Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1941

[p. 43]

Mr. Jakob Loosjes
(Amsterdam, 17 Janauri 1874-Amsterdam 17 October 1935)

Den 17en Januari 1874 werd de man geboren, van wien later dan had kunnen zijn verwacht, maar niet te laat, een levensbericht moge vermelden wat zijn persoon en arbeid voor velen en voor de wetenschap hebben beteekend.

Als zoon van den bewonderaar van en schrijver over Blaise Pascal Adriaan Loosjes, Doopsgezind predikant te Amsterdam, en Elisabeth Henderika Bavink, groeide hij op in een beschaafden kring, waar de geest van vroomheid en cultuur reeds vroeg vorm gaf aan zijn gemoedsleven. Van het vijftal zonen was hij de eenige, die de letterkundige studiën koos, om echter, na 't geslaagd candidaatsexamen in de Nederlandsche letteren (1895), te zwenken naar de studie in de rechten. Hij heeft die met succes ten einde gebracht. Den 12en Juni 1901 promoveerde hij te Amsterdam op een proefschrift ‘De Algemeene Waterschapsreglementen onderling vergeleken’. Een jaar later werd hij benoemd tot adjunct-commies bij het Departement van Waterstaat te 's-Gravenhage: 1 Augustus 1902-15 October 1904. In 1903 verscheen van zijn hand ‘Waterstaatswetgeving vóór 1813’.

Bevredigd heeft hem echter de juridische ambtenaarsloopbaan blijkbaar niet. Hij wilde 't bij een derde faculteit trachten te vinden. Opnieuw liet hij zich als student te Amsterdam inschrijven, nu in de godgeleerdheid, om met bekwamen spoed door de bevordering tot proponent bij de Doopsgezinden op 23 Juni 1908 zich in staat te zien gesteld het ambt der evangelieprediking te aanvaarden, waarnaar hij eigenlijk altijd een niet gestild verlangen gekoesterd had. Van 23 Mei 1909 tot 22 Februari 1914 diende hij de Doopsgezinde gemeente te Hollum op Ameland. Daar in de Doopsgezinde Broederschap zich geen beloftenrijke perspectieven voor zijn rechtzinnige beginselen schenen te zullen openen, wendde hij zich tot de Evangelisch-Luthersche kerk, die hem na colloquium doctum toegang verleende tot het Luthersch predikambt, dat hij van 8 Maart 1914 tot 18 Augustus 1918 te Tiel en van 1 September 1918 tot 27 September 1925 te Naarden-Bussum heeft bekleed. Gesteund door zijn echtgenoote, mevrouw S.J. Loosjes-Brutel de la Rivière, die hem drie dochters en één zoon heeft geschonken, heeft hij het ambt met groote trouw en toewijding vervuld. Hij werd er door in staat gesteld, om naast zijn gemeentewerk zich ook aan 't onderwijs te wijden. Het docentschap sedert September

[p. 44]

1919 in de geschiedenis, sedert September 1920 ook in de staatsinrichting, sedert September 1933 ook in het godsdienstonderwijs aan de Christelijke H.B.S. voor meisjes te Bussum, welke school in 1920 uitgroeide tot Lyceum, vroeg veel van zijn tijd en krachten. Toch heeft hij deze functie tot zijn overlijden toe behouden. Aan zijn predikantsloopbaan had inmiddels de benoeming tot kerkelijk hoogleeraar bij het Evangelisch-Luthersch Seminarium te Amsterdam een eind gemaakt. Hij aanvaardde dit nieuwe ambt den 8en Februari 1926.

Wel dus een bewogen leven! En toch, gelijk hij het in zijn inaugureele rede op dien dag met de slingeringen van de rivier de Linge treffend heeft vergeleken, toch was er steeds één richting, waarin hij zich voortbewoog. Eén wetenschap, waarnaar zijn hart uitging: de wetenschap der geschiedenis. Daarvan getuigden reeds zijn juridische publicaties. Daarvan ook zijn geschriften tijdens zijn predikambt. Van deze laatste noemen wij alreeds zijn ‘Geschiedenis der Luthersche Kerk in de Nederlanden’ (1921) en zijn rede ‘Lutherschen en Remonstranten in den tijd van de Dordtsche synode’ (1926). Immers de speciale visie op den eigen aard van het Nederlandsch Lutheranisme, door hem voornamelijk in deze geschriften bepleit, typeert zijn eigen mild-rechtzinnig standpunt, en het is dus aangewezen, bij deze werken meer in 't bizonder stil te staan.

