Verzameld werk. Deel 8. Het dagelijksch brood II. Dagboeken en brieven over den oorlog 1914-1918

Emile Waxweiler †
29 Juni

Van al de hoogere personaliteiten die de dood, ook buiten het slagveld, van België heeft geëischt - en gij weet dat zij deze laatste maanden buitengewoon talrijk waren -, zal deze van Emile Waxweiler misschien het meest worden betreurd. Dat hij moest sterven bij ongeval, ver van het vaderland, heeft zijne vrienden dubbel getroffen. En zijne vrienden waren te talrijker, naar beter werd ingezien, en meer algemeen, welke kracht de nog jonge Waxweiler ware geweest voor morgen.

Die hoop, neen, die zekerheid, berustte op vaste gronden, waarvan de eerste was: het karakter van den verongelukte. Dat karakter kan ik onmiddellijk aangeven en kenschetsen door een voorbeeld.

Het moet in 1895 of '99 zijn geweest, dat wij, zeventien- of achttienjarige jongens, een leergang volgden in de geschiedenis der staathuishoudkunde, ingericht door de ‘University Extension’ der Gentsche Hoogeschool. Het was een tijd die stond in het teeken der sociologie:

[p. 814]

nooit hebben wij bij onze studies meer vurigen ijver gevoeld dan voor dat vak, waarin wij de gronden leerden kennen van, waaruit wij de redenen putten voor de omwenteling die toen in de lucht hing, en die velen als onvermijdelijk beschouwden. Niet echter het onderwerp, noch zelfs de boeiende wijze waarop het werd behandeld, waren de oorsprong van onze geestdrift; evenzeer, meer zelfs misschien de leeraar, die evengoed als wij in vervoering was voor het onderwerp van zijn onderwijs. Die leeraar was Emile Waxweiler, een jong ingenieur van nog geen dertig (hij is geboren in 1867), en een Waal. Die Waal echter gaf ons les bij middel van het Nederlandsch, een zeer gekuischt Nederlandsch, dat hij had aangeleerd omdat hij van oordeel was, dat het elken Belg betaamt de twee landstalen te kennen, en die hij in zijne lessen gebruikte uit overtuiging dat het streven naar hooger onderwijs in de moedertaal de eenige zekerheid gaf van een sterk en harmonisch-zich-ontwikkelend Vlaanderen, hetwelk er zijn maximum van volkskracht in vinden zou ten gemeenen bate van het gezamenlijke vaderland der Walen als der Vlamen.

Die Waal die het niet liet bij theoretische goedkeuring (wat reeds een mooie beteekenis zou hebben), maar zich de moeite getroostte van de daad: heel de rechtschapenheid van Waxweiler, heel het absolute van zijne eerlijkheid en van zijn wilskracht, liggen in dit kleine feit van iemand die, nog geheel in het begin zijner carrière, er geen andere beweegreden toe had dan eenvoudig zijne overtuiging. Het was die uitnemende eerlijkheid gesteund op de grondigste wetenschap, gewapend met een onbevangen scherpzinnigheid die open stond, zonder vooringenomen-

[p. 815]

heid, voor elke nieuwe geestesuiting, welke van Waxweiler had gemaakt niet alleen één der beste en meest-geziene mannen der Belgische aanvoerende kringen, maar ook deze waar het België van morgen het stevigst op rekende, wars als hij bij nature was, hoe dan ook rotsvast in zijn politiek geloof, van alle kleine partij-politiekerij. Toonbeeld van den completen Belg, was hij vooral, hij de Waal, de hoop der Vlamingen, - hij die immers deel had willen uitmaken van de Vlaamsche Hoogeschoolcommissie, en aldus beter dan ooit het goede recht op die hoogeschool bewees. Naar hem hielden wij dan ook onze oogen gekeerd: hij heeft helaas de zijne voor eeuwig gesloten.

De groote gaven en eigenschappen van Waxweiler kwamen vooral uit in zijne grootsche schepping: het Sociologisch Instituut, ‘Institut Solvay’ genoemd, waar hij tal van jonge geleerden om zich heen wist te scharen tot leveren van stevigen en aanhoudenden arbeid. Het is hier plaats noch oogenblik om u in het Institut Solvay binnen te leiden en er u de werking van te verklaren: men houde mij dit voor een ander maal ten goede. Ik wil alleen herinneren aan de ‘Semaine sociale’ van voor een drietal jaar, die onder meer een inkwest naar de taalgrens instelde, waar studenten van de vier Belgische universiteiten voorlezingen hoorden over verscheiden vakken der sociologie of over andere wetenschappen door de sociologie belicht, uitstapjes meemaakten naar verschillende deelen des lands ter bestudeering van arbeidsvoorwaarden en loonregeling, enz. Als geleerde en professor der Vrije Universiteit te Brussel, als afdeelingshoofd van het Arbeidsambt, droeg hij ten zeerste

[p. 816]

bij, niet alleen tot wetenschappelijke vorming, maar tot practische uitvoering. Want deze geleerde was in de eerste plaats een man van de daad. Niet van zijne boeken alleen, als daar zijn: ‘Esquisse d'une Sociologie’, ‘La Belgique est-elle un pays de grande industrie?’, ‘La concurrence américaine et le rôle de l'ingénieur commercial’, ‘Les sélections sociales et l'avenir de la civilisation’, werken die trouwens alle op practische ondervinding berusten als op de zekerste wetenschappelijke basis; - niet alleen van zijne boeken en van deze zijner medewerkers uit het Institut de Sociologie, in dewelke zijn deel als leider steeds groot was, gaat de werking uit die zijn kort leven zoo vruchtbaar heeft gemaakt: zijne medewerking aan congressen, zijn arbeid in allerlei commissies was minstens even rijk aan tastbare gevolgen. Zoo overlegde hij aan het ‘Congrès de la Législation du Travail’ een belangrijk rapport over de internationale inrichting van de arbeidsstatistiek; op het ‘Congrès international pour la protection légale des travailleurs’ stelde hij de stichting voor van een wereldbond die zich deze bescherming ten doel zou stellen. Aldus was sociologie voor hem niet een dorre wetenschap, met meer of min liefde behandeld: zij was bij hem aanleiding tot werkdadig optreden, tot eenvoudig goed-doen overal waar dit kon, en dat goede te bestendigen door associatie en wetgeving.

Het spreekt van-zelf dat zijne studies Waxweiler moesten leiden tot de politiek: die studies echter hielden hem tevens ver van enge partijdigheid. Toen, vier jaar geleden, de politieke hemel dreigend leek voor de regeeringspartij en de vrijzinnigen konden hopen terug

[p. 817]

aan het bewind te zullen komen, werd de naam Waxweiler uitgesproken als die van een aanstaanden minister. Die naam kon niets dan eerbied wekken; hij was één der weinigen die door de tegenpartij niet op smalende woorden ontvangen werd; iedereen erkende de diensten die een Waxweiler in eene regeering bewijzen zou: Koning Albert, die Waxweiler met eene bijzondere vriendschap vereerde, was één der eerste geweest om zulks in te zien.

Daarom juist werd zooveel van Waxweiler voor morgen gehoopt. Die hoop was aangevuurd door wat men van hem onder den oorlog vernam. Ik betreed hier een terrein dat mij is ontzegd: ik zal dan ook zwijgen. Niemand echter zal mij het recht afnemen te zeggen, hoe pijnlijk wij het verlies gevoelen dat wij in Waxweiler als in een vermindering van het vaderland ondergaan, en dat dit gevoel te smartelijker is omdat wij er ook onze toekomst door verminderd zien.