Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1943

[p. 46]

Jan Carel de Haan
Soemedang, 16 Januari 1884 - Oegstgeest, 4 Juli 1942

Jan Carel de Haan werd 16 Januari 1884 te Soemedang op Jaya geboren, waar zijn vader, Adriaan de Haan, zendeling was.

Zijn moeder Tannetje Danens verloor hij, toen hij drie jaar was. Zijn vader gaf hem het huisonderwijs, dat nog doorging in den Haag, toen de familie met verlof eenigen tijd in Holland doorbracht. Eerst toen zijn familie naar Indië terugging, kwam hij op het Haagsche gymnasium en kwam voor het eerst ook buiten den streng orthodoxen kring, waartoe de familie De Haan behoorde.

Toen het duidelijk werd, welk een bijzonder begaafde leerling de jonge De Haan was, ontstond in de leidende Christelijke kringen de gedachte, dat hij wellicht een belangrijke rol in de Christelijk politieke richting zou kunnen spelen, zoodat hij herhaaldelijk in aanraking werd gebracht met Dr Kuyper. Het bleek echter, dat de actieve politiek hem in het geheel niet aantrok. Ze paste niet bij zijn bescheiden aard en eenigszins verlegen natuur.

Hij werd daarom bestemd voor het Bijbelgenootschap en zou als taalkundig ambtenaar in Indië tewerk worden gesteld en moest daartoe de studie van Oostersche Taal en Letterkunde in Leiden volgen, die hij in 1904 aanving. Hoewel de studie daarvan hem ongetwijfeld aantrok, kwam echter meer en meer uit, dat hij zich in het orthodoxe geloof niet kon terecht vinden. Nadat hij drie jaar in deze richting gewerkt had, begon de toekomstige verbintenis hem zoodanig te bezwaren, dat hij zich genoodzaakt voelde, deze banden te verbreken.

Na een reis naar Indië om met zijn vader deze moeilijkheden te bespreken, ging hij over tot de studie der Nederlandsche Letteren en Geschiedenis, en begon deze studie in Groningen. Het is moeilijk te zeggen, welke studie voor hem de hoofdzaak was. Officieel, voor het examen, waren het de Nederlandsche Letteren, maar uit het verdere verloop van zijn wetenschappelijke ontwikkeling blijkt wel dat de geschiedenis in meerdere mate zijn belangstelling trok.

In Leiden had hij een levendig aandeel genomen aan het studentenleven en vooral met de werkzaamheden van het dispuut ‘Litteris’ en van de Wijsgeerige Vereeniging meegeleefd.

In Groningen trok hij zich meer terug en concentreerde zich geheel op de studie en het geven van lessen in de klassieke letteren die hem even dierbaar waren als de moderne. Dit zien wij weer in het onderwerp van zijn proefschrift uitgedrukt.

[p. 47]

Na afloop van zijn studie was hij in 1913 leeraar in Warffum en Groningen, maar werd spoedig in 1914 door de mobilisatie opgeroepen voor den militairen dienst. Omdat hij zich verbond naar Indië te gaan, kom hij in 1916 het leeraarschap weer opnemen en ging naar Soerabaja.

In 1920 kreeg hij de functie, waarvoor hij bij uitstek geschikt was. Er was in Bandoeng een Algemeen Middelbare School opgericht van een bijzonder type, waar de inheemsche jeugd de gelegenheid zou hebben een klassieke opleiding te krijgen om langs dien weg voorbereid te worden voor litteraire en juridische studie. Hoofddoel van deze school was, een band te leggen tusschen Oostersche en Westersche kultuur en gedachtenwereld. Men had moeilijk iemand kunnen vinden die voor deze taak beter voorbereid was. De vergelijkende kultuurstudie was juist, wat hem het meeste belang inboezemde. Als leeraar was hij op deze school zeer op zijn plaats, want de leerlingen voelden al spoedig, hoezeer hij met hen meeleefde. Ze zagen op tegen zijn veelzijdige en immer parate kennis en hij werd ook om zijn karaktereigenschappen door hen op de handen gedragen.

Gedurende zijn eerste verlof in 1923 promoveerde hij in Groningen op een proefschrift ‘Studiën over de Romeinsche elementen in Hooft's niet-dramatische poëzie’. Dit boekje was voor een groot gedeelte gereed gemaakt in Indië en als men dan bedenkt, dat in dat land eigenlijk geen bibliotheken aanwezig zijn, dan bewijst dit wel zijn bijzondere gave van veel parate kennis. Want in veel gevallen moest De Haan zich daarbij baseeren op wat hij nog in zijn geheugen had bewaard bij de lezing van de Romeinsche dichters gedurende zijn studietijd in Groningen. Dit wonderbaarlijk goed en nauwkeurig geheugen was een bezit, opvallend voor ieder, die met hem in geestelijke betrekking stond, hetzij in het dagelijksch gesprek of in de wetenschappelijke discussie.