In Dr. J.W. Pont's ‘Geschiedenis van het Lutheranisme in de Nederlanden tot 1618’ (1911) had deze de stelling verdedigd, dat ‘Luthersch’ alleen mocht heeten de beslist-confessioneele strooming, zooals die in de 17e eeuw in de Nederlanden den boventoon voerde, het zoogenaamd gnesio-Lutheranisme. Loosjes acht deze beperking van wat onder het Nederlandsch Lutherdom zou zijn te verstaan te willekeurig en te beperkt. Gelijk in alle kerken is de groote meerderheid niet dogmatisch geinteresseerd. En al maakten de gnesio-Lutheranen, in hoofdzaak uit Duitschland naar Antwerpen geīmporteerd, ook 't meeste leven, gelijk in hun Duitsch vaderland, dat zij daarom den geest van 't Nederlandsch Lutherdom bij uitstek zouden hebben vertegenwoordigd is hiermee geenszins bewezen. Integendeel. Evenals 't eerste Calvinisme in ons vaderland ‘naar Calvijn gemeten nog weinig Calvinist’ was en vele rekkelijke elementen bevatte, zoo was het oorspronkelijk Lutherdom in ons vaderland weinig confessioneel. Wie niet meegingen met de Doopers noch met Calvijn deden dat in hoofdzaak, omdat ze noch te vrij-denkend noch te zwaar-denkend wilden zijn en ook waren, maar omdat zij waren geïmpo-

[p. 45]

neerd door de machtige figuur van Luther, die den strijd tegen Rome moedig en met succes had aangebonden en was blijven strijden, met zijn onvergelijkelijken geloofsmoed en zijn velerlei talenten, en wiens evangelie-prediking noch een vrij noch een zwaar, maar een diep-religieus, bevrijdend, blijmoedig evangelisch karakter had. Dat vond men, 't vergelijkende met den geest der Luthersche scholastieken, terug in Melanchthon, die wel is waar in enkele en zelfs belangrijke opzichten - avondmaalsleer en rechtvaardigingsleer - van Luther's inzicht was afgeweken, maar die aan de gnesio-Lutheranen met hun leerstellige dwingelandij den rug had toegekeerd. ‘Luthersch’ beduidde voor de groote meerderheid niets anders dan in den beginne: hervormingsgezind, maar niet radikaal. Ook de sympathie voor Melanchthon was ‘Luthersch’. Waarin de leerstellige afwijking mocht hebben bestaan, daarnaar vroeg men niet. Mocht minder aan Luther dan wel aan Melanchthon het accentueeren van de door hem met zooveel zorg dogmatisch omschreven ‘pura doctrina’ zijn te danken, in de religieuse praktijk ‘trat er leise’, voor scheuring en verscherping der gespannen situatie beducht. In dien geest dacht men ook in de Nederlanden. - En zooals het toen was is 't er later gebleven. Ook het later Nederlandsch Lutherdom is ‘naar de Luthersche scholastiek gemeten’ in groote meerderheid niet confessioneel.

Loosjes beredeneert zijn stelling door erop te wijzen, dat reeds in 1524 geschriften van Melanchthon ten onzent werden gelezen, die indruk maakten op den minder geëxalteerdere Nederlandschen geest, terwijl immers ook de door Melanchthon geschreven Augsburgsche confessie in haar beide recensies, invariata (1530) en variata (1540), de leerstellige weergave waren van wat Luther had laten passeeren, al had hij ze zelf gaarne anders geformuleerd. Dat men de school van den Amsterdamschen leeraar Coenraad Hoppe († 1670) ‘de Nederlandsche richting’ noemde pleit daarvoor mede. Hoppe was de begaafde leerling van den Helmstedtschen hoogleeraar Georg Calixtus, wiens vader discipel van Melanchthon zelf was geweest. Die geest van Melanchthon-Calixtus is hier te lande van grooten invloed gebleken. Hoppe en zijn leerling Dominicus hebben tezamen een en twintig predikanten in dien geest opgeleid, die grootendeels tot de meer begaafden behoorden. Moge later een enkel rechtzinnig auteur hier al van een ‘moderne’ strooming hebben gewaagd, wat natuurlijk onjuist is - zoover was men in de 17e eeuw nog niet -, zeker is het, dat gelijk in den aanvang zoo telkens weer een niet-confessioneel Lutherdom in ons vaderland grooten invloed geoefend

[p. 46]

en tegen scholastiek verzet zich gehandhaafd heeft. Daarop te hebben gewezen is de beteekenis van Loosjes' werk over de ‘Geschiedenis der Luthersche kerk in de Nederlanden’.

