Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 1919

[p. 92]

Levensbericht van W. van der Kaay.
(1831-1918)

Mr. Willem van der Kaay behoort tot die Leden van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, wier Lidmaatschap meer berust op hun algemeen letterkundig karakter dan op een speciaal letterkundige loopbaan. Als auteur is hij bij het publiek niet bekend; en een volledig lijstje van zijn pennevruchten zou, indien dit al mocht zijn bijeen te krijgen, niet anders bevatten dan korte getuigen van 's mans literairen zin. Wat hij schreef, was in zijn soort goed geschreven; dat wisten allen, die met hem in nadere aanraking kwamen. Dààrom, - en omdat reeds uit zijn studententijd zekere herinneringen waren blijven hangen in de geletterde kringen der jongere Leidsche generatie - lag het voor de hand, dat, toen hij in 1873 kantonrechter te Leiden was geworden, in 1874 zijn verkiezing tot Lid onzer Maatschappij volgde.

Mr. Willem was den 5^en Mei 1831 te Alkmaar geboren, als zoon van Stephanus van der Kaay en Jannetje Dorreman.

Aanvankelijk was voor hem van academische studie geen sprake. Na het afloopen van een steeds door hem geroemde school van zekeren meester De Vries, had hij zijn literaire aspiratiën te beperken tot de bescheiden positie van leerling-bediende in een boekwinkel. Zijn vrijen tijd wijdde hij aan de belangen van een rederijkerskamer genaamd ‘Bilderdijk’, en werd daarvan een der voornaamste werkende leden. Uit Bilderdijks gedichten kende hij, tot op laten leeftijd, lange stukken van buiten.

Toen, omstreeks zijn achttiende jaar, een erfenis de mogelijkheid tot studeeren opende, doorliep hij zoo spoedig mogelijk de hoogste klassen van Alkmaar's Latijnsche school. In 1852 werd hij te Leiden als student ingeschreven, eerst bij de theologische, doch kort daarop, in plaats daarvan, bij de juridische faculteit.

[p. 93]

Volgens tijdgenooten representeerde hij te Leiden het thans niet meer in dien vorm bestaande type van Kneppelhout's ‘juristliterator.’

Spoedig was hij in aanraking gekomen met een groep jongelui, waarvan later F. Haverschmidt als auteur den meesten naam gemaakt heeft, en waartoe verder behoorden: Banck, Van Wessem, Henny, Verwijs, Land, Hoek, Levyssohn Norman, J.J.L. Bouman.

De omstandigheid dat hij den meesten hunner in leeftijd een paar jaar vooruit was, maakte hem, ongezocht, in vele opzichten tot hun leider. 't Sprak van zelf dat hij medewerker, en later mede-redacteur werd van den Studentenalmanak. Titels van zijn bijdragen daarin getuigen van een letterlust, die boven alledaagsche onderwerpen uitging: in den jaargang 1853: ‘Andromache in Epirus’ (vertaling naar Virgilius Aeneas III); in dien van 1854 ‘Childe Harolds vaarwel aan Engeland’.

1857 werd hij praeses van het Leidsch Studentencorps, waardoor hem de taak te beurt viel, bij den toenmaligen Kroonprins de honneurs van het corps waar te nemen.

Na zijn promotie, op Latijnsche theses, (24 Juni 1857) keerde Van der Kaay terug naar zijn geboorteplaats en verbond zich (12 Augustus) in het huwelijk met Maria Magdalena Biskanter.

Zijn bestaan te Alkmaar, eerst gedurende vijf jaar als advocaat en procureur, en daarna elf jaar als rechter, was een periode van krachtige, levenslustige werkzaamheid.

Van der Kaay behoorde tot het eerste geslacht der liberalen: aanhangers van Thorbecke, in diens machtigsten tijd. Als zoodanig spande hij zich in voor al wat in Hollands Noorderkwartier op vrijzinnig terrein was te bereiken, stelde zich aan het hoofd van vele dingen op maatschappelijk en politiek gebied. Natuurlijk bracht hem dit af en toe in conflict met tegenstanders van meer behoudende zijden, die hij dan met scherpe, maar altijd eerlijke wapenen bestreed. Als staaltjes daarvan kunnen eenige bewaard gebleven brochures dienen.

