Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1943

[p. 123]

Jan Gerrit Talen
Amsterdam, 29 November 1861 - Breda, 28 Mei 1942

Op de 28e Mei 1942 overleed te Breda in de ouderdom van ruim 80 jaar Jan Gerrit Talen, oud-leraar in de Duitse taal- en letterkunde aan de R.H.B.S. en het Gymnasium te Zwolle. Als leerling van de Zwolse H.B.S., daarna als privaat-leerling voor acte A Duits, nog later als medelid van de Duitse examencommissie heb ik hem leren kennen en op grond daarvan wil ik trachten, een en ander uit zijn werkzaam leven in de volgende regelen vast te houden. Mevr. I. Talen-Marbach is zoo vriendelijk geweest, mij in een uitvoerige brief over het leven van haar man vooral voor de oudere tijd allerlei gegevens te verstrekken.

J.G. Talen werd op 29 November 1861 te Amsterdam geboren, maar bracht zijn schooljaren in 's-Grevelduin Capelle aan de Langstraat door, waarheen zijn ouders verhuisd waren, om de bezittingen, die hun door de dood van Talens grootvader toegevallen waren, te beheren. Tot zijn veertiende jaar kon hij daar het vrije dorpsleven genieten; volgens zijn eigen woorden had hij daar zijn liefde voor de natuur gekregen en had het dorp hem een ruimere blik op de wereld gegeven dan het stadsleven meestal doet. Hij bezocht in Capelle de dorpsschool, maar kreeg daarnaast privaatlessen van het schoolhoofd, met wie hij tot aan diens levenseinde in goede vriendschap gebleven is. In 1876 kwam hij op de Kweekschool te 's-Hertogenbosch, waar hij onder de strenge, maar liefdevolle leiding van Dr Trossée een goed leerling was. Liever zou hij naar het gymnasium gegaan zijn, om later arts te worden, maar de huisdokter raadde hem deze studierichting wegens lichamelijke zwakte af.

Zo voltooide hij zijn schooljaren aan de Kweekschool, deed in 1880 zijn onderwijzersexamen en verwierf in 1882 de hoofdacte. Daarna bleef hij twee jaren thuis, om zich voor universitaire studie voor te bereiden, waarbij zijn oud-directeur Dr Trossée hem o.a. met Latijn, Grieks en Gotisch hielp. Ook nam hij Duitse lessen bij Dr Blöte in Tilburg, want het was zijn voornemen voor de acte middelbaar Duits te gaan studeren. In 1884 werd hij student in Groningen, toen de enige universiteit voor moderne talen, en stelde hij zich onder de leiding van Prof. Sijmons. Hij vatte zijn studie breed op en volgde, behalve de eigenlijke vakcolleges, ook de lessen in Sanskriet, Oud-Engels en Oud-Frans.

In Augustus 1888 legde hij met goed gevolg examen voor de acte Duits B af en een maand later stond hij voor de klas aan de H.B.S. te Goes, van waar hij twee jaar later naar de H.B.S. te Zwolle overging.

[p. 124]

In 1896 werd hij ook leraar aan het Openbaar Gymnasium. Drieëndertig jaar heeft hij in de Overijselse hoofdstad het Middelbaar Onderwijs gediend en zevenentwintig jaar daarnaast aan het Voorbereidend hoger onderwijs zijn krachten gewijd.

In 1923 werd hem wegens gezondheidsredenen pensioen verleend, waarna hij, sinds 1932 woonachtig te Breda, temidden van zijn boeken nog bijna twintig jaar een rustige levensavond genoten heeft. Een ziekte van de ouderdom, staar, heeft hem helaas in de laatste jaren het lezen eerst moeilijk en toen onmogelijk gemaakt.

