Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1925

[p. 49]

Levensbericht van Heiko Tiberius Oberman.

Heiko Tiberius Oberman werd den 3^en November 1888 geboren uit het huwelijk van F. Oberman en W.A. Harders.

Zijn geboorteplaats was Ommen, waar zijn vader predikant was bij de Nederlandsche Hervormde gemeente. Het geslacht Oberman stamt uit Silezië. Een der leden had zich gevestigd in Friesland en uit dezen voorvader sproot een familie die met den godsdienst ernst maakte.

De Ommensche predikant, een volgeling van Kohlbrügge, legde grooten nadruk op rechtvaardiging en heiliging door het geloof alleen; met welke leer gepaard gingen een puriteinsche Calvinistisch-strenge levenswandel en een onbegrensd vertrouwen in do letterlijke inspiratie der Heilige Schrift.

Hieruit leide men niet af dat, in het ouderlijk gezin een sombere geest heerschte. Bij allen ernst was de toon er opgewekt en een innige band bond de leden samen.

Heiko Tiberius was nog slechts twee jaar oud toen zijn ouders naar Leiden verhuisden. Daar bracht hij zijn verdere jeugd door.

Reeds als kind bleek hij een sterke phantasie te bezitten. Het gelezene verbeeldde hij zich met groote levendigheid, hij wist zijn broertjes en zusjes te boeien met zijn verhalen. Deze gave is hem in zijn lateren arbeid zeer te stade gekomen. Hij had een voordracht vol dramatische kracht, waaraan een diepe klankvolle stem beteekenisvollen steun gaf.

Het gymnasium te Leiden werd met vrucht gevolgd. Aan de academie was hij een dier studenten bekend en bemind, die voor alles tijd schijnen te hebben, met een hart voor sport en spel en die toch hun studie degelijk volbrengen. Als candidaat werd zijn antwoord, op een door de faculteit uitgeschreven prijsvraag over Justus Lipsius, met goud bekroond.

Vóor zijn candidaatsexamen maakte hij een fellen geloofsstrijd door. De vormen waarin hij het Christelijk geloof uit het ouder-

[p. 50]

lijk huis had medegekregen, ging de begaafde student zien als breekbare en gebarsten aarden vaten. Zou niet de inhoud verloren gaan als het vat brak? Het was vooral de vraag aangaande den Bijbel, die zijn hoofd en hart geen rust liet. Het leerstuk der letterlijke inspiratie ontviel hem. Waar bleef de bron waaruit wij onze geloofsopvattingen kunnen putten, als de onaantastbaarheid van den Bijbel, zooals die daar ligt, niet meer kon aanvaard worden? Was de Bijbelcritiek, waarmede zijn studie hem in aanraking bracht, een gevaar voor 't geloofsleven?

Zijn vader antwoordde: ja! Met diepen ernst besprak hij deze zaak met zijn zoon: waarbij hij er op aandrong dat deze zou overgaan tot de studie van de letteren of de rechten; want al was het hem de vervulling van een levenswensch zijn zoon predikant te zien, veel liever gaf hij dat verlangen prijs, dan dat hij aan de kerk een predikant zou schenken, die, zijns inziens, niet de ‘volle waarheid’ aanvaardde.

De aandrang van zijn vader bracht den jongen student tot het besluit wet zijn candidaats-examen af te leggen, maar daarna de studie der theologie op te geven.

Dat dit besluit, door zijn verstand genomen, niet uit zijn hart sproot, bleek toen hij nog voor zijn candidaatsexamen een voorjaarscursus te Woodbrooke ging bijwonen. Dit verblijf te Woodbrooke, de omgang met Dr. Rendel Harris en den Birminghamschen predikant Dr. J.H. Jowett zijn voor hem geworden van beslissende beteekenis. Terugkeerend van Woodbrooke voelt hij zich meer dan ooit geroepen tot predikant. De strijd tusschen geloof en wetenschap bestaat niet meer voor hem. Zij hebben ieder hun eigen sfèer, waar beide grooien uit de waarheid.