Wat waard is hier opgemerkt te worden, is de stijl van die penneproducten. Krachtig en concreet, zonder ballast van omhaal, maken zij volstrekt niet den ‘ouderwetschen’ indruk van andere stukken uit dienzelfden tijd. Zoo b.v. een toespraak, gehouden op 17 November 1863, bij de viering van ons vijftigjarig volksbestaan; of op 8 October 1862, den gedenkdag van ‘Alkmaar ontzet’ (een jaarlijksch feest, waartoe Alkmaar het initiatief hoofdzakelijk aan hem had te danken). Wie thans dit geelgeworden drukwerk naleest, wordt alleen door een paar voor ons ongewoon-geworden lettercombinaties herinnerd aan het feit, dat het nog dateert uit de dagen der Siegenbeeksche spelling, en dus reeds meer dan een halve eeuw oud is. Wat woordenkeus en zinvorming betreft, schijnt die lektuur ons veel nader te liggen.

[p. 94]

De Alkmaarsche Courant heeft aan de geregeld verschijnende artikelen van dezen karaktervollen medewerker haar opkomst te danken gehad.

In den herfst van 1873 verwisselde Van der Kaay zijn ambt als rechter te Alkmaar tegen dat van kantonrechter te Leiden. Schijnbaar een achteruitgang op den ambtelijken ladder, was die overgang, op dat oogenblik, voor hem om persoonlijke redenen verkieslijk.

En in hooge mate bleek hij juist voor dien werkkring geschikt.

Mr. W. Van der Vlugt, die in het Leidsche Jaarboekje, een paar sympathieke bladzijden aan 's mans nagedachtenis gewijd heeft, zegt van dat kantonrechterschap, dat Van der Kaay ‘er zich van kweet met eene nauwgezetheid, die nog jaren na zijn heengaan, zijn naam in zegenend aandenken deed blijven’. En dit: omdat deze kantonrechter den ‘vaak even teeren en moeilijken als gewichtigen arbeid, op dien post te verrichten’, hoog opvatte, ‘in den zin van vrederechterswerk’.

Wie den man gekend hebben in zijn bijna onverstoorbaar goed humeur, zullen begrijpen hoe hij, door zijn karakter, tot zulk vredestichterswerk in staat was. In een zijner perioden van sterkste geestelijke inspanning gebeurde het, dat zich in een naburige woning een trompetter kwam vestigen, wiens oefeninguren juist vielen op den tijd, dien Van der Kaay aan zijn schrijftafel doorbracht. Een der eerste dagen dat het zoo trof, vluchtte hij naar de huiskamer met de klacht: ‘Één van tweeën; die jongen moet ophouden, of ik moet er aan wennen!’ Maar nog dienzelfden avond kwam hij tot de conclusie: ‘Het eenvoudigste van de twee is toch dat ik er aan wen!’ En aldus geschiedde het.

Iemand, die zooveel macht over eigen humeur had, ontleende daaraan niet alleen het recht, maar ook het talent om dat van anderen te kalmeeren. Een goede kennis, Directeur van zekere inrichting, raakte overhoop met zijn Bestuur en kwam, zeer opgewonden, bij Van der Kaay zijn nood klagen, gewapend met een concept-courantartikel over die zaak. Van der Kaay liet hem eerst naar hartelust uitbulderen en vroeg toen:

‘Maar bedenk eens goed: wou je eigenlijk je betrekking behouden, of wou je er af?’

Eigenlijk wou de Directeur haar wel behouden. Mits dit, en mits dàt .... ‘Dan’ - zei Van der Kaay - ‘moet je niet beginnen met hatelijkheden in couranten te schrijven!’

