Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1952-1953

[p. 124]

Arie Zijderveld
(Hendrik-Ido-Ambacht, 11 November 1875 - Amsterdam, 4 April 1952)

Arie Zijderveld werd 11 Nov. 1875 geboren te Hendrik-Ido-Ambacht in Zuid-Holland. Herhaaldelijk zou hij later zich genoodzaakt vinden nieuwe kennissen te verzekeren, neen, dat hij geen Fries van geboorte was, maar dat hij uit een geslacht van tuinders stamde dat van ouder tot ouder al gewoond had in de Vijfherenlanden. De door zijn veelvuldigheid voor Zijderveld zelf vermakelijk wordende dwaling was intussen minder vreemd dan zij hemzelf voorkwam. Hoewel vrij klein van postuur wekte hij terstond en terecht op ieder de indruk van ‘stoerheid’, en weinig was zo kenmerkend voor hem als dat ‘recht-uit’, waarin men zo geredelijk de Friesche stempel herkent. Persoonlijk is het mijn oudste herinneringsbeeld, hoe hij daar kordaat, met een in 't oog van ons pas ontgroende litt. hum. studd. bedenkelijk zware boekentas onder de arm, aan kwam stappen over het pleintje in de Oudmanhuispoort. Een ouderejaars vertelde, dat deze neerlandicus een onderwijzer was, die op vrije middagen de colleges van prof. Boer kwam volgen. Jaren later, in 1920, zou ik hem onverwachts weer ontmoeten, nu om kennis met hem te maken als collega aan het Stedelijk Gymnasium van Amsterdam. Deze kennismaking zou leiden tot een meer dan dertig jaar lang ononderbroken omgang-in-vriendschap niet alleen, maar ook tot een geregelde uitwisseling van gedachten over wetenschappelijke onderwerpen, waarbij van weerskanten met graagte de grensdraden tussen Oudheid en Nieuwe Tijd werden doorgeknipt. Het is de dankbare herinnering aan deze beide vormen van een langdurig persoonlijk contact, die het mij tot een gaarne aanvaarde taak maakt zijn nagedachtenis te eren door het schrijven van een levensbericht.

Het kader van dit bericht brengt met zich, dat men een zekere beperking in acht heeft te nemen voor wat betreft uiterlijke levensomstandigheden; ik zal mij in dit opzicht bepalen tot alleen datgene, wat enig licht kan werpen op Zijdervelds geestelijke groei en ontwikkeling sedert zijn jeugd. Oorspronkelijk scheen de jonge Arie wel voorbestemd om evenals de overige familieleden het beroep van tuinder te kiezen. Al vroeg echter bleek deze levensbezigheid niet te stroken met zijn aard en aanleg; grote leer- en weetgierigheid deden hem kennen als een jongen voor studie en wezen veeleer de weg naar een opleiding - voorlopig althans - tot onderwijzer. Een daarbij sterk meewerkende factor

[p. 125]

was gelegen in het feit, dat het sedert de doleantie nog verscherpte Calvinisme, waardoor het gehele geestelijke leven in zijn onmiddellijke omgeving beheerst werd, voor hem een onaanvaardbare en belemmerende druk ging vormen waar hij onderuit wou. Het is intussen allerminst een paradox, dat juist deze streng-Calvinistische vroegste opvoeding en het o.a. thuis mee aangehoord hebben van het theologiseren door vaders vrienden, van de onwaardeerlijkste dingen zijn, die zijn jeugd hem heeft meegegeven voor het verdere leven. Dank zij immers genoemde herinneringen, en daarnaast aan een later door zijn vereerde Bolland geschoolde ‘redelijke waardering’ van het ‘boven’- of ook ‘buiten-verstandelijke’, heeft de onderzoeker op het gebied van geestelijke stromingen, die wij in hem kennen, een onderscheidingsvermogen en ook gevoelsbegrip bezeten voor godsdienstige waarden als weinigen zijner literaire vakgenoten.

Zijderveld dan zou onderwijzer worden. - Na aanvankelijk enige jaren leerling te zijn geweest aan de Normaalschool te Dordrecht, waar het onderwijs hem weinig bevredigen mocht, kon de toenmaals 15-jarige in 1891 tot zijn vreugde overgaan naar de beroemde Haarlemse Kweekschool onder directie van Van der Ley, waar zijn opleiding voltooid werd. Aan deze school en de met haar verbonden samenleving bewaarde hij steeds de prettigste herinneringen; hier was voor hem zijn ware jeugd geweest. Zijn eerste standplaats als onderwijzer werd Zandvoort; in 1897 echter reeds overgeplaatst naar Amsterdam is hij sindsdien steeds aldaar werkzaam gebleven, eerst als onderwijzer, later als leraar.