Deze door hem innerlijk uitgevochten strijd deed hem met sympathie gaan tot Dr. J.A. Cramer, later hoogleeraar te Utrecht, toen nog predikant te 's-Gravenhage, in wien hij vond een vaderlijken vriend, die zijn ervaringen begreep.

Aan het geestesleven van zijn vader voelde hij zich meer en meer verwant en al kon de oudere niet verstaan, dat hetzelfde geloofsleven op verschillende wijs kon worden geformuleerd, toch steeg ook bij hem langzamerhand het vertrouwen in de echtheid van het geestelijk leven zooals hij dat vond in den zoon, dien hij met een zeer bezwaard hart had zien predikant worden.

Deze korte schets van Oberman's innerlijke ontwikkeling is noodig om zijn beteekenis te verstaan. Onvolledig zou zij echter zijn, zoo wij niet wezen op zijn liefde voor en kennis van letterkunde en kunst.

Dit laatste bleek o.a. uit de dissertatie waarop hij, den 6^en April 1911, aan de Leidsche Universiteit promoveerde tot doctor in de theologie. Zij draagt tot titel ‘De Oud-Christelijke Sarkophagen en hun Godsdienstige beteekenis’ en is een lijvig, fraai geïllu-

[p. 51]

streerd boekdeel, dat, blijkens de bespreking in wetenschappelijke tijdschriften, meer aandacht trok in Engeland en vooral in Duitschland dan in Nederland. De voorbereiding van dit werk had hem doen reizen naar Rome, op welke reis hij niet enkel oog had voor wat in direct verband stond met het onderwerp van zijn proefschrift, maar ook voor Italië's kunstschatten en het geestelijk leven der mannen met wie zijn studie hem in aanraking bracht. Vol geestdrift kon hij vertellen van den uitnemenden prior van het klooster Santa Scolastica te Subiaco.

De Engelsche literatuur, inzonderheid de klassieke, was door hem wel bestudeerd. Hij bezat een deugdelijke kennis van de belangrijkste voortbrengselen der Duitsche letterkunde en in de Fransche had hem vooral de overgang van het Romantisme door de Parnassiens naar het Symbolisme geboeid.

Onder de Nederlandsche dichters stelde hij geen zoo hoog als Boutens, wiens sonore lied hij, met zijn diepe stem, aangrijpend wist te verklanken. In Boutens vond hij een dichter ‘die het onzichtbare en het onhoorbare en het verstandelijk ongrijpbare kende als de eenig boeiende zangstof; die, in de vormen van een telkens wisselende rythmiek, den geest wist te voeren naar andere dan aardsche verlangens, naar ‘de ster doorstraalde steden van Gods blauwe oneindigheden’. Het middeleeuwsche in den naiëven klank van Boutens kunst trok hem aan. Hier vond hij klankschoonheid, in dienst gesteld van de hoogste gedachte.

Het woord dat door de ruimten beeft
Alsof een God gesproken heeft.

Oberman voelde innerlijke verwantschap met het optimisme van den mysticus ‘die het leed wist te plaatsen in het licht van de durender vreugd’, die de overledenen zag als ‘de vroeg vergoden’, voor wien ‘leed en vreugd hebben gevonden hemelgebaanden uitgang, die uit Jezus stralen zag ‘een klaren gloed, Gods licht, dat elk aanbidden moet’.

Bij het genieten van deze schoonheid is Oberman zich echter wel bewust geworden, dat bij Boutens' aesthetische wereldbeschouwing het kenmerkend verschil tusschen de begrippen rust in schoonheid, in liefde of in God verdwijnt.

Toch laat deze dichter hem niet los. In 1912 en nog weer in 1918 wijdt hij aan hem een studie.

Vrij wat later dan door Boutens wordt hij gegrepen door Dostojewski. Deze was hem de romanschrijver, die het leven niet enkel in zijn uiting, ook niet enkel in primaire levensmotieven, maar in zijn onbewuste ondergronden kent; die in 's menschen ziel gevonden had den drang naar God, die namelooze verschrikking wordt of heerlijkheid; de man die ernst maakt met de absoluutheid van het Christendom, niet enkel met zijn eischen, ook met zijn genade en daardoor was geworden een der aangrijpendste vertolkers van Christelijke geloofswaarheden.