Het spreekt vanzelf, dat bij een overzicht van Talen's leven in de eerste plaats zijn werkzaamheid als leraar naar voren treedt. Als ik mijn eigen herinneringen naga, staat mij de minutieuse volharding weer voor de geest, waarmee hij ons de Duitse taal leerde; maar vooral ook de toewijding, waarmee hij er naar streefde, ons enig inzicht in de Duitse letterkunde te geven. In korte, zorgvuldig voorbereide inleidingen behandelde hij de hoofdzaken uit de bloeitijd van omstreeks 1200, dan uit de tijd van Luther en vooral ook uit de eeuw der klassieken, die hem lief waren. Wij lazen stukken van Goethe of Schiller en hij wist ons voor de 19e eeuw tot eigen lectuur op te wekken. Toentertijd bestond aan de H.B.S. nog de openbare les bij de overgang, in tegenwoordigheid van de Commissie van toezicht; het is mij bijgebleven, dat wij bij de promotie naar de 5e klas voor het Duits o.a. over Lessing's Laokoon geexamineerd zijn. Talen was, als fijn en gevoelig man, een leraar, die nooit streng optrad en ongaarne strafte en toen de H.B.S. klassen steeds groter werden, heeft hem dat wel eens moeilijkheden bezorgd; maar hij had hart voor zijn leerlingen en vond bij velen waardering. Ze zochten hem later nog dikwijls op, als ze bijv. al student waren en ik herinner mij gezellige avonduren in zijn huis in de Koestraat, waar hij zich in de studeerkamer bij een goed glas Rijnwijn over professoren en colleges in Groningen liet vertellen. Met verschillende oud-leerlingen is Talen zo tot op hoge leeftijd trouwe vrienden gebleven, o.a. met Prof. N. van Wijk (Leiden), Prof. Leo Polak (Groningen), Prof. Ubbink (Groningen), Dr ten Doesschate (Zwolle), Dr ten Doesschate (Utrecht) en anderen.

Maar Talen was meer dan schoolman alleen. De studiejaren in Groningen onder Prof. Sijmons' bezielende leiding hadden een stempel op zijn leven gedrukt en steeds heeft hij contact met de wetenschap gehouden. Hij volgde geregeld de beste Duitse wetenschappelijke tijdschriften, zowel op taalkundig als op letterkundig gebied, en verwierf zich lang-

[p. 125]

zamerhand een prachtige, systematisch opgebouwde bibliotheek. In Zwolle kwam hij al spoedig in aanraking met Dr Buitenrust Hettema; na een eerste publicatie over ‘De indeling der sterke werkwoorden in klassen’ in ‘De drie talen’ (1894), die blijk gaf van een moderne taalbeschouwing en opwekte tot vernieuwing van het taalonderwijs, werd hij door deze uitgenoodigd om medewerker en spoedig mederedacteur te worden van het pas opgerichte tijdschrift ‘Taal en Letteren’. Hiervoor schreef hij o.a. ‘Over vorm en indeling der werkwoorden’ (1894), een artikel, dat een aanval was op alle schijngeleerdheid, die op dit gebied in de gebruikelijke handboeken verkondigd werd, en van zuivere waarneming van de levende taal uitging. Toen door Kollewijn en Buitenrust Hettema de ‘Vereniging tot Vereenvoudiging van onze Schrijftaal’ opgericht werd, sprak het haast vanzelf, dat Talen tot de eerste leden behoorde; voor mij ligt Nr. 1 van de 1e jaargang van ‘Vereenvoudiging’, het orgaan der ‘Nieuwe Spellers’, dat met een fleurig geschreven opstel van zijn hand over ‘De nieuwe richting in het taalonderwijs en de vereenvoudigde spelling en verbuiging’ opent (1897). Later werd hij penningmeester en, na zijn aftreden als zodanig, erelid van de spellingvereniging. Met Kollewijn en Hettema gaf hij in 1908 een nieuwe grammatica uit ‘Nederlandse taal - Proeve van een Nederlandse spraakleer’, waarin hij de inleiding en de afdeling ‘Geslacht in Taal’ voor zijn rekening genomen had. Tevoren had hij over ‘Geslacht in Taal’ een belangwekkende verhandeling in Taal en Letteren (11e jg.) laten verschijnen, waarin de opvattingen van J. Grimm en van K. Brugmann helder en overzichtelijk uiteengezet waren. Uitvoerig besprak hij verder H. Paul's ‘Deutsche Grammatik’ in Neophilogus III en IV. De waardering, die hij in die dagen vond, uitte zich in zijn benoeming tot lid der Maatschappij der Nederlandse letterkunde in 1909.

