Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1950-1951

[p. 145]

Gerardus van der Leeuw
('s-Gravenhage, 18 Maart 1890 -Groningen, December 1950)

Al scheiden bijkans twee jaren ons van het onverwachte heengaan van Prof. Dr G. van der Leeuw, de tijd is nog niet rijp om een oordeel te vellen over de waarde van zijn geestesproducten. De geringe distantie in de tijd verhindert ons het ware zicht te krijgen op zijn betekenis. De veelzijdigheid van zijn persoonlijkheid en zijn naar tal van kanten gerichte activiteit zouden zelfs in een uitvoerig levensbericht nauwelijks volledig en onbetwistbaar juist kunnen worden geschilderd. Daarom moge, onder verwijzing naar al wat er in tal van periodieken ter zijner herdenking is geschreven en in afwachting van een latere studie over zijn persoon en zijn werk, in dit Jaarboek worden volstaan met een kort In Memoriam, dat een laatste groet aan de overledene beduidt.

Gerardus van der Leeuw werd in 1890 te 's Gravenhage geboren. Hij studeerde 1908-1913 te Leiden in de theologie, waarbij hij de godsdienstgeschiedenis als het vak van zijn voorliefde koos. Een verblijf te Berlijn en te Göttingen in 1913-1914 schonk hem de gewenste verdieping van zijn Egyptologische kennis. In 1916 promoveerde hij tot doctor in de theologie op een proefschrift over Godsvoorstellingen in de oud-Aegyptische pyramidenteksten. 1916-1918 stond hij als Ned. Herv. predikant te 's Herenberg. In 1918 werd hij benoemd tot hoogleraar in de geschiedenis der godsdiensten, de encyclopaedie der theologie en de Egyptische taal- en letterkunde. Met de onderbreking van één jaar, tijdens zijn werkzaamheid als minister van onderwijs, kunsten en wetenschappen in het ministerie Schermerhorn in 1945-1946, heeft hij 32 jaar lang de hem toevertrouwde vakken op een boeiende, elegante en stimulerende manier gedoceerd. Meerdere onderscheidingen werden hem geschonken als een erkentenis van zijn vele en grote verdiensten. De laatste was zijn verkiezing tot voorzitter van ‘The International Association for the Study of History of Religions’.

Uit deze biografische notities treedt van der Leeuw naar voren als hoogleraar. Het beste deel van zijn leven en zijn gaven heeft hij gewijd aan zijn Groningse professoraat. In zijn optreden de schijn verwekkend alsof hij zijn veelzijdig weten uit de mouw schudde heeft hij in werkelijkheid intens en hard gewerkt. Hij kende zijn eigenlijke vak door en door. Doch zijn onderzoekende geest hield geen halt bij de grens van zijn discipline. Van der Leeuw was een hoogleraar

[p. 146]

van een buitengewoon formaat. Niet alleen schreef hij toonaangevende studies over de Egyptische en de Griekse godsdienst, over de primitieve religie en over de phaenomenologie van de godsdienst, hij ontwikkelde ook als theoloog originele denkbeelden en kon gerekend worden tot de leidende figuren in de Ned. Herv. kerk. Bovendien bezat hij een uitgebreide kennis van het cultuurleven van zijn tijd. Zijn aesthetische begaafdheid schonk hem een fijner begrip voor de scheppingen der kunst dan men doorgaans bij theologen vindt. Als staatsman werd hem helaas een te korte tijd geschonken om zijn phantasierijke visie op de functie van het cultuurleven in de Nederlandse samenleving tot werkelijkheid te maken.

Van der Leeuw kon zich beroemen op uitzonderlijke capaciteiten. Hij was brilliant in woord en geschrift. Het meest bekoorde zijn vlotte omgangsvorm en zijn beminnelijke menselijkheid. Toch was de kern van zijn persoonlijkheid moeilijk te benaderen. Daar vermoedde men een sterk geloofsvertrouwen en een verzwegen wijsheid. In de herinnering van de leden van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde zal hij zeker blijven voortleven als de grootmeester van het woord. Immers zonder letterkundige van professie te zijn, bezat hij macht over de taal als weinigen. Hij sprak en schreef met een spelend gemak en wist daarbij die harmonie van schone vorm en sprankelende gedachte te vinden, die aan het woord een duurzaamheid kan schenken, die ver over de korte spanne van een mensenleven heenreikt.

Eerbiedige hulde worde gebracht aan zijn nagedachtenis.

C.J. Bleeker