Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1945

[p. 263]

Pieter Jacobus Gerhard de Vos
(Worcester, 29 October 1842-Stellenbosch, 1 October 1931)

Pieter Jacobus Gerhard de Vos werd 29 October 1842 op de boerenplaats ‘Oliefantsberg’ in het district Worcester in de Kaapolonie geboren. De Schotsche predikant ds Sutherland, die den jeugdigen De Vos catechesatieonderwijs heeft gegeven, heeft grooten invloed op hem gehad. Als 17-jarige jongeling vertrok hij naar Kaapstad om aan het S.A. College zijn voorbereidende studies te volgen voor de Theologische Kweekschool te Stellenbosch, die in datzelfde jaar geopend werd. Na den lateren beroemden hoofdrechter lord De Villiers, was De Vos op dit college de eerste leerling, zoo zelfs, dat de senaat hem drie prijzen toekende, kostbare boekdeelen in prachtband, welke prins Albert, een zoon van koningin Victoria, bij de jaarlijksche examens had uitgeloofd. De voorwaarden lieten echter niet toe, dat hem meer dan één prijs werd toegekend en zoo viel een daarvan aan zijn lateren tijdgenoot en boezemvriend ds G.M. Stegman ten deel.

In 1862 deed De Vos toelatingsexamen voor de theologische kweekschool en toen reeds was de liefde en hoogachting van zijn medestudenten zoo groot, dat zij hem met een zilveren inktkoker vereerden. Na drie jaar studie vertrok hij naar Schotland, waar hij na een jaar, op 7 Juni 1866, promoveerde aan het New College van de Vrije Schotsche kerk. Proponent De Vos volgde daarna eenige maanden de colleges van de Utrechtsche universiteit en werd na zijn terugkeer op 12 September door de synode beroepbaar gesteld.

Van vijf beroepen, welke hij dadelijk ontving, koos hij als de eerste standplaats Piquetberg, waar hij 10 Maart 1867 werd bevestigd. Zijn salaris bedroeg £ 200, waarbij de kerkeraad een hulptoelage van £ 50 schonk. Daar huwde hij met Anna Margaretha Brink.

Voor het onderwijs had ds De Vos veel belangstelling. De onderwijstoestanden waren in zijn eerste standplaats slecht. Er bestond een schoolcommissie, welke zich zelf gekozen had: namelijk de episcopaalsche bisschop, de magistraat en zijn klerk. Van Hollandsch onderwijs was geen sprake. Ds De Vos klaagde daarover bij den superintendent-generaal van onderwijs in de Kaap, doch zonder gevolg. Toen schreef hij aan den kolonialen secretaris, die hem weer naar den superintendent-generaal verwees, met gevolg, dat De Vos de zaak in eigen handen nam en een eigen kerkschool stichtte met behulp van gemeenteleden, die

[p. 264]

niet in het dorp Piquetberg woonden. Deze school had succes en van dien tijd af werd het voorschrift geëerbiedigd, dat het verkiezen van een schoolcommissie alleen na een openbare kennisgeving mocht plaats hebben.

Als volgende standplaatsen had De Vos Caledon in 1871 en Riversdal in 1881, om na het overlijden van den bekenden professor John Murray aan het Seminarium als docent in de dogmatiek te worden benoemd. Na 36 jaren hoogleeraar te zijn geweest, nam hij in 1919 wegens hoogen ouderdom en om gezondheidsredenen emeritaat.

Niet alleen als predikant heeft prof. De Vos grooten invloed gehad. Ook aan de bevordering van het onderwijs heeft hij zijn beste krachten gegeven. Bekend waren zijn innige vaderlands- en volksliefde en zijn ijveren voor de Hollandsche taal. Wij bedoelen daarmede de Nederlandsche taal, waarvan hij een groot voorstander was. Voor het steunen van het Kaapsch-Hollandsch als schrijftaal gevoelde hij niets.

Hij was een der stichters op 31 October 1890 van den Z.A. Taalbond te Kaapstad, waarvan hij twintig jaren lang voorzitter is geweest.

De universiteit van Stellenbosch koos hem in 1919 als zijn kanselier en schonk hem een doctoraat in de letteren. In 1904 werd hij tot lid van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde benoemd.

Prof. De Vos was een edele en indrukwekkende persoonlijkheid, met een beslist en vast karakter. In de rings- en synodale vergaderingen nam hij een voorname plaats in. Van 1885 tot 1905 was hij lid van den Raad van het Victoria College. Met de gebroeders Marais en enkele anderen richtte hij het huis ‘Industria’ op, waar behoeftige kinderen onderwijs konden ontvangen in de practische werkzaamheden van den landbouw. Maar vooral heeft hij zich in den tweeden taalstrijd geweerd en in het bijzonder trad hij na den tweeden vrijheidsoorlog in de voorste gelederen.

Een zijner bekendste geschriften op het gebied van de taal is zijn op 2 April 1906 geschreven betoog: De Afrikaner en zijn Taal.

Op het volkscongres te Graaff Reinet in 1900 werd hij afgevaardigd om naar Europa te gaan, ten einde een poging aan te wenden om door openbare vergaderingen het Engelsche volk te bewegen den oorlog te staken en de beide republieken hun duurgekochte onafhankelijkheid niet te ontnemen.

Hij overleed op 1 October 1931. Indrukwekkend was de begrafenis te Stellenbosch, van het kerkgebouw der Ned. Hervormde kerk uit. Professor A. Moorrees, onderkanselier van de universiteit die daarbij Korinthe

[p. 265]

4 vers 13 had gelezen, sprak naar aanleiding van Psalm 90, laatste vers. Met hem verdween een der laatste aartsvaderlijke figuren uit de Z.A. kerkgeschiedenis. Hij liet een zoon, ds W.F. van W. de Vos, en twee dochters na.

Prof. De Vos was de stichter van het De-Vos-tehuis te Goodwood, een inrichting, waarin minder gegoede spoorwegmannen een veilig tehuis vinden. Eveneens stichtte hij de eerste industrieschool in Zuid-Afrika, het tegenwoordige ‘Industria’ te Stellenbosch.

Jaarlijks heeft de herdenking van zijn geboortedag in het De-Vos-Tehuis plaats. De zoon van den grooten kerkvader, ds W.F. van W. de Vos, predikant te Tulbagh en assessor van de Kaapsche Ned. Geref. kerk, schetste op 29 October 1945 op leerzame en belangwekkende wijze het leven van zijn vader, die voortdurend heeft geijverd voor de opheffing van den jongen Afrikaner. Zijn motto was ‘Ek dien’.

Fred. Oudschans Dentz