Meer en meer ging Talen's belangstelling uit naar de psychologie; recensies in ‘Taal en Letteren’ over ‘Nieuwe taalpsychologie’ naar aanleiding van nieuwverschenen werken van Wilhelm Wundt en Ottmar Dittrich (1902 en 1903) geven daarvan blijk; ook ‘Enkele taalpsychologiese opmerkingen’ in de ‘Nieuwe Taalgids’ (1908). Vanzelf voerden hem deze studies naar de ‘Bedeutungslehre’, waarover hij recensies schreef naar aanleiding van werken van W. Sperber (Neophil. I) en E. Wellander (Museum 1929). De studie der psychologie bracht hem in persoonlijke verbinding met Prof. Heymans, die hij zeer vereerde; deze nam hem op in het bestuur van het in 1913 gehouden Paedologisch Congres.

[p. 126]

Bij al dat taalkundig en psychologisch werk werd echter de literatuur niet verwaarloosd. Goethe had zijn bijzondere liefde en over ‘Faust vor Goethe’ heeft hij op het Philologencongres te Utrecht in 1927 een rede gehouden. Met grote zorg hield hij ook de Nederlandse literatuur bij; van 1907-1926 was Talen de schrijver der ‘Holländische Briefe’ in ‘Das literarische Echo’ (later ‘Die Literatur’), die Duitse lezers op de hoogte brachten van wat er in Nederland aan belangrijks verschenen was. De 50 brieven, die hij daarvoor geleverd heeft, kunnen voor latere literairhistorici van veel nut zijn; zij werden bij hun verschijnen altijd zeer op prijs gesteld.

Een ander stuk van Talen's leven is zijn werkzaamheid als lid van de Duitse examencommissies. Prof. Sijmons heeft zijn gewaardeerde oudleerling al spoedig voor de commissie L.O. aangezocht en weldra werd hij daarvan de secretaris; later ging hij in die functie naar de commissies voor Duits M.O. A en B over. Voor het zorgvuldig werk, dat daarvoor vereist is, was Talen bijzonder geschikt; bovendien had hij een sterk gevoel voor traditie en in twijfelgevallen van slagen of niet-slagen was zijn oordeel dikwijls van waarde. Voor de jongere leden gold hij wel als ‘het geweten der commissie’. De examenmaand 's zomers in Den Haag was voor hem tegelijk een rustige vacantietijd, tenminste na afloop van de vergaderingen. De samenwerking tussen Prof. Sijmons en hem was bij uitstek goed; langzamerhand heeft zich tussen de oud-leermeester en de oud-leerling een hechte vriendschap ontwikkeld. Nadat Prof. Sijmons als voorzitter afgetreden was, werd Talen als secretaris niet gecontinueerd, wat voor hem een harde slag was; de regering verzachtte deze echter door hem tot ridder in de orde van Oranje-Nassau te benoemen.

Samenvattend zou ik het leven van Talen karakteristiek willen noemen voor de wetenschappelijk ingestelde leraar. Na zijn universiteitsjaren heeft hij aan het schoolwerk alleen nooit genoeg gehad, maar hij heeft doorgewerkt en zijn studiegebied afgerond. Tot werk van breder allure is hij niet gekomen, maar de ideeën, waarvan hij in zijn studententijd bezield was, heeft hij uitgedragen in ruimer kring - onder zijn leerlingen en onder collega's en andere belangstellenden (o.a. in zijn Zwolse debatingclub). Vooral tussen de jaren 1890 en 1910 heeft zijn stuwkracht medegewerkt tot een vernieuwing op het gebied van de taalstudie en het taalonderwijs in Nederland.

Den Haag, Juni 1943.

H.W.J. Kroes