Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1928

[p. 90]

Levensbericht van Dr. J.D. de Jong
geboren te 's-Gravenhage, 14 October 1848, overleden aldaar, 27 December 1927.

Josef Daniel de Jong is een voorbeeld van de dikwijls voorkomende gevallen, dat iemand met succes werkt in een richting, waar zijn opleiding hem in geenen deele heenvoerde; maar hij was ook een van hen, die - rijk aan verstandelijke vermogens en geestesgaven - in alles wat zij aanvatten uitmunten, omdat hun buigzaam, veelomvattend verstand hen voor velerlei geestesarbeid geschikt maakt.

Als een merkwaardigheid dient vermeld, dat de Jong nimmer een school heeft bezocht, maar door huisonderricht voorbereid, het zoover bracht, dat hij (1860-'62) de twee hoogste klassen van het Haagsch Gymnasium (rector Bax) afloopen kon.

De namen der verdienstelijke mannen die den knaap zoo goed leidden, mogen hier worden genoemd; het waren: Fr. Kiehl - zoon van den tooneelspeler van dien naam - student te Delft, en S. de Vries, een jong gestorven candidaat in de wis- en natuurkunde; deze laatste heeft een grooten invloed uitgeoefend op de Jong, vooral op zijn ontwikkeling als letterkundige.

Joodsch godsdienstonderwijs werd gegeven door de leeraars Borstel en Wanefried.

Van de docenten van het gymnasium waren het vooral Beynen (later Rector), Anglar en Dr. Jan ten Brink die richting gaven aan zijn talent en zijn bekwaamheden verder ontwikkelden; de laatste, in hoofdzaak, wat de letterkunde betreft.

De Jong blijkt een der beste leerlingen van het gymnasium te zijn geweest en in ruime mate de genegenheid van de leeraren en de leerlingen te hebben verworven. Toen hij het gymnasium verliet, viel hem de onderscheiding ten deel, in een openbare afscheidsbijeenkomst (zij vond plaats in de kerk aan de Laan) een rede te houden over Hermann und Dorothea van Goethe.

Nu moest een beroep worden gekozen. De ouders decreteerden: je wordt ingenieur; dat beteekende: inschrijving als student aan de Delftsche Akademie (zooals toen de naam luidde). De Jong

[p. 91]

had echter nog niet den reglementairen leeftijd bereikt, en daarom moest - bij rekest aan den koning - dispensatie worden gevraagd. Deze werd hem verleend, en de Jong mocht dus de colleges volgen, mits zijn examen bevredigend uitviel. Hij slaagde op schitterende manier, was dus - nog niet ten volle 15 jaren oud - ‘student’, wat zeker een record heeten mag. Hij zelf zegt, in zijn particuliere aanteekeningen, dat hij ‘veel te jong (was) om op eigen beenen te staan’.

In het jaar, volgend op zijn intrede in de Delftsche Akademie, werd deze hervormd tot Polytechnische School.

Dezelfde, hierboven aangehaalde, aanteekeningen zeggen, dat ‘het onderwijs - enkele leeraren uitgezonderd - bedroevend slecht was’.

Dat was wederom oorzaak van een verandering in de plannen van de ouders: zij besloten nu dat hun zoon zou worden, doctor in de wis- en natuurkunde, en daarvoor zou studeeren aan de Leidsche Akademie. Maar, om daar te worden toegelaten, was een zekere graad van kennis der Latijnsche en Grieksche talen noodig; de Jong werd hierin onderwezen door Dr. W. Doorenbos, die hem binnen negen maanden zoover bracht, dat hij zich aan een examen durfde onderwerpen. Dit verliep even uitmuntend als het vorige, dank zij de voortreffelijke zorgen van Doorenbos en het uitmuntende onderricht in de wiskunde door Van Sillevoldt, dat de Jong aan het Gymnasium had mogen genieten.

Maar .... alweer brachten de ouders veranderingen in de plannen die zij hadden voor de toekomst van hun zoon. S. de Vries was benoemd tot leeraar aan de H.B.S. te Amsterdam; gezien de aangename verhouding die bestond tusschen hem en hun zoon, besloten zij Josef eveneens naar Amsterdam te zenden, om daar te studeeren aan het Atheneum Illustre, waar hij dan tevens nog een tijd lang zou kunnen blijven onder het beproefde toezicht van zijn mentor.