Nevens zijn historiografische dienen voorts Loosjes' biografische studiën te worden vermeld. Want ook op dit gebied heeft hij verdienstelijk werk verricht. Na 't overlijden van Dr. L.A. van Langeraad werd hij gekozen tot diens opvolger in de redactie van het ‘Biographisch Woordenboek van Protestantsche Godgeleerden in Nederland’, als medewerker van Dr. J.P. de Bie. De zware derde band getuigt van zijn ijver en volhardende nauwgezetheid. De ‘letters’ F en G, gedeelten van H, en later I en J zijn door hem bewerkt. 't Was een veeleischende arbeid, maar echt in zijn geest. Zoozeer, dat hij met het ‘Biographisch Woordenboek’ niet volstond, maar ook de straks te noemen, 373 bladzijden tellende ‘Naamlijst’ (1925) samenstelde. Uit eigen ervaring had hij het gewenschte van dergelijk pionierswerk leeren kennen en, al was hij er ook van doordrongen, dat bij zulk een eerste ontwerp geen volledigheid was te verwachten, hij heeft de fundamenten gelegd, willen ‘constituer un tableau d'ensemble, une synthèse si imparfaite qu'elle soit’, zooals Pirenne zegt. Inderdaad heeft hij met dit veel geduld en zelfverloochening vragend werk aan tijdgenoot en nageslacht een belangrijken dienst bewezen.

Vermoeid, door ernstig lijden gekweld, is Loosjes den 17en October 1935 ontslapen en op 't kerkhof te Ermelo ter ruste gelegd. Bij zijn vele vrienden en leerlingen laat hij de herinnering na aan een conscien tieusen wetenschappelijken werker, aan een beminden pastor, een blijmoedigen Christen, een zeer bescheiden mensch, een hartelijken collega, een trouwen vriend.

H.A. van Bakel

[p. 47]

Lijst der geschriften

1901	De Algemeene Waterschapsreglementen onderling vergeleken.
1903	Waterstaatswetgeving vóór 1813.
1908	De mensch het beeld Gods (in: Theologische Studiën).
1909	De invloed der Rederijkers op de Hervorming (in: Stemmen voor Waarheid en Vrede).
1911	De rechtstoestand der Doopsgezinde gemeenten in Nederland (in: Doopsgezinde Bijdragen).
1911	De Lutherschen op Ameland (in: Nieuwe Bijdragen tot de kennis van het Lutheranisme in de Ned., deel IV).
1912	De Gereformeerde kerk van Ameland, 1611-1816.
1912	De Doopsgezinde gemeente op Vlieland (in: Doopsgezinde Bijdragen).
1914	Jan Jacobsz. en de Jan Jacobszgezinden (in: Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis, Nieuwe serie).
1915	Een statistiek van de Lutherschen in 1812 (in: Nieuwe Bijdragen..., deel VII).
1919	Jan Mazereeuw en zijn secte (in: Ned. Archief ...).
1919	Twee reglementen voor vloot- en legerpredikanten (in: Ned. Archief ...).
1921	Geschiedenis der Luthersche kerk in de Nederlanden.
1923	Geschiedenis van de opkomst der Evangelisch-Luthersche gemeente te Hilversum.
1924	Luthersche Weldadigheid.
1924	Adam Billichius (in: Ned. Archief ...).
1925	Naamlijst van predikanten, hoogleeraren en proponenten der Luthersche kerk in Nederland. Biographie en bibliographie.
1927	Christianus Sinapius Venlo (in: Ned. Archief ...).
1928	Een drietal vragen betreffende de eerste martelaars in de Nederlanden (in: Nieuw Theologisch Tijdschrift).
1929	Weghwijser tot de classicale resolutiën der eerwaarde classis van Buuren (in: Ned. Archief ...).
1932	History of Christ Church (English Episcopal church, Groenburgwal 42, Amsterdam).
1935	De draaiende zeef (in: Ned. Archief ...).

Voorts artikelen in het ‘Mennonitisches Lexikon’ en in het ‘Biographisch Woordenboek van Protestantsche Godgeleerden’ de letters F, G, gedeelten van H, I en J.