Uit dit proefschrift blijkt hetzelfde streven om uitingen van verschillende kultuurperioden met elkaar te vergelijken, de poëzie van Hooft met die van de Romeinen, de Italianen, de Franschen, de figuur van Hooft met die van de Romeinsche dichters en met de daartusschen liggende figuren van Petrarca en Ronsard.

Na zijn verlof in Bandoeng teruggekeerd, nam hij een taak op zich, die in bijzondere mate aan zijn kennis en aan zijn neigingen aangepast was, een privaatdocentschap in de vergelijkende kultuurgeschiedenis aan de nieuwe Technische Hoogeschool, die ten doel had, de Indische jeugd in het land zelf het hooger onderwijs te brengen. Hij ving zijn colleges

[p. 48]

aan met een rede over: ‘Oost en West in Voor-Azië’, waarin hij een door hem geliefkoosd thema uitwerkte, nl. de Helleensche kultuur als gemeenschappelijke oorsprong van de Islamietische en de Westersche kultuur.

Hij schetst, hoe de Arabieren, na de wereld rondom de Middellandsche Zee te hebben veroverd, zich geleidelijk meer aan de hooger ontwikkelde Byzantijnsche en Perzische volken, die ze hadden onderworpen, moesten aanpassen en daarmee de Grieksche gedachtenwereld moesten overnemen. Wat er aan hoogere vormen van kultuur in beiden leefde, heeft zijn oorsprong in de Grieksche gedachtenwereld.

Deze gedachtengang bracht hij vooral daarom op den voorgrond om de Islamietische inheemsche intellectueelen erop te wijzen, dat de Westersche kultuur, waarin zij moesten worden ingewijd om met de moderne structuur van de wereld vertrouwd te raken, in wezen na aan de grondslagen van hun eigen kultuur verwant was, ja dat zij hun eigen kultureele ontwikkeling niet kunnen verstaan zonder in de klassieke Helleensche kultuur te zijn ingeleid.

Het was ook deze gedachtengang die in een serie van een vijfjarig college werd uitgewerkt, colleges, die door het meerendeel van de hoogleeraren werd bijgewoond en bijzonder gewaardeerd.

Achtereenvolgens werden de oudste beschavingen van Soemerië, Egypte, Perzië, Hellas en Palestina behandeld. Het tweede jaar het Hellenisme en Christendom. Het derde jaar ging over de Islam. In dit college vooral kwam uit, hoe in vele opzichten de Islamietische en de Christelijke ontwikkeling parallelen vertoonen en het was bijzonder leerrijk, zoowel voor Christenen als Mohamedanen om elkanders godsdienstige beschouwing te leeren kennen en vergelijken. Het vierde jaar behandelde hij het Ancien Régime en het vijfde jaar het Liberalisme.

Herhaaldelijk werd er bij hem op aangedrongen, deze colleges uit te geven, want zij zouden zeker groote belangstelling hebben gevonden, ook buiten den kring der Hoogeschool, omdat ze van een diep inzicht getuigen. Doordat de voordrachten geheel geschreven waren en door de Hoogeschool werden gestenceld, heb ik later dikwijls lezers gevonden, die dankbaar waren van den inhoud te kunnen kennis nemen. De Haan was echter te bescheiden en voor zich zelf te veeleischend om met dit werk voor den dag te treden.

In het Indisch milieu in den bloeitijd van onze bemoeiing, na den wereldoorlog was De Haan ook overigens een figuur van beteekenis. Series voordrachten, over de Edda's, over Homerus, over Goethe, over Dante -

[p. 49]

zijn lievelingsauteur - werden voor het Kunstkringpubliek door hem gegeven.

Zijn onderwijstaak bepaalde zich verder tot enkele jaren leider van een afdeeling van de H.B.S. in Bandoeng, de A.M.S. in Solo en het leeraarschap in Malang.

Voor het gebruik van het onderwijs in Indië schreef hij in 1932 het ‘Leerboek der Wereldgeschiedenis’ in twee deelen, waarin de kultuurgeschiedenis veel meer dan in andere boeken van dien aard op den voorgrond kwam en waarin ook aan de geschiedenis van China, Indië, Japan en Arabië de noodige aandacht werd besteed. Dit was natuurlijk voor het onderwijs in Ned.-Indië noodig. Maar er was zeker een veelomvattende geest als van De Haan voor noodig om in deze materie een goed evenwicht te vinden bij de behandeling van een zoo uitgebreide stof.

