Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1952-1953

[p. 100]

Antoon Gerard Roos
(23 Februari 1877 - Groningen - 2 September 1953)

Antoon Gerard Roos werd in Februari 1877 te Groningen geboren. Hij werd er, de 2e September 1953 overleden, de 7e van die maand ten grave gedragen. Gans zijn lang en werkzaam leven is hij zijn vaderstad trouw gebleven. Hij volbracht er zijn studie in de klassieke letteren, hij promoveerde er in 1904 (cum laude), hij was er conservator en vanaf 1906 directeur der Universiteitsbibliotheek, hij werd aan haar Universiteit in 1917 hoogleraar in de Oude Geschiedenis, bekleedde in 1932 het Rectoraat, en bleef ook na zijn aftreden in 1947 Universiteit en gemeenschap met onverzwakte kracht dienen.

Deze vasthoudendheid is voor Roos karakteristiek. Maar zij sloot, binnen de kring van de woonplaats en de gekozen en geliefde wetenschap, veelzijdigheid geenszins uit. Integendeel. Zijn belangstelling voor maatschappelijke problemen nam naast zijn studie een belangrijke plaats in zijn werkzaam leven in. Hij was President-Curator van het gymnasium, Voorzitter van de Openbare Leeszaal (in welke functie hij ijverde voor de stichting van leeszalen in de gehele provincie), lid van de Commissie voor de Universiteitsbibliotheek, terwijl hij tevens de zorg voor het Universiteitsmuseum op zich had genomen, naast andere functies.

En deze veelzijdigheid komt in nog sterker mate naar voren in zijn wetenschappelijk werk. Zijn dissertatie ‘Prolegomena ad Arriani Anabaseos et Indicae editionem criticam adiecto Anabasseos libri primi specimine’ leek de weg te wijzen naar een speciale richting in de studie der klassieke letteren: die van de uitgave van teksten. En ook de editie van Arrianus (het eerste deel in 1907, het tweede later in 1928 met daartussen in 1912 Studia Arrianea) zou nog op deze voorliefde kunnen duiden. Doch de commentaar bij de tekst is reeds niet alleen philologisch en critisch, maar bevat tevens vele aantekeningen op het gebied der historie. En bovendien: Roos had tussen 1907 en 1928 zeer veel gepubliceerd op bijna elk gebied der antieke geschiedenis. Het is karakteristiek dat hij de twee delen aan leermeesters en vrienden heeft opgedragen, en dat deze ieder een eigen gebied van wetenschap vertegenwoordigden: Polak de Graecus, Boissevain de historicus, Carl Robert de archaeoloog, terwijl hij daarnaast in een beschrijving van diens leven aan zijn verering voor zijn leraar den Latinist van Wageningen

[p. 101]

uiting gaf. De geest en de lessen van al deze zijn in zijn geschriften te bespeuren. Om ons van deze, naast de editie van Arrianus, eerst tot de grote te bepalen: in 1910 gaf hij op verzoek van Boissevain uit deel II (De virtutibus et vitiis) van de Excerpta historica iussu Imperatoris Porphyrogeniti confecta. Hierin, met even grote scherpzinnigheid als nauwkeurigheid, stelde hij niet alleen de juiste tekst der excerpten volgens de overlevering vast, maar kwam ook door vergelijking met Suidas tot de conclusie, dat deze wel voor Herodotus eenzelfde tekst heeft gebruikt doch niet voor Thucydides, terwijl dit ten opzichte van Xenophons Anabasis onzeker is; zijn voorrede tot dit uitgebreide werk (laat mij er bij zeggen dat Roos een voortreffelijk en gemakkelijk leesbaar Latijn schreef) is een voorbeeld van de juiste methode van uitgave van zulk een reeks van uittreksels. Nog eenmaal keerde hij tot zulk een teksteditie terug in die van Appiani Historia Romana tom. I, welke hij tezamen met Paul Viereck in 1939 verzorgde.

Hij had ondertussen door deze uitgaven naam gemaakt. Ik herinner mij hoe in 1929 op een receptie die Von Wilamowitz-Moellendorf den leden van het Archaeologisch Congres aanbood, deze hem met uitgestoken handen tegemoet kwam met de woorden ‘Der Arrian’. Roos, de bescheidenheid zelve, was toch zichtbaar gelukkig om deze gelijkstelling van hem met den Grieksen auteur door den grootsten Graecus dier tijden. En ook in het vaderland waren zijn verdiensten erkend door zijn benoeming in datzelfde jaar tot lid van de Koninklijke Akademie van Wetenschappen, voor welke hij vele voordrachten zou houden. En inderdaad, hij had deze eer verdiend en zou haar zich ook verder waardig tonen. In zijn inaugurele oratie ‘De weg tot de kennis der Oude Geschiedenis’ heeft hij uiteengezet dat bij de beoefening dezer wetenschap de schriftelijke en monumentale overlevering elkaar moeten aanvullen en dat, als ideale eis, de oud-historicus deze in haar totaliteit moet beheersen en verstaan. Naar de vervulling van dit programma heeft hij gestreefd. Hij kende voortreffelijk Grieks en Latijn. Dit kwam hem te stade ook bij het onderzoek van niet-literaire teksten, inscripties, munten en papyri. Ook vaardigheid in het lezen van handschriften had hij, als ieder classicus in die tijd en ook later, verkregen. Maar voor een uitgave als die van de Papyri Groninganae (1933) met beschrijving van de papyrus en de tekst, een inhoudsopgave, een vertaling en een commentaar, en voor vele kleine opstellen, die hij in de loop der jaren schreef, is daarnaast nog nodig een zodanig zich inleven in de geest