Aan het Ath. Ill. genoot De Jong onderricht van Gunning, Oudemans en Land; de laatste doceerde Logica, en zij, die de Jong hebben gekend in zijn arbeid en zijn levensopvatting, zullen toegeven dat hij veel heeft geprofiteerd van 's meesters lessen.

Gaven dus de colleges van de genoemde leeraren alle reden tot bevrediging, die in de wiskunde (het is alweer de Jongs eigen oordeel dat wordt aangehaald) schijnen ten eenenmale beneden elk redelijk peil te hebben gestaan.

Kort nadat hij te Amsterdam gekomen was, trof de Jong de slag, zijn vriend en leeraar de Vries door den dood te verliezen. Dit had een derde wijziging in den loop van zijn studien ten gevolge. Hij ging wederom te Leiden studeeren, nu als ‘spoorstudent’; later, nadat hij zijn candidaats-examen had afgelegd, betrok hij een kamer te Leiden; hij kwam daardoor meer in aanraking met zijn medestudenten en leerde ook beter het studentenleven kennen.

[p. 92]

Dit nam hem evenwel niet zoodanig in beslag, dat hij zijn geestesvorming verwaarloosde; hij arbeidde ijverig en mocht de voldoening smaken, op 7 October 1871 - dus nog niet ten volle 23 jaren oud! - te promoveeren op een proefschrift getiteld: De Integreerende Factor in de Integreerende Vergelijking.

Het kwam nu, na de promotie, er op aan, vasten en loonenden arbeid te vinden.

De eerste stap was: een vervangend leeraarschap aan de H.B.S., het Gymnasium en de Burger-Avondschool te Kampen, waar hij tijdelijk het werk van een zieken docent op zich nam. Die proef mislukte! Leeraars-kwaliteiten bleek de Jong niet te bezitten. Een gelegenheid de proef nog eens te herhalen, werd hem niet geboden (het schijnt dat de toenmalige inspecteur van het M.O. hem niet genegen was) en zoo moest hij omzien naar een ander middel van bestaan.

Dit vond hij aanvankelijk, door zich als repetitor te Leiden te vestigen; ook door het maken van berekeningen voor de Sterrewacht, welk werk hem werd opgedragen door Prof. v.d. Sande Bakhuysen. Schoon de Jong een te weinig betrouwbare gezondheid had om deel te nemen aan de (meestal nachtelijke) waarnemingen, bleek toch de kans te bestaan dat zijn tijdelijke verbintenis aan de Sterrewacht in een duurzame zou worden omgezet. Het werk echter stond hem weinig aan en de materieele vooruitzichten waren niet bevredigend. Daarom werd de neiging, het in een andere richting te beproeven, steeds sterker, en begon bij de Jong het plan te rijpen in de rechten te gaan studeeren.

Die voornemens werden echter plotseling verijdeld door het aanbod van de directie van het Vaderland, van een verbintenis als redacteur aan dat blad. De Jong nam het aanbod aan; hij aanvaardde zijn nieuwe betrekking op 1 April 1876 en vervulde ze volle vijf en dertig jaren.

Directeuren van Het Vaderland waren toen Thieme en Stemberg; hoofdredacteur was Mr. Goeman Borgesius. De Jong zag zich aanvankelijk een gedeelte van de rubriek Buitenland toegewezen. Dat hij - schoon nog jong - zeer belezen was en ook de gebruikelijke vreemde talen met gemak las en met volledige beheersching sprak, kwam hem voor zijn werk ten goede.

Het voorgaande wijst er op, dat de Jong niet kon verwachten dat zijn levenslijn zou loopen over het gebied der toonkunst. Wel had hij steeds, en hartstochtelijk gaarne, de muziek beoefend, maar - door de omstandigheden gedwongen - alleen als nevenzaak. Bovendien was zijn muzikale opleiding niet van dien aard geweest, dat zij een goeden grondslag bood, om daarop, als vakman, verder te bouwen.

Wat de toonkunst betreft, was de Jong in hoofdzaak autodidact.

[p. 93]

Hij had, trots het ten eenenmale onvoldoende onderricht dat hem was ten deel gevallen, dank zij een zeer goed gehoor, goede vingers, een groote liefde voor de kunst en een krachtig doorzettingsvermogen, als pianist een zekere hoogte bereikt.