Een pendant van dit boek was de ‘Schets van de West-Europeesche Letterkunde’, waarin, zooals de titel aangeeft, eveneens een groot gebied voor compacte behandeling voor het jongere geslacht werd mogelijk gemaakt.

In 1936 ging hij met pensioen naar Holland en vestigde zich in Oegstgeest en nu kon hij zich geheel aan zijn historische studie wijden. De meeste belangstelling had hij voor het ontstaan en de beginperiode van de Renaissance. Zijn ideaal was, daarover een groot werk te schrijven, hetwelk helaas niet meer tot stand kwam. Verschillende voorbereidende stukken kwamen uit in den Gids en in het Tijdschrift voor Geschiedenis, zoo het stuk over Jacoponi da Todi in 1930 en over de Secte der Apostolici en haar Leiders in 1927, over de Italiaansche Stadscommune van Consulaat tot Signorie in 1939.

In dezen tijd begint zich nu ook de mogelijkheid te ontwikkelen om in verzamelwerken de door hem in langen tijd vergaarde gegevens ten nutte te maken. In het handboek voor wetenschap, kunst en godsdienst, Scientia, schreef hij twee belangrijke en omvangrijke artikelen. In het eerste deel: ‘De Beginselen der Aesthetica en der Poëtiek’ en: ‘De Hoofdtijdperken der Westeuropeesche Letterkunde’. In het tweede deel: ‘De Theorie der Geschiedschrijving’.

Hij definieert in het eerste stuk zoo scherp mogelijk de aesthetische begrippen en het typische karakter der verschillende perioden om er daarna meer den nadruk op te leggen dat de begrippen vloeiend en veranderlijk en de perioden kunstmatig zijn en het classificeeren een onbegonnen werk is.

Zoo is het ook in de Theorie der Geschiedschrijving. Het betrekkelijke

[p. 50]

en onhoudbare van de verschillende uitgesproken theorieën en dogma's komt daarin sterk tot uiting. Een belangrijke rol speelt daarbij het wijsgeerig inzicht. De Haan had een voortreffelijke wijsgeerige leerschool doorloopen. Eerst door eigen studie aan de hand van geschriften van Bierens de Haan, vervolgens als student in Leiden door eenige jaren college bij Bolland en vervolgens tijdens zijn studentenjaren in Groningen bij Heymans, maar daarna door voortdurende studie op dit gebied, vooral van de Italianen Gentile en Croce. Den laatsten noemt hij zelf herhaaldelijk als dengene van wien hij het meeste heeft geleerd, zoowel op het gebied van de aesthetica als van de historiographie. Reeds van te voren stond hij Croce na als iemand die eveneens Hegel doorwerkt en kritisch opgenomen had. Voor De Haan waren ten slotte historiographie en wijsgeerig denken één.

Nadat De Haan eenmaal op deze wijze goed in de uitgeverswereld geintroduceerd was en zijn natuurlijke bescheidenheid en schroom in het publiek te treden, waren overwonnen, kreeg hij van alle kanten verzoeken tot schrijven. Met prof. Van Winter gaf hij uit: ‘Nederlanders over de Zeeën’ 1940. Het groote werk over de cultureele ontwikkeling in Italië in de 14e eeuw, dat zijn geliefkoosde aandacht had, bleef echter liggen. Op 4 Juli 1942 ontrukte de dood hem te vroeg aan zijn familie en vrienden, vooral ook te vroeg aan de historische wetenschap waarvoor juist zulk een rijke oogst van vergaarde en bezonken kennis te rijpen stond.

J. Clay

Lijst der geschriften

1906	Zomernachtsvisioen. Nederland.
1923	Studien over de Romeinsche Elementen in Hooft's niet-dramatische Poëzie. Diss. Groningen.
1924	Oost en West in Voor-Azië, Openbare Rede Bandoeng.
1927	De Secte der Apostolici en haar Leiders, T.v. Geschiedenis, 42, 1 en 144.
1930	Jacoponi di Todi, Gids 34, 1. afl. 7 en 8.
1932	Leerboek der Wereldgeschiedenis, 2 deelen, Groningen.
1933	Schets van de Westeuropeesche Letterkunde, Groningen.
1936	De Wording van de Italiaansche Stadscommune in de Middeleeuwen, T.v. Geschiedenis 51, 225.
1938	Beginselen der Aesthetica en der Poëtiek, Scientia I, 285.
1938	De Hoofdtijdperken der Westeuropeesche Letterkunde, idem 329.
1938	Theorie der Geschiedschrijving, Scientia II, 1.
1939	De Italiaansche Stadscommune van Consulaat tot Signorie, T.v. Geschiedenis, 54, 407.
1939	Over Troeltsch' Historisme. T.v. Geschiedenis, 54, 77.
1942	Het Chalifaat, T.v. Geschiedenis 57, 35.