[p. 102]

van verschillende tijdperken der Oudheid, dat de lezer èn voor Roos' veelzijdigheid èn voor zijn aanpassingsvermogen èn voor zijn speurzin de grootste bewondering krijgt. Zijn kennis van de papyrologische problemen en van de Hellenistische cultuur komt naar voren in zijn ‘Apollonios, strateeg van Heptakomia’ (Tijdschr. voor Geschiedenis 37e Jaargang), de geschiedenis van een hoog beambte in de tijd van Trajanus, diens werkzaamheden en levenswijze; zijn ‘Joden en Jodenvervolgingen in het oude Alexandrië’ (Gids 1949), een ontleding, vol mededogen, van het antieke antisemitisme, zijn afscheidscollege ‘Aard en betekenis van het Hellenisme’ en kleinere geschriften. Zijn inzicht in de Griekse geschiedenis komt tot uiting in zijn rectorale rede ‘Lycurgus’, waarin hij een parallel trekt tussen de Spartaanse gewoonten en die van primitieve volken, en in de behandeling van enkele moeilijke problemen; dat in de Romeinse in verschillende publicaties waaronder die over ‘Het regenwonder op de zuil van Marcus Aurelius’ (Meded. Kon. Akad. 1943) een bijzondere plaats inneemt om de uitnemende beschouwing en vergelijking van de literaire en de archaeologische bronnen voor de chronologie dezer gebeurtenis. Nog na zijn dood verscheen, eveneens in de Meded. der Akademie (1953) ‘Soranus, een Bataaf in Romeinse krijgsdienst’, terwijl hij enige jaren daarvoor, tegen de gewoonte zijn kalmte verliezend, in Mnemosyne (1950) in twee artikelen te velde was getrokken tegen Prof. Dr W. den Boer, die van Lusius Quietus, den veldheer onder Trajanus, een Abessyniër in plaats van een Mauretaniër wilde maken. Ook het Romeinse staatsrecht had zijn belangstelling, zowel de oudere tijden (Comitia tributa - concilium plebes, leges - plebiscita) als de latere: zijn ‘Verlening van tribunicische bevoegdheden aan Caesar en Augustus’ (Meded. Kon. Akad. 1941) en zijn ‘Het ontstaan van het Rom. principaat’ (Tijdschr. v. Gesch. 44e Jaarg.) laten zien, hoe hij ook de daaraan verbonden problemen doorzag. Doch ook Griekse cultuurgeschiedenis (in zijn ‘Van grote mogendheid tot Universiteitsstad’ (Meded. Kon. Akademie 1945) toont hij zich op de hoogte van de bronnen, de literatuur, de problemen betreffende het klassieke en het Hellenistisch Athene), chronologie (o.a. The peace of Sparta of 374 B.C., Mnemosyne 1949), Griekse en Romeinse geschiedschrijving hadden zijn aandacht. Voor opgravingen had zijn levendige geest grote belangstelling: over Doura-Europos (Gids 1928) schreef hij vrij spoedig na de ontdekking, over Ostia, maar evenzeer over de Brittenburg, over Vechten, over inscripties. En

[p. 103]

daarnaast was zijn liefde voor het bibliotheekwezen (een grote kennis van literatuur op elk gebied der Oudheid dankte hij zeker mede daaraan) oorzaak van de verschijning van het uitvoerig werk ‘Geschiedenis van de bibliotheek der Rijksuniversiteit te Groningen (1914), waarin hij ontstaan en wording, moeilijkheden en omvang, en het belang dezer boekerij in het licht stelt, terwijl ook zijn ‘Catalogus der Incunabelen’ dier bibliotheek en zijn rede ‘Het Groninger Universiteitsmuseum’ (1934) zijn bekwaamheid op dit gebied toont.

Slechts een overzicht van Roos' werk kon in het voorgaande worden gegeven. Het moge voldoende wezen om het wezen en de betekenis van zijn wetenschappelijke arbeid te doorzien. Daarnaast de hoogleraar. Hoe hij zelf zijn taak heeft opgevat: onderzoek der bronnen maar ook het verhalen van een brok historie, de voor- en nadelen van beide methoden, heeft hij zelf in zijn afscheidscollege uiteengezet. De taak van een ander echter is de beschrijving van zijn persoonlijkheid: zijn belangstelling voor zijn studenten, zijn warme gevoelens voor zijn vrienden, die zijn teruggetrokken, haast bedeesde aard meestal in zich zelf besloot, maar die hij toonde, in volheid, als de omstandigheden er toe noopten, zijn noeste werkkracht, zijn liefde tot de wetenschap, zijn behoefte om daarvan te getuigen - al deze eigenschappen vormen met zijn veelzijdig wetenschappelijk werk een monument dat de herinnering aan hem levend zal houden bij allen die hem hebben gekend en bij velen daarbuiten.

D. Cohen