Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1954-1955

[p. 101]

Isaäc Pieter de Vooys
(Gouda, 3 Febr. 1875 - Arnhem, 23 Febr. 1955)

De aangeboden gelegenheid om in de Levensberichten mijn overleden broer te herdenken, heb ik gaarne aanvaard. Voornamelijk om de bevreemding weg te nemen dat een verdienstelijk, met zware taken belaste ingenieur en bedrijfsleider een plaats verworven had onder de leden van onze Maatschappij. Daarom zal ik voornamelijk aandacht vragen voor zijn letterkundige bemoeiingen en de bijzonderheden van zijn maatschappelijke loopbaan slechts vermelden als inleiding.

Isaäc Pieter de Vooys, in 1875 te Gouda geboren, deed aldaar eindexamen aan de R.H.B.S. en studeerde te Delft aan de Polytechnische Hogeschool, waar hij in 1896 de graad van ingenieur verwierf. Aangetrokken door de sociale betekenis van de arbeidsinspectie, verkreeg hij, na een vergelijkend examen, de nieuwe functie van adjunct-inspecteur van de arbeid. Te Breda gevestigd, maakte hij zich bekend door zijn bestrijding van de loodvergiftiging en de witte phosphoor, o.a. door artikelen in de Vragen des Tijds. Later verbleef hij, tot inspecteur bevorderd, te Deventer, te Arnhem en in Den Haag. In 1909 trad hij op als secretaris van de Staatscommissie voor de werkloosheid, later als voorzitter van de Ned. Werkloosheidsraad. In 1911 werd hij benoemd als hoogleraar te Delft in de mechanische technologie: met zijn collega Van Royen publiceerde hij in 1914 een Leerboek voor dit vak. Zijn ambt als hoogleraar werd in 1917 verwisseld met het directeurschap van de Ned. Maatschappij tot ontginning van steenkolenvelden, terwijl hij in 1930 directeur werd van de Algemene Kunstzijde Unie te Arnhem. Intussen had hij als redacteur van De Beweging (1905-1920) in tal van artikelen bijdragen geleverd op oeconomisch-technisch, hygiënisch en politiek gebied, en zich op sociaal gebied zeer verdienstelijk gemaakt als voorzitter en organisator van het Koninklijk Nationaal Steuncomité (1914-1923). Hoewel hij tot geen politieke partij toegetreden was, aanvaardde hij in 1939 in het Ministerie-Colijn de portefeuille van Economische Zaken, maar vóór het optreden was dit ministerie al gevallen. Tot op hoge leeftijd in allerlei functies werkzaam gebleven, had hij het voornemen opgevat om in Gedenkschriften een overzicht te geven van de opgedane rijke ervaringen in dit welbestede leven, maar zeer tot zijn spijt heeft mijn broer daartoe geen gelegenheid meer gevonden.

In zijn Delftse studietijd toonde Is. P. de Vooys reeds, naast zijn vak-

[p. 102]

studie, een veelzijdige belangstelling. Maatschappelijke en filosofische vraagstukken, in het licht van het opkomende idealistische socialisme, trokken zijn volle aandacht, maar niet minder de opbloeiende letterkunde De bekoring van de Tachtigers was in onze toenmalige studentenwereld in volle kracht. Een openbaring van dit nieuwe streven was in zijn laatste studiejaar de stichting van het Delftse studententijdschrift In den Nevel (1896). Hij zocht daarvoor samenwerking met een drietal vrienden: A.L. de Gelder, J.A. van Musschenbroek en E.A. Tissot van Patot. De hartstochtelijke principiële Inleiding, die wel gezamenlijk opgesteld zal zijn, gaf o.a. een verklaring van de gekozen titel: ‘Wij (wandelen) in den nevel, maar in ons het eeuwige licht van het Ideaal’. Toorop werd bereid gevonden, deze gedachte op de omslag in beeld te brengen: twee vrouwenfiguren, die door de omringende nevel hun weg trachten te vinden. Is. P. de Vooys schreef voor de eerste aflevering een aantal sonnetten, met een inleidend sonnet In den nevel, en een opstel ‘Iets over het Socialisme in een Staatspartij’, terwijl hij een rubriek ‘Indrukken van boeken’ inleidde. Verderop kwamen daarin twee besprekingen voor, die van belang zijn voor de ontwikkeling van zijn dichterschap: een getuigenis hoe hij al vroeg vol bewondering geweest was voor J. Perk, die hem inspireerde tot beoefening van het sonnet (blz. 184) en een artikel over Henriëtte van der Schalk's Sonnetten en Terzinen (blz. 126), waarin hij verklaarde dat hij daar, meer dan bij Kloos of Van Eeden, een kunstuiting aangetroffen had, die zijn ideaal nabij kwam. Ook buitenlandse letterkunde kwam aan de beurt: grote bewondering toonde hij voor de romankunst van Tolstoi (Anna Karenina) en Knut Hamsun's Neue Erde. Van geheel andere aard was een opstel over de geruchtmakende strijd in De Kroniek over kunst en socialisme. Weinig geslaagd was een poging om het scheldproza van Van Deyssel na te bootsen in een artikel Over corpsgeest, studentikoos en nog iets, gepubliceerd onder het pseudoniem ‘Be kind’. Zijn gedichten in deze jaargang afgedrukt, zijn grotendeels nog onrijpe proeven. Tijdens de tweede jaargang, onder een uitgebreidere jongere redaktie, was hij niet meer in Delft aanwezig; in de derde en laatste (Sept. 1899) gaf hij als oud-redakteur nog een Terugblik op wat dit tijdschrift voor hem en zijn vrienden betekend had.

