Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1928

[p. 168]

Levensbericht van Abraham Rutgers van der Loeff.
1865-1927.

Abraham Rutgers van der Loeff werd den 27^sten Augustus van het jaar 1865 als eerste kind in de Ned. Hervormde pastorie van 's Heerenberg geboren. Teekenend voor de achting, welke zijn vader bij de burgerij van het stadje genoot, alsook voor de gemoedelijke kerkelijke verhoudingen in die dagen, was, dat aan den Protestantschen leeraar de kas der Joodsche Synagoge was toevertrouwd. Met behulp van merkwaardige potloodteekeningen, door een jongmensch vervaardigd, gingen in later dagen van der Loeff's herinneringen gaarne terug naar het hoofdplaatsje van Montferland, waar hij een prettige jeugd had doorgebracht. Zijn eerste onderwijs ontving hij op zijn geboorteplaats aan het destijds bekende instituut van den Heer Kouwenberg. Na een tweejarig verblijf te Haastrecht werd zijn vader in 1878 beroepen te Zalt-Bommel, alwaar Rutgers v.d. Loeff Jr. korten tijd de H.B.S. bezocht. Spoedig verwisselde hij de H.B.S. met het gymnasium en wel te Leiden, waar hij bij een tante huisvesting vond. Toen zijn vader in 1881 's Hertogenbosch tot standplaats kreeg, behoefde hij de gymnasiale opleiding niet langer buitenshuis te zoeken.

In het ouderlijk gezin te 's Hertogenbosch teruggekeerd liep hij aldaar het gymnasium af om zich vervolgens op vaders raad te laten inschrijven als student in de oude talen aan de Leidsche Universiteit; doch reeds het tweede studiejaar zag hem van de letterkundige faculteit overgaan naar de godgeleerde.

Na het verlies van haren echtgenoot vestigde de weduwe zich met hare overige kinderen, van wie er meer dan een ook de hoogeschool zou bezoeken, eveneens te Leiden. Als oudste zoon des huizes gevoelde Abraham zich gerechtigd en geroepen op studie en ontwikkeling van zijn broers toe te zien; dit schonk hem al vroeg dat vaderlijke, dat hem bijzonder bleef kenmerken.

Door het provinciaal kerkbestuur van Noord-Brabant in 1891 tot de evangeliebediening toegelaten, deed hij den 22^sten Mei 1892 zijn intrede als predikant te Avezaath in de Betuwe. Drie jaar

[p. 169]

later promoveerde hij, die als student met weinige anderen bij Prof. Tiele een privatissimum in Babylonisch spijkerschrift had gevolgd, op een onderwerp, dat bewees hoezeer zijne sympathieën nog den Oosterschen kant uitgingen. ‘Bijdragen tot de kennis van Semietische Kosmogonieën’, luidde de titel van zijn bij D. Mijs te Tiel uitgegeven proefschrift.

In 1897 zien wij hem terug in Brabant's hoofdstad, de vroegere standplaats van zijn vader. Willen wij hem als predikant leeren kennen, dan moeten wij hem aldaar gadeslaan. Belast met de zorg voor eene stadsgemeente, arbeidend naast twee Hervormde, een Lutherschen en een Waalschen collega, met al het lief en leed daaraan verbonden, gehuwd met Mejuffrouw A.C. Sluyterman van Loo, en na verloop van tijd vader van twee zoons en een dochter, stond hij in Den Bosch midden in het volle leven, wat, naar wij zien zullen, aan den dag trad in hetgeen hij in die dagen te boek stelde. Daar het veelomvattend werk boven zijne krachten scheen te gaan, nam hij in 1906 een beroep aan naar het landelijke Beverwijk. Toen een jaar nadien zich een andere werkkring voor hem voordeed, legde hij het predikambt, dat hem, den nauwgezette en zorgzame, steeds veel moeite had gekost, neder en vestigde hij zich metterwoon te Haarlem. Daar werd hem een vierde kind, een zoon, geboren; helaas ten koste van het leven der moeder. Hoewel door dien zwaren slag gebroken, herwon hij toch op den duur weer zijn zelfvertrouwen en veerkracht, vooral na een tweede huwelijk: met Mejuffrouw C.E. Rutgers van der Loeff.

Zijn nieuwe bezigheden ten behoeve van de Sluyterman v. Loo-stichting, beoogende de oprichting van een rusthuis voor Dames te Beverwijk, waren niet van zulk een omvang of er restte tijd voor studie en voor praktischen arbeid, zoowel op kerkelijk als in het algemeen op godsdienstig gebied. De afdeeling van den Nederlandschen Protestantenbond en diens Indische Commissie mochten evengoed aanspraak laten gelden op zijn werklust en belangstelling als de plaatselijke afdeeling der Ver eeniging van Vrijzinnig Hervormden, welke laatste hij tot voorzitter was en tot raadsman bleef. Ook de Kerkbode voor Haarlem en omstreken, in 1907 mede door hem opgericht, had zijne liefde; van 1918 tot kort voor zijn heengaan had hij in de redactie van dit blad de leiding.