Als student is hij te Leiden zelfs eenmaal als zoodanig opgetreden in een concert van Sempre Crescendo. Later leerde hij den Rotterdamschen klavierspeler, Joh. Sikemeier kennen; hem was hij veel verschuldigd voor zijn muzikale vorming; ook voor de kennismaking - door zijn toedoen - met den violist Em. Wirth, en de violoncellisten Eberle en Rensburg; kennismakingen waarvan de Jong veel profijt trok.

Hoe meer hij omging met toonkunstenaars, hoe dieper hij doordrong in het wezen der kunst, des te sterker gevoelde hij de vele leemten in zijn weten en kunnen. De Jong wendde zich daarom tot Nicolai, den directeur van de Kon. Muziekschool en deze gaf hem onderricht in de theorie der muziek en de compositieleer; de Jong vergold hem dit, door jaren lang mee te werken aan het muzikaal tijdschrift Caecilia, waarvan Nicolai redacteur was.

De studie, onder zoo bevoegde leiding, bracht de Jong de overtuiging, dat hij eigenlijk, van jongs af aan, zich aan de muziek, en aan niets anders, had moeten wijden. Die dwaling was nu niet meer te herstellen, maar de liefde voor de toonkunst was gebleven, niet alleen, maar ook door het dieper indringen in haar wezen, nog sterker geworden. Dat kon de Jong toonen, toen hem aan Het Vaderland het schrijven van muziekverslagen werd opgedragen.

Dat is zóó gekomen: aan Het Vaderland was als muziekverslaggever verbonden, de Wagner-apostel J. van Santen Kolff. Deze, zwak van gezondheid, moest door ziekte vaak een concert of een operavoorstelling verzuimen, zoodat het de directie steeds duidelijker werd, dat zij naar een vervanger had om te zien. Totdat deze zou zijn gevonden, nam, bij onstentenis van v. Santen Kolff, de directeur Stemberg het verslaggeverschap waar, met uitzondering van dat der fransche opera, omdat hij met den directeur in onmin geraakt was. Om die reden kreeg de Jong, wiens muzikale neigingen en gaven niet onopgemerkt waren gebleven, de opdracht de voorstelling te gaan bijwonen van Le Diable Merveilleux van Grisar en daarvan een verslag te leveren. Dat verslag trok zeer de aandacht en viel zóó in den smaak, dat de opdracht meermalen herhaald werd en ten slotte uitliep op een vaste aanstelling.

In die tijden (veertig jaren geleden) was de werkzaamheid van een ‘muziekredacteur’, zooals tegenwoordig de titel luidt, nog niet zooveel omvattend als thans. Toch vond de Jong niet weinig te doen, en .... hij deed nog meer dan hij te doen verplicht was. Ontheven van den arbeid aan Buitenland, wijdde hij zich geheel aan de hem toevertrouwde taak en verruimde zijn

[p. 94]

redactioneele afdeeling tot de rubriek Kunst en Letternieuws, welke rubriek hij steeds met de grootste liefde en toewijding heeft verzorgd.

Dat Kunst en Letternieuws was iets, wat nog geen der bladen in Nederland zijn lezers bood; het denkbeeld sloeg in, en alle couranten van beteekenis volgden het voorbeeld door Het Vaderland gegeven.

Bij alle waardeering voor zijn arbeid als dagbladcriticus, moest de Jong wel eens het verwijt hooren, dat hij niet voldoende afstand hield van, te veel omgang had met de kunstenaars die hij in zijn verslagen moest beoordeelen. Zijn opvatting echter was, dat men den kunstenaar meer begrijpt, hem beter beoordeelen kan, wanneer men zijn doen en laten gadeslaat, zijn goede en kwade eigenschappen kent. Daarom is het gewenscht met hem om te gaan. Dit behoeft nimmer invloed te hebben op de zelfstandigheid, de onafhankelijkheid, de onpartijdigheid van den beoordeelaar, wanneer deze maar een ‘karakter’ is.

De Jong heeft de houdbaarheid van deze stelling bewezen in zijn talrijke artikelen, waarin een onafhankelijke aard samengaat met een helder oordeel; artikelen die blijk geven van een humanen zin gepaard aan een ruimen blik.