Het nieuwe leven dat voor hem en zijn jonge gezin in Breda aangebroken was, en de werkkring die hem geheel in beslag nam, zal hem aanvankelijk weinig tijd gelaten hebben voor letterkundig werk, maar de be-

[p. 103]

hoefte om de nieuwe indrukken, in het Brabantse en het Limburgse landschap dichterlijk te verwerken, bleef bestaan. Aanmoedigend werkte de opneming van door Albert Verwey gekeurde gedichten in het Tweemaandelijksch Tijdschrift (1900-1901). Deze eerste ontmoeting met de oudere dichter, die zich zou ontwikkelen tot wederzijdse waardering en hartelijke vriendschap, werd van zeer grote betekenis voor zijn verdere ontwikkeling. De medewerking aan De Twintigste Eeuw werd op prijs gesteld. Dat blijkt uit de opneming van twee omvangrijke studies: Kunst en Samenleving (1902) en Kunst en Volk (1903). In deze periode stelde hij ook uit zijn beste gedichten een bundel samen met de titel Van de armen (Amsterdam-W. Versluys-1903), waarin vooral de cyclus In memoriam, gewijd aan zijn vriend C.F. L(oke), hem dierbaar geweest zal zijn.

Toen Albert Verwey in 1905, na de breuk met Van Deyssel, De Beweging stichtte, en meer wilde geven dan een letterkundig orgaan, voelde hij zich gesteund door een driemanschap in de redaktie op te nemen, dat de ‘beweging’ veelzijdig zou kunnen maken: Troelstra (voor politiek), Berlage (voor bouwkunst), Is. P. de Vooys (voor maatschappelijke vraagstukken). Hij zal intussen begrepen, of stellig gewaardeerd hebben, dat hij bij de laatstgenoemde ook krachtige medewerking op letterkundig gebied mocht verwachten. Dat bleek inderdaad het geval; reeds in de eerste jaargang verscheen een uitvoerige studie over De dichter Herman Gorter met een eigenaardige eigen beschouwing en interpretatie van Gorter's Mei. Zijn vele bijdragen op het gebied van arbeidswetgeving, sociale hygiëne, socialisme, oeconomie, techniek, politiek laten wij onvermeld, maar voor ons doel willen wij nog de aandacht vestigen op bijdragen als Socialisme en Zedelijkheid (1907), Potgieter's Aan Twente (1908) Opstandigheid en Dichtkunst (1911), waarbij Shelley's poëzie, onder invloed van zijn opstandigheid behandeld wordt, en op het gebied van de Nederlandse letterkunde: De Kinematograaf in de Literatuur (1910), een bespreking van de realistische romankunst van Scharten-Antink en van Herman Robbers.

Diepgaande aandacht schonk hij doorlopend aan de ontwikkeling van Albert Verwey's dichtkunst. Hij trachtte de te weinig gewaardeerde en begrepen bundels van zijn oudere vriend nader tot de lezer te brengen door de innerlijke samenhang van de bundels te verhelderen en deze als geheel te interpreteren. Dat deed hij reeds in 1905 met een bespreking van Uit de lage landen bij de zee, (in De Kroniek), daarna, in de Beweging, van

[p. 104]

Het Blank Heelal (1908) en van Het Levensfeest (1912), een drietal dat in 1941 gebundeld werd met de titel: In het midden van Verwey's dichterschap. Op hoge leeftijd heeft de schrijver deze reeks voortgezet in een grotere bundel: Bij het lezen van Albert Verwey's gedichten (Arnhem: Van Loghum Slaterus-1949). Als schakel tussen beide publicaties dient een artikel in De Nieuwe Taalgids XL over het treurspel Cola Rienzi. Deze interpreterende studie, voortgekomen uit ‘rijpere overweging en verdieping’ zal een waardevolle bijdrage blijven bij de bestudering van deze te weinig gewaardeerde dichter.

De noodzakelijk-beknopte omvang van dit Levensbericht duldt geen uitvoerige beschouwing van zijn dichterschap. Wij bepalen ons dus tot enige opmerkingen.

Na de vermelde bundel van 1903 kwam de dichter eerst in 1928 tot de uitgave van de goed gecomponeerde bundel Achter de taak (Santpoort-C.A. Mees). Wie daaruit zou opmaken dat dichten voor hem een soort liefhebberij in vrije uren was gebleven, zou zich deerlijk vergissen. Uiting in dichtvorm was voor hem een diepgaande behoefte. In ogenblikken van innerlijke twijfel, van pijnigende onzekerheid, van treffend leed bracht het gedicht hem bevrijding. Bij ontroerende schoonheid van natuur en kunst gaf de dichterlijke uiting bevrediging. Dit zal verwonderlijk klinken voor degenen, die hem gekend hebben als een man met grote wilskracht en vastberadenheid, maar is reeds scherp opgemerkt door Albert Verwey, die van deze bundel een voortreffelijke en diepgaande karakteristiek gaf met artistieke waardering in een nog niet gebundeld artikel van de N.R.C. (12 Mei 1928), waarnaar ik belangstellenden kan verwijzen.

Nog tweemaal heeft hij in zijn later leven behoefte gevoeld om gedichten door bundeling in breder kring bekend te maken: de eerste maal in 1946: Van bedreiging tot bevrijding 1937-1945 met treffende gedichten over het leed van de oorlogsjaren en verontwaardiging over aangedaan onrecht; tenslotte een nalezing in 1949: Een zakenman zong (Arnhem-Van Loghum Slaterus), waarin o.a. gedichten voorkomen ‘Bij de dood van Albert Verwey’.

Voor ieder die de persoonlijkheid van Is. P. de Vooys beter wil leren begrijpen zal kennismaking met zijn dichterlijk werk onmisbaar blijken.

C.C.N. de Vooys