Van Haarlem verhuisd naar Bloemendaal, hield hij toch de banden met de stad aan en trad hij bovendien in het bestuur van de afdeeling Bloemendaal van den Ned. Prot. Bond.

Van der Loeff was en bleef ook toen hij niet meer in het ambt verkeerde, een predikant van den ouden stempel, die zijn klassieken evenmin vergat als zijn Hebreeuwsch. In den omgang was hij een deftig en waardig, doch tevens een hoffelijk en allerbeminlijkst man. Allerminst gewoon zich van eenige zaak af te maken, bekeek hij haar terdege van alle zijden om dan

[p. 170]

nog vaak met het uitspreken van een oordeel te aarzelen. Kwamen voor zijn gevoel heilige beginselen of goede tradities in het gedrang, dan gaf hij geen kamp; maar nooit zou zijn verzet buiten den juisten vorm gaan, nooit zou hij in den strijd naar een minderwaardig wapen grijpen.

Gentleman naar den geest, gaf hij een ieder, ook zijn tegenstander, wat dien toekwam, in den regel zelfs meer dan dat. Hij overschatte licht de verdiensten van een ander en stelde eigen verdiensten te laag.

Het waardigst en beminlijkst heeft hij zich betoond in zijn lange en pijnlijke ziekte, waarvan na korte tusschenpoozen van schijnbaar gedeeltelijk herstel, de dood hem den 8^sten Juni 1927 verloste.

Bij een overzicht van de schriftelijke nalatenschap van Rutgers van der Loeff moet onderscheid gemaakt worden tusschen zijn wetenschappelijken arbeid en hetgeen hij op algemeen gebied ten beste heeft gegeven.

Als vrucht zijner wetenschappelijke studie, welke zich bewoog op en om het Oude-Testament, noemden wij reeds zijne in 1895 verschenen dissertatie, waarin hij achtereenvolgens de oud-Babylonische, de oud-Israëlietische en de oud-Phoenicische scheppingsverhalen behandelde en ze aan eene even scherpzinnige als rustige onderlinge vergelijking onderwierp.

Vernuftig combinatievermogen, door wijze bedachtzaamheid in toom gehouden, kenmerkt ook zijne verhandelingen over ‘Simson de Zonneheld’ in jaargang 1913 van Teekenen des Tijds en over Zondvloedverhalen der Israelieten, vergeleken met die van andere Volken in jaargang 1915 van het Theol. Tijdschrift. Conservatief van aard en gaarne zich rekenend tot de rechts-modernen, liet hij niettemin het volle licht der vergelijkende Godsdienstwetenschap en der Godsdienstgeschiedenis, welke hij met uitgebreide feitenkennis en met nimmer verflauwende belangstelling beoefende, schijnen op het oude bijbelboek, hoe lief hij dit ook had.

Meer dan als godsdiensthistoricus heeft hij als publicist gegeven. Zijne artikelen in de Haarlemsche Kerkbode, nu eens van stichtelijken, dan van meer algemeenen aard, evenals een enkel stuk in de Hervorming buiten bespreking latend, vermelden wij inzonderheid zijne talrijke bijdragen in Teekenen des Tijds, het tweemaandelijksch tijdschrift dat hij in 1899 met C.J. Niemeijer en G.J. Paré oprichtte en waarvan hij tot 1911 redacteur, tot de opheffing in 1916, vaste medewerker bleef.

Die bijdragen in Teekenen des Tijds bestaan uit:

a. kleine kritieken en aankondigingen van toegezonden boekwerken,

b. artikelen over bepaalde onderwerpen,

c. de geregelde kroniek, welke hij eerst om beurte met Niemeijer, later in afwisseling met anderen verzorgde.

[p. 171]

Richtte het Tijdschrift zich tot ‘de groote groep van menschen, die gewoon zijn de verschijnselen van hun tijd, ook op geestelijk gebied met belangstelling gade te slaan en zelfstandig erover na te denken’, hieruit volgde dat de kroniekschrijver zijn oog had laten te gaan over een breed gezichtsveld. Aan die ruimte van blik heeft het van der Loeff nooit ontbroken.

Bij velerlei, dat zijn aandacht heeft getrokken, bepaalt hij die zijner lezers: binnen- en buitenlandsche staatkunde, oorlog en vrede, kerkelijke en maatschappelijke toestanden, arbeid en taak van den Ned. Prot. Bond, maatschappelijk werk, de litteratuur van den dag, opvoeding en onderwijs, - het is alles van zijne gading.