Naast die eigenschappen stond dan steeds het streven, het goede naar voren te brengen; een streven dat hem echter nimmer er toe bracht, de critiek het zwijgen op te leggen.

De arbeid aan Het Vaderland was te veel omvattend, dan dat hij de Jong tijd zou hebben gelaten voor het bijwonen van en het berichten over belangrijke uitvoeringen buiten de residentie. Toch is dit eenige malen geschied: hij vergezelde het Concertgebouw-orkest op zijn reis naar Noorwegen, waar het de hoofdfactor was bij de uitvoeringen van het Noorsch muziekfeest; hij woonde eenmaal te Bayreuth een opvoering van Parsifal bij, en was ook tegenwoordig bij de uitvoeringen van den Ring des Nibelungen, die Angelo Neumann gaf te Amsterdam. Als jurylid fungeerde de Jong eenmaal te Gent en eenmaal te Antwerpen.

Zijn streven was echter niet alleen gericht op de bevordering der belangen van de toonkunstenaars; ook verschillende buitenlandsche letterkundigen hadden aan een artikel van de Jong te danken dat zij hier te lande bekend werden. De titels van de voornaamste dier artikelen mogen thans hier volgen met een opgaaf van de tijdschriften waarin zij zijn opgenomen.

In 1880 verscheen van de hand van de Jong, in den Tijdspiegel, een opstel over Edvard Grieg; later nam hetzelfde tijdschrift stukken op over George Elliot, Muziek in Nederland, en Bij het Portret van een oude Vrouw. Om de bezoekers der Toonkunst-uitvoeringen op het hooren van nieuwe werken voor

[p. 95]

te bereiden, schreef de Jong over het Canticum Canticorum van Enr. Bossi en over Los Pyreneos van Felice Pedrell.

Mannen van Beteekenis bracht een levensbeschrijving van Kaiser (waarmee de Jong zijn oude betrekking tot de sterrekunde hernieuwde); de Gids bevatte biografien van Zangwill, Berlioz en Wagner. In de(n) Nieuwe Gids - waarin de Jong in zijn laatste levensjaren vrij geregeld schreef - verscheen een stuk over Georg Hermann (Borchardt), in Onze Eeuw (ook hieraan werkte de Jong geregeld mee) een over Romain Rolland; in Los en Vast ‘Een Beetje Waarheid’ (à propos van Letterkundige Congressen), in Woord en Beeld: biografische schetsen van Sophie Offermans van Hove en van H.G. van de Sande Bakhuysen. Van die opstellen verschenen enkele - vertaald - in buitenlandsche tijdschriften, nl. dat over het Noorsch muziekfeest in een der voornaamste bladen van Oslo, en dat over de opvoering van Parsifal in de Revue Internationale onder den titel Un Echo de Bayreuth.

De Jong heeft ook vertalingen gepubliceerd, o.a. Talks on Art van Wm. Hunt. Zij verschenen bij Brill te Leiden met een voorwoord van Joz. Israels. Verder: Zangwil: Children of the Ghetto (Becht, den Haag), Grove: Beethoven and his nine Symphonies (van Eck, den Haag), en Pailleron: Le Monde òu l'on s'ennuie (Beyers, Utrecht). Ten slotte, eenige tooneelstukken, die in de vertaling van de Jong, door het Ned. Tooneel zijn vertoond.

Openbare bewijzen van waardeering zijn de Jong niet onthouden; hij was ridder in de orde van Oranje-Nassau en van de Kroonorde van België, ook Officier d'Academie. De Maatij. d. Nederl. Letterkunde en het Utr. prov. Genootschap v. Kunsten en Wetenschappen benoemden hem tot hun lid.

Andere onderscheidingen, van meer intiemen aard, die de Jong echter hoogelijk waardeerde, waren het schilderen van zijn beeltenis door Joz. Israels en door den Italiaanschen architekt G. Mancini; ook de teekening die Haverman van hem maakte.

Toen de Jong, na een onafgebroken werkzaamheid van vijf en dertig jaren, afscheid nam van Het Vaderland bleef zijn rustelooze, vruchtbare geest ijverig werkzaam; juist uit die laatste jaren dateeren stukken, uit zijn pen gevloeid, die tot het belangrijkste van zijn arbeid mogen worden gerekend.

Wassenaar.

Wouter Hutschenruyter.