In 1902 rijpte het besluit om door afleggen van het staatsexamen zich de weg te openen tot de Universitaire studie van het Nederlands. Voor het klassieke gedeelte was leidsman dr Beck, de latere hoogleraar, van wiens suggestieve lessen een blijvende invloed is uitgegaan op Zijdervelds belangstelling speciaal voor de Latijnse letteren, klassiek zowel als modern. Met dezelfde consciëntieusheid en dezelfde met lichtheid alle werk verzettende studiezin, die hem later Spaans en Italiaans zou doen bij-leren om zijn bronnen in die talen in 't oorspronkelijk te kunnen lezen, bleef hij steeds zijn contact bewaren met het Latijn, of het nu ging om de voor moraal en godsdienst der Stoa zo belangrijke Cicero en Seneca, dan wel om Vondels ‘brallende Lukreez’, of om Erasmus; - dat zelfs een Terentius en Petronius niet te kort kwamen, het is tekenend voor de breedheid ook van deze levende belangstelling.

Zijn studie voor het candidaats Nederlandse Letteren volbracht

[p. 126]

Zijderveld zonder college te lopen; daarna, vanaf 1905, volgde hij Te Winkel en Boer, beiden en ieder op zijn wijze grootmeesters in de methodische beoefening van vakwetenschap en hoog in ere bij elk die verschil wist tussen zich rekenschap gevend onderzoek en vaag dilettantisme. Jaren lang volgt hij ook de aula-cursussen van de Leidse redemeester, zelf deel uitmakend van het trouwe ‘Bolland-comité’. Bij Te Winkel promoveert hij in 1915 op een proefschrift, getiteld ‘De Romancepoëzie in Noord-Nederland van 1780-1813’, op dat tijdstip nog leraar zijnde aan de Handelsschool met 5-jarige cursus op het Raamplein, een betrekking die hij gedurende een 15-tal jaren heeft bekleed en waarbij zijn onderwijs - de getuigenissen van oud-leerlingen zijn hier sprekend - de grootste waardering heeft gevonden.

Als in 1920 Stoett hoogleraar wordt, volgt Zijderveld, intussen gehuwd man geworden, hem op als docent aan het toen nog enig ‘Stedelijk’, later - met een ‘Vossius’ naast zich - ‘Barlaeus-Gymnasium’ van Amsterdam. Dit zal tot het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd in 1941 zijn geliefde ‘school’ blijven, - de school die nog steeds bij iedere feestelijke gelegenheid het lied ten gehore brengt, waarin hij eenmaal het ‘Mens sana in corpore sano’ op kernachtige wijze in het Nederlands samen verwerkt heeft met het eeuwenoud devies ‘Disciplina Vitae Scipio’.

Geestelijk en lichamelijk evenwicht; het is Zijderveld allover. Wie hem alleen kent uit zijn wetenschappelijke publicaties en daardoor allicht ertoe mocht neigen hem uitsluitend te zien binnen zijn ‘omschansing van boeken’, moge weten dat hij evenzeer een hartstochtelijk minnaar was van 't eropuittrekken in iedere vorm, leider of metgezel bij wandeltochten, dol op varen, en vast van streek op de schaats zodra er ijs lag. Geen wonder dat hij geliefd was bij zijn leerlingen. Een orde-probleem heeft hij als docent - ‘schoolmeester’ mocht hij nog graag zeggen - nooit gekend; naast grote genegenheid had men een grondig respect voor hem. Zijn lessen, die op zoveel meer uitzicht openden, dan op wat langs de gebruikelijke paden te beleven viel, wekten in het bizonder bij literair- en historisch beide aangelegde leerlingen een levendige belangstelling. Licht te begrijpen dan ook, dat wiens studie later in de hiermede aangegeven richting ging, hem ook dan veelal als zijn steun en vraagbaak bleef beschouwen. - Het kind is de vader van de man: de oudste herinnering aan hem die in zijn geboorteplaats voortleeft is deze ‘dat hij als jongen altijd de zakken vol appels had die hij weg-

[p. 127]

gaf en dat hij zo vaak kleineren op z'n rug nam om ze te dragen’.