Zijn predikantsjaren te 's Hertogenbosch hebben hem niet tevergeefs in aanraking gebracht met verschillende sociale toestanden en met het volksleven. Even schijnt het alsof na zijn vertrek uit de stad zijn opmerkzaamheid voor het sociale leven verflauwt, ten gunste van die voor de theologie, maar spoedig komt de oude belangstelling weer boven en keert hij terug tot zijne bij uitstek geliefde onderwerpen: verzorging van armen en verwaarloosden, de openbare school, het godsdienstonderwijs en de zending.

Zijn kennis van maatschappelijke aangelegenheden steunt niet louter op zijn Domineeservaring; hij is een trouw lezer van het Sociaal Weekblad, alsook van het later tot zijn spijt opgeheven blad ‘Onze Kring’, gewijd aan het verband tusschen godsdienst en sociale vraagstukken; bovendien treffen wij hem in 1914 aan onder de deelnemers aan en sprekers op eene conferentie te Harderwijk van den godsdienstig-democratischen kring. Hij kan echter niet toegeven dat toepassing van de beginselen van rechtvaardigheid en humaniteit moet leiden tot lidmaatschap van de S.D.A.P. en hoffelijk als hij is, wijdt hij bij het huwelijk onzer koningin een hartelijken gelukwensch aan het koninklijk bruidspaar. Vurig ijvert hij voor het stemrecht der vrouwen in de kerk; wat te verwachten is van iemand, die bekent: ‘eindelijk overwon ik mijne niet altijd te rechtvaardigen schroom om het met een vrouw oneens te zijn’.

Wat zijne verhouding tot de openbare lagere school, aan wier ontstaan en karakter hij in 1905 een uitvoerige studie in twee opstellen wijdde, betreft, hij weet zeer goed dat neutraliteit ten opzichte van den godsdienst theoretisch niet gelijk staat met negatie en dat indertijd v.d. Palm en v.d. Ende, die den natuurlijken godsdienst op de lagere school aangekweekt wenschten te zien, het ook zoo niet hebben bedoeld; maar hij weet ook dat in de praktijk de gemakkelijkste en meest bewandelde weg van neutraliteit die is, waarop van den godsdienst niet wordt gerept. En dit nadeel acht hij grooter dan de verdeeldheid, door bijzondere scholen in het leven geroepen.

In 1909 nog eens op de zaak terugkomend, houdt hij het niet voor mogelijk godsdienstonderwijs te geven zonder de dogmata

[p. 172]

aan te raken. De onderwijzer, die dit laatste angstvallig vermijdt, zal - vreest hij - alle religie doodzwijgen. Brengt hij daarentegen den leerlingen iets godsdienstigs bij, dan zal dit steeds geschieden in een bepaalden vorm, naar een bepaalde opvatting van Christendom en waar dit het geval is, daar heeft de school opgehouden neutraal, in strikten zin onzijdig, te zijn. Een z.g. ondogmatisch Christendom erkent hij niet.

Zijne liefde voor de zending hangt ongetwijfeld samen met zijn kennis van vreemde godsdiensten; dat hij telkens en telkens wijst op de zendingstaak, welke ook vrijzinnige Protestanten hebben, is het gevolg dezer liefde.

Of Rutgers van der Loeff met zijne, dikwijls in profetisch vuur geschreven beschouwingen, die steeds zijne vrijzinnig-Christelijke wereld- en levensopvatting tot uitgangspunt hadden, de groote massa heeft bereikt, wat hij stellig hoopte en waartoe hij zich moeite gaf door zorgvuldig alle vreemde woorden en uitdrukkingen in zijn artikelen te vertalen?

Men zou kunnen antwoorden dat hij daarvoor te degelijk en te schoolsch was, al vermocht zijn woord, waar hij het met geestdrift uitsprak, wel degelijk een groot publiek te treffen.

Waarschijnlijk zal hij in hoofdzaak lezers gevonden hebben onder geestverwanten als de abonnés van Teekenen des Tijds waren, menschen theologisch en kerkelijk geïnteresseerd gelijk hijzelf was en die misschien zijn raad in een der kronieken: op hun zomerreisje de Geschiedenis der Kerkhervorming in Nederland van Th. D.G. Moorrees mede te nemen, hebben opgevolgd. De kring van hen, die zulke reislectuur kiezen, is echter uit den aard der zaak beperkt.

Dit neemt niet weg dat niemand, die een overzicht zoekt van het geestelijk, in het bijzonder van het vrijzinnig godsdienstig leven in ons land tegen het einde der 19^de en in het begin der 20^ste eeuw, al wat v.d. Loeff in Teekenen des Tijds heeft geschreeven - en dat is niet weinig - ongelezen mag laten. Achter hetgeen hij gaf rijst het beeld van hemzelf: den ernstigen, kuncligen, geloovigen predikant.

Haarlem, 1 Augustus 1928.

D. Drijver.