De klager liet zich overhalen tot een doelmatige houding, hem door zijn raadsman aan de hand gedaan; en zoo kwam het conflict in orde.

Wie van dit speciaal geval opklimt tot zijn toenmalig beroepswerk, kan gelooven dat Prof. Van der Vlugt gelijk heeft met de

[p. 95]

bewering: dat er over den kantonrechter Van der Kaay ‘maar één stem’ was.

Die voortreffelijke ambtsvervulling was te meer te waardeeren, omdat Van der Kaay tegelijkertijd zijn plichten als Kamerlid had.

Sinds 1875 vertegenwoordigde hij op het Binnenhof het Kiesdistrict Alkmaar-Helder, en stond in het voorste gelid zijner partijgenooten.

In 1892 werd die combinatie van tweeërlei werkkring hem iets gemakkelijker gemaakt door een benoeming tot Raadsheer in het Haagsch Gerechtshof.

In 1894 werd Van der Kaay Minister van Justitie.

Na, in 1897, met het geheele liberale Ministerie, waartoe hij behoorde, te zijn afgetreden, leidde hij verder een ambteloos leven.

Maar te ijveriger werd hij, na dien tijd op nieuw, wat journalistieke werkzaamheid betreft.

Niet alleen werd hij weer, evenals vroeger, een vruchtbaar medewerker van zijn Alkmaarsch orgaan, maar tevens, gedurende verscheiden jaren, tijdens het redacteurschap van Dr. Zaaijer, van de N. Rott. Courant.

Aangezien 's mans bijdragen in laatstgenoemd blad anoniem verschenen, hebben ze zijn naam als journalist niet bij het publiek bekend gemaakt. Maar voor wie ze doorleest, gelden die jongere artikelen in nog hoogere mate dan de vroegere brochures, als voorbeelden van goeden stijl, rustig en eenvoudig, gebaseerd op door rijpe ervaring gevoede overtuigingen.

Tot aan zijn verscheiden bleef hij trouw aan zijn vrijzinnige beginselen, als ‘oud-liberaal’. De débacle van het liberalisme in den zomer van 1918, waardoor hij zeer diep ontroerd werd, overleefde hij slechts enkele weken. Den 29^sten Juli ontsliep hij, zacht en kalm, zonder eigenlijk ziekbed, door inzinking van krachten. Zijne vrouw was hem, na een zestigjarig, kinderloos huwelijk, niet lang geleden vóórgegaan.

Ter karakteriseering van Van der Kaay's optreden mogen hier, ten slotte, enkele zinsneden volgen, in de Opr. Haarl. Ct., kort na zijn heengaan aan hem gewijd door ‘Politicus’, die hem daar bespreekt als een der laatst overlevenden der oudste garde van het liberalisme.

‘Van der Kaay was niet een van hen, die gaarne aan den weg timmeren. Hij was een hoogstaande, nobele, eerlijke figuur, - wars van elke geniepigheid, van elken déloyalen streek bij den politieken kamp.

Hij was geen redenaar van schoone uiterlijke gaven. Zijn redevoeringen waren doorgaans beknopt. Maar als hij (in de Tweede Kamer) het woord had gevraagd, dan stroomden de leden naar zijn bankje. En die belangstelling vond haar oorzaak niet slechts in het besef, dat daar het woord werd gevoerd door

[p. 96]

een der corypheeën der toen machtige politieke groep, maar ook wel degelijk in de wetenschap, dat in een rede van Van der Kaay steeds werd aangetroffen een opmerking van waarde, een wèldoordacht woord, een wenk, die vrucht was van rijpe overweging door helder verstand en onbevangen inzicht. Een geestig, opgewekt man van fijnen smaak en van kwinkslagen, waarin de waarachtige ‘spirit’ fonkelde, is hij tot op zijn hoogen ouderdom gebleven. Hij was een werker, die zich met volle kracht en diepen ernst gaf aan een arbeidstaak door hem aanvaard’.

A.G. de Leeuw (G. Carelsen).