[p. 52]

Wie de lijst van Oberman's geschriften doorkijkt, ontdekt dat zijn geest zich bezighield met velerlei vragen. Hij schrijft over van Eedens Lioba; over Rabindranath Tagore; het Nibelungenlied; Guido de Bray; den geestelijken achtergrond van Hamlet; de Synode van Dordrecht; maar telkens keert zijn denken weer terug naar Boutens en Dostojewski. Zij hebben op zijn vorming - hieronder wordt verstaan zijn vorming ook toen hij predikant was - grooten invloed geoefend. Van alle jongeren openbaarden zij hem het duidelijkst de diepe verlangens, de niet bereikte idealen, het wezen der menschen, vooral der jongeren van zijn tijd.

Den 17^en Januari 1909 verbond Oberman zich als predikant aan de Engelsche Gemeente van Middelburg-Vlissingen. Den 4^en Mei 1911 huwde hij met zijne nicht J.G. Oberman, die hem zeven kinderen schonk, waarvan een jong overleed.

Het verblijf te Middelburg, de arbeid in de Engelsche Gemeente aldaar moet tot de voorbereiding van Oberman gerekend worden. Eerst als hij zijn arbeid in Heemstede, waar hij den 17^en September 1915 tot predikant bij de Nederlandsche Hervormde gemeente bevestigd werd, aanvaardt, is de voorbereiding tot zijn levenswerk voltooid. De vijf jaren in Heemstede doorgebracht, zien hem opgroeien in het werk, dat hij te Rotterdam, waar hij, den 4^en Juli 1920, tot predikant bij de Nederlandsche Hervormde Gemeente bevestigd werd, als een meester zou beheerschen, het werk om jonge menschen te toonen de heerlijkheid van het Evangelie van Christus. Daartoe hield hij, naast zijn catechetischen arbeid, waarbij zich aansloot zielzorg door persoonlijk gesprek, zijne maandelijksche jeugddiensten in de Zuiderkerk.

Wat Oberman wilde met zijn jeugddienst is niet immer begrepen. De naam ‘jeugddienst’ gaf tot misverstand gereedelijk aanleiding. Men dacht daarbij al te zeer aan kinderen of aan de rijpende jeugd. Oberman wilde in deze diensten spreken tot een andere categorie. Na de ‘Sturm und Drang’ periode begint voor de meesten de verscherpte strijd om hooger leven. Het oppervlakkig oordeelen maakt dan bij de besten plaats voor een worstelen met de vraagstukken van het geestelijk leven. Daarom wilde hij een dienst liefst voor jonge menschen van 18-30 jaar. Uit zulk een dienst moest worden weggenomen wat hun als verstard hindert in de gewone kerkelijke samenkomsten. Het collecteeren moest niet meer geschieden tijdens de prediking; de kerkzang moest opgewekter zijn; een wèl geoefend koor moest medewerken aan de aesthetische verheffing van den dienst.

Om dit te bereiken voerde Oberman, die wel wist hoe langzaam de kerkelijke machine werkt en hoe zwaar het valt een bestuurslichaam sympathiek te stemmen voor veranderingen, deze in, zonder officieele goedkeuring. Zijn collega's maakten het hem mogelijk, dat hij iederen eersten Zondag van de maand in de Zuiderkerk sprak en hij wist deze, door haar ligging weinig bezochte, kerk te maken tot een centrum van geestelijk leven.

[p. 53]

Elke maand werd zij gevuld door een 2500 à 3000 jonge menschen.

Bereidde hij zich voor op elken dienst, zeer bijzonder op deze jeugddiensten. Niet de quaesties van den dag, maar diepe levensvragen werden daar besproken. Zijn zware en toch zoo buigzame stem kon donderen en fluisteren tot stilgeworden zielen. Hier bleek de waarde van zijn geestelijke ontwikkeling, waardoor hij gevormd was tot een zielenzoekend methodist, die, wat wel zeer zelden voorkomt, stond midden in 't moderne leven met zijn kunst, zijn vragen, zijn spel en zijn strijd.

