme verwierp hij, met aanvaarding der van het denken onafhankelijk bestaande, gedeeltelijk alogische, realiteit. Zijn kennisleer beïnvloed door Hegel en Volkelt, is uitgewerkt in zijn, in 1920 verschenen, wijsgerig hoofdwerk ‘De ontwikkeling van het denken’, waarvan in 1950 een 2de druk verscheen; een aanvulling daarvan is zijn in het Tijdschrift voor Wijsbegeerte, 47e jrg., 1954/55 opgenomen artikel over ‘Het Waarheidsprobleem’. Van zijn afwending van Hegel's dialektiek had hij getuigd in zijn boekje van 1919 ‘De Dialektiek en de leer van de Tegenstrijdigheid bij Hegel en Bolland’.

Zijn tweezijdige belangstelling stelde hem weleens voor moeilijke keuzen. Reeds tegen het einde van zijn studententijd voelde hij sterk de strijd tussen natuurkunde en wijsbegeerte om zijn levenswijding. Lorentz en Kamerlingh Onnes schudden het hoofd over zijn drang tot filosofie. Hij koos de experimentele natuurkunde als hoofdstudie, maar werd de wijsbegeerte niet ontrouw. En door de natuurkunde vond hij zijn eerste ambtelijke werkzaamheid: als leraar te Leiden, weldra gevolgd door zijn 12-jarig leraarschap te Delft; maar hier trad hij spoedig ook op als privaatdocent voor de natuurfilosofie aan de Technische Hogeschool en in Delft combineerde hij zijn natuurkennis en wijsbegeerte in de bewerking van het hier boven genoemde boek over de Geschiedenis van het wetsbegrip.

Van Delft ging hij in 1920 als hoogleraar aan de Technische Hogeschool naar Bandoeng, waar hij zijn organisatievermogen ontplooide in de inrichting van het laboratorium. Maar daarnevens gaf hij college in de Logica en vormde hij een cultureel milieu en hij openbaarde zijn liefde voor de Griekse cultuur door een bijdrage - over Griekse filosofie - in het verzamelwerkje ‘Grieksche Cultuur’, in 1923 te Bandoeng verschenen. In zijn natuurkundige arbeid ging hem het vraagstuk van de zgn. kosmische stralen bezighouden, toen een nieuw probleem, thans uitgegroeid tot afzonderlijk gebied der natuurwetenschap, in welks ontwikkeling hij tot het einde zijner professorale loopbaan een groot aandeel had.

In Bandoeng wordt hij opnieuw voor de keuze tussen natuurkunde en wijsbegeerte als hoofdlevenstaak gesteld: na Bollands overlijden in 1922 komt uit Leiden tot hem de roep om diens opvolger te worden op de leerstoel der wijsbegeerte. Had de toenmalige minister van onderwijs daarvoor niet een theoloog verkozen, Clay's energieën waren

[p. 58]

in het toen volgende aantal jaren aan de natuurkunde onttrokken. Nu zet hij zijn functie te Bandoeng en zijn onderzoekingen der kosmische stralen voort. In 1929 aanvaardt hij een professoraat in de natuurkunde aan de gem. universiteit te Amsterdam, waar hij weldra, mede door zijn organisatorisch werk en zijn voortgezette onderzoekingen een zeer belangrijke positie inneemt en in de oorlog de vrijheid zoveel mogelijk handhaaft. Hij leidt hier ook bestudering der natuurfilosofie. Na de oorlog verschijnen zijn boeken ‘Kosmische stralen’ en ‘Atmosferische electriciteit’ en ontwikkelt hij, onderbroken door studiereizen naar het buitenland, een grote publicistische activiteit op het gebied van natuurkunde en wijsbegeerte. In de laatste tien jaar verschijnen ongeveer 70 kleinere geschriften. Daarnaast staat zijn organisatorische arbeid en zijn werk als dekaan van de faculteit en als voorzitter van de afd. Natuurkunde der Kon. Akademie van wetenschappen. Na zijn emeritaat in 1952, wordt hij voorzitter van de Stichting voor fundamenteel onderzoek der materie en is hij nog in verschillende commissiën op het gebied der atoomenergie werkzaam. Dan leidt zijn intens op wijsbegeerte en op cultuur in het algemeen, gerichte belangstelling hem tot aanvaarding van het directeurschap der Internationale school voor wijsbegeerte te Amersfoort, een taak, die hij met grote plannen en grote activiteit aanvangt. Tevens beweegt hem de discussie over de zgn. aardstralen, waaraan hij met emotionaliteit deelneemt. Nauwelijks in Amersfoort teruggekeerd van een levendige, en voor hem succesvolle, gedachtenwisseling hieromtrent, ondergaat hij de zware lichamelijke stoot, die na een jaar van waardig gedragen lijden de eeuwige rust brengt.

Het eind van een leven, aan roeping getrouw, in fellen arbeid, harmonisch ontplooid.

J.J. Boasson