Zijderveld de docent en de geleerde. Buiten en behalve de talrijke opstellen van zuiver wetenschappelijk gehalte die in de loop der jaren van zijn hand verschenen, waren het ook de kundige recensies van leerel, studieboeken, daarnaast samenvattende beschouwingen over het onderwijs in de moedertaal en in de literatuur, die de aandacht tot zich trokken. Toen dan ook in 1939 een privaatdocentschap werd ingesteld voor de didactiek van het Nederlands, was Zijderveld de aangewezen man om voor de toekomstige leraren gids te zijn op dit gebied. Als wij hierbij tenslotte nog vermelden, dat hij in 1943 benoemd werd tot lid van de Examencommissie voor M.O. Nederlands en dat hij in 1947 een tijdlang aan de Leidse Universiteit nu wijlen prof. Van Eyck tijdens diens ziekte heeft vervangen, dan hebben wij voorzover het de betrekkingen tot het Onderwijs aangaat zijn levensloop in hoofdtrekken gekenschetst. De steeds onverflauwde belangstelling echter en de onverminderde werklust, die hem ook na zijn pensionering bleven kenmerken, hebben hun neerslag gevonden in nog verscheidene wetenschappelijke publicaties sindsdien. Het laatste werk, waaraan hij zijn krachten gewijd heeft en dat de stempel zal dragen van zijn rijke kennis zowel als zijn grondig tekstbegrip, is de althans in hoofdzaak voltooide commentatie op Hoofts Nederlandsche Historiën, die door de goede zorgen van Zijdervelds medewerkster voor een aantal der boeken mej. De Haas in het Verzameld Werk van Hooft het licht zal zien.

Na het onverwacht van ons heengaan in 1952 van de nog uiterlijk zo krachtige en voor alles ten volle geïnteresseerde 76-jarige heeft een commissie van vrienden en oud-leerlingen in samenwerking met mevr. Zijderveld-Menalda, wier huis in meer dan een opzicht het centrum der werkzaamheden zou worden, een keur-bundel uit zijn geschriften samengesteld, die in April van het vorige jaar in druk is verschenen en die van alle kanten met grote belangstelling en dank ontvangen is. De talrijke besprekingen van deze bundel worden alle beheerst door dezelfde toon van hoge waardering voor dat levenswerk van Zijderveld, waarvan hier de meest vertegenwoordigende specimina zijn bijeengebracht; al het overige mee geeft op het eind de omvangrijke bibliographie.

Men vindt in de eerste plaats studiën verenigd met betrekking tot de Renaissance en de problematiek verbonden aan dit begrip, met een bizondere aandacht voor het deels meer wijsgerig-ethisch, deels meer religieus aspect in figuren als Montaigne, Coornhert en Spiegel. Nieuw

[p. 128]

belicht, en tot een verdiend meerder relief gebracht, is speciaal de laatstgenoemde. Het belangwekkendste hier is in het algemeen een voller dan tot nu toe geschied was tegenover eenzijdige nadruk op overplantingen tot hun recht doen komen van de kiemkrachten in eigen Noordse bodem. Een studie als die van 1927 over ‘Verwaarloosde ‘Renaissance’- literatuur’ ontsluit een gedachtenwereld, omtrent welks geestelijke rijkdom en diepte vrijwel niemand destijds hier te lande een vermoeden had. In een tweede groep studiën wordt een even inzichtrijke als liefdevolle aandacht geschonken aan de grote figuren onzer gouden eeuw.

Overziet men het geheel van Zijdervelds beschouwingen, ook de in engere zin literair-historische, dan treft het, hoe overal het persoonlijk kenmerk gelegen is in een sterk innerlijke gerichtheid. De functie van het in zijn taalbeeld tot gehaltevolle vorm geworden kunstwerk naar het opzicht ook van die vorm, naar elementen en geheel van compositie, hij is er zeer zeker ontvankelijk voor geweest, maar een onderwerp voor gezette beschouwingen heeft het in zijn studiën niet uitgemaakt. Zijn aandacht was bij uitstek geconcentreerd op het naar vorm-krijging in conceptie dringende, op dat wat daarvanbinnen zich gelden deed bij dichter en prozaïst aan wereldgevoel en strijd om levenshouding. Zo zal men hem telkens weer herkennen, ook door meer zakelijk-historisch onderzoek heen, in de opstellen gewijd aan letterkundige figuren, resp. ook verschijnselen uit de 17e en de 19e eeuw, in de ‘Keur uit het Werk’ bijeengeplaatst onder de hoofden II en III. Studiën als die over ‘De poëzie der Tachtigers in het licht van het symbolisme’, of als die over ‘Perks ontwikkeling tot vrijheid’ zijn hier de duidelijkste exponenten.

Dat dezelfde introspectieve literator, die in deze beschouwingen aan het woord is en die men ook herkent in waardevolle kritiek op de artikelen ‘Gemoed’ en ‘Geest’ in het Woordenboek, als zuiver taalkundige tevens een opstel kon schrijven als het van dialectologische zijde zo geprezene over ‘Vondels vocaliseren’, het is een zoveelste bewijs van die veelzijdige en nergens aan de oppervlakte blijvende onderzoekingsdrang, die Zijderveld gemaakt heeft tot een door elk om zijn belangrijke verdiensten zo hooggeschat man van wetenschap.

In het bizonder bij de leden dezer Maatschappij, die hem bovendien in zijn veeljarige toegewijde werkzaamheid als lid der Commissie ter Redactie van het Tijdschrift hebben leren kennen en waarderen, zal Zijderveld's nagedachtenis steeds in ere blijven.