Frischheid was in het woord van den man, die, als Rotterdamsch predikant - wat sommigen hem wel euvel duidden - met genot een voetbalwedstrijd bijwoonde en daarvoor een kerkeraadsvergadering verzuimde.

Zijn degelijke kennis stelde hem in staat licht te laten vallen op moeielijke levensproblemen. Hij die zelf een zwaren strijd gestreden had om door het woud van den twijfel zijn wag te vinden, wist voor velen het bevrijdende woord te spreken. Hij deed het in een vorm die getuigde van smaak.

Zoozeer legde zijn ambt beslag op hem, dat hij, die bestemd scheen voor de wetenschap, wetenschappelijk werk in den engeren zin, geheel liet varen, hoezeer 't hem ook aantrok, gelijk bleek op zijn reis naar Spanje in 1923.

't Medewerken aan tijdschriften van letterkundigen of wetenschappelijken aard gaf hij op.

De lijst van zijn geschriften toont wel aan hoe weinig van zijne hand verscheen tijdens zijn verblijf in Rotterdam. Een enkel artikel, een stichtelijk stuk in ‘Nieuwe Wegen’; een bijdrage in de Nieuwe Rotterdamsche Courant, dat was al. Niet dat de lust hem ontbrak, hij koesterde plannen voor grooten schriftelijken arbeid, maar .... de tijd!

Het werk, inzonderheid het werk voor de jeugd, heeft hem gegrepen en heeft hem verteerd.

In den zomer van 1924 kwam hij in zijn, te Scheveningen doorgebrachte, vacantie telkens terug naar Rotterdam voor allerlei werk. Toen brak zijn kracht. De schijnbaar zoo sterke man moest rust houden en ging na vier weken van ziekte, op den 31^en Augustus 1924, de eeuwige rust in.

Zijn eenvoudige begrafenis te Rotterdam werd een eeregeleide van zeer bijzonder karakter, door de smart en de liefde waarmede scharen van jonge menschen de lijkbaar volgden

Geen wonder!

Begaafd om te schitteren op menigerlei terrein, heeft hij al zijn gaven ten slotte gericht op één doel: de heerlijkheid van Christus te toonen aan allen, doch bovenal aan hen wier tastend, jong leven onbewust Hem zoekt, dien zij niet kennen en wier gids te zijn hem de schoonste taak was.

J.R. Callenbach.

[p. 54]

Lijst van geschriften van Dr. H.T. Oberman.

1909	Der sitzende alte Mann und die Juden. Ein Sarkophagproblem in Römische Quartalschrift für christliche Altertumskunde, 23^e Jaarg.
1911	De Oud-Christelijke Sarkophagen en hun Godsdienstige Beteekenis (dissertatie).
1912	Boutens in Stemmen des Tijds, 1e Jaargang.
1912	Vivisectie in de Klaroen.
1913	Is Lioba klassiek? in Stemmen des Tijds, 2e Jaargang. De oorsprong der Engelsche Kerk te Middelburg (Feuilleton Nieuwe Rott. Courant 16 Sept. 1913).
1914	Rabindranath Tagore in Stemmen des Tijds, 3e Jaargang.
1915	Het Nibelungen Lied in Stemmen des Tijds, 5e Jaargang.
1917	Guido de Bray in Stemmen des Tijds, 6e Jaargang.
1918	De Geestelijke achtergrond van Hamlet in Bloesem en Vrucht 1920. De Synode van Dordrecht in Onze Eeuw, Jaargang 1918.
1919	Hoofdgedachten bij Boutens in Onze Eeuw, Jaargang 1919.
1921	Rome en Wij in den Vriend des Huizes.
1922	Oranje en de Godsdienst in Stemmen des Tijds, 12e Jaargang (jubileum nummer). Nieuw-Testamentische Opgravingen in Onze Vacatures. Voorts verschenen van zijn hand boekbesprekingen in Stemmen des Tijds en in het Theologisch Tijdschrift en stichtelijke stukken in het mede door hem geredigeerde blad ‘Nieuwe Wegen’. Na zijn overlijden verscheen nog:
1924	Was ons hart niet brandende in ons? Tien jeugdpreeken.
1925	Job en het probleem van het lijden. Jeugdpreek gehouden op 2 Maart 1924.