Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 1

[74. Oldenzaal]

Twenthe omvat het oostelijkste gedeelte van Overijssel, namelijk het hedendaagsche arrondissement Almelo met het kantoor Goor van het arrondissement Deventer. De volkstaal van Twenthe is echt oud saksisch en behoort tot de westfaalsche of westsaksische tongvallegroep, evenals de tongval van de graafschap Zutfen. Het twenthsch is, nevens het geldersch-achterhoeksch, dan ook het zuiverste saksisch dat in Nederland gesproken wordt. Van het geldersch-achterhoeksch en van den tongval van Benthem en noordwestelijk Munsterland verschilt het dan ook slechts weinig. Zie bl. 336 en 221. Door alle echte Twenthen wordt het twenthsch zuiver en goed gesproken. Van het nederlandsch en het hollandsch heeft het twenthsch tot nog toe weinig geleden; toch begint de invloed van dezen tongval zich ook op het oorspronkelijke twenthsch langzamerhand te doen gelden.

Het twenthsch is een rijke tongval, rijk aan verschillende klank-verscheidenheden, die soms voor het niet twenthsche oor moeielijk zijn te onderscheiden, en rijk aan eigene, echt oorspronkelijke woorden. Voor de studie van het oude saksisch, de moedertaal (voor een deel) zoowel van het tegenwoordige schriftduitsch als van het hedendaagsche engelsch, is de kennis van den twenthschen tongval onontbeerlijk.

Van het eigenaardig zware, zeer degelijke, maar weinig beweegbare, eenigszins logge dat allen saksischen tongvallen aankleeft, is ook het twenthsch volstrekt niet vrij te pleiten. Niettemin vergoedt de rijke verscheidenheid van klanken, die aan 't twenthsch eigen is, hier aan veel, zoodat het volstrekt niet onbevallig, veel minder nog on-aangenaam en hard den vreemdeling in de ooren klinkt.

De volkstaal in de verschillende streken van Twenthe verschilt onderling slechts weinig; het twenthsch blijft zich zelven overal gelijk. Toch kunnen de Twenthen zelven elkander onderling aan enkele zeer kleine en geheel onwezenlijke verschillen, vooral aan den klank van enkele klinkers en tweeklanken herkennen. Zoo zeit men dat 't woord deur te Almelo anders dan te Oldenzaal en daar weer anders dan te Enschede wordt uitgesproken, en dat men de bewoners van oostelijk Twenthe door de uitspraak van 't woordje ook onderkennen kan van de Twenthen uit het westelijke deel van die landstreek. Maar al deze verschillen zijn geheel onwezenlijk en voor den vreemdeling kwalijk te hooren.

[p. 362]

74. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van de stad Oldenzaal.

Medegedeeld door den heer Mr. A.A.W. van Wulfften Palthe, kantonrechter te Oldenzaal. December 1870. (In nederlandsche spelling.)

11. Eene hadde twee zöns.

12. En den jonksten zèè tègen ziin vader: vader! gèvet mi-j miin deel van 't good dat mi-j tokump. En he deelde èèr 't good.

13. En ko_rt 'r noa hef de jonkste zönne alles bi-j eene gaddert en is wiid weg ereizet noa en vrömd land en hef doar ziin good dör ebrocht met aoverdoadig te lèven.

14. En do 'e alles vertèèrt hadde, kwam d'r grooten hongersnood in dat land en he begon gebrek te liiden.

15. En he gonk noa eene van de börgers van dat land en dee stuurde 'm noa ziin land um de zwiine te heuden.

16. En he wol ziin liif wal vol èten met 'n draf, dee de zwiine vratten, mær nummes gaf 'n 'm.

17. En he dachte in zik zölfs: wo völle huurleude van miin vader hebt aovervlood van brood en ik vergoa van honger.

18. Ik wil opstoan en noa miin vader goan en ik zal 'm zeggen: vader! ik hebbe zund' edoan tègen den hèmel en tègen ou.

19. En ik bin nich mèèr wært ouwen zönne eneumd te wo_rden; maket mi-j as eene van ouwe huurleude.

20. En he stont op en gink noa ziin vader en do 'e nog wiid van 'm of was, zag ziin vader 'm en 't jammerde 'm; he leep to, vul 'm um den hals en kustte 'm.

21. En de zönne zèè tègen 'm: vader! ik hebbe mi-j bezundiget tegen den hèmel en tègen ou en ik bin nich mèèr wærd ouwen zönne eneumd te wo_rden.

22. Mær ziin vader zèè tègen ziine knechte: brenget voort 't

[p. 363]

kistentuug en trekt 't 'm an en doot 'm 'nen rink an de hand en schoo an de veute.

23. En brenget 't gemeste kalf en slacht 't; loa'we èten en bliide wèzen.

24. Want dussen miinen zönne was dood en he is weer lèvendig ewo_rden en he was verlaoren en he is weer evonden. En ze begonnen vroolik te wo_rden.

25. En ziinen olsten zönne was in 't veld en do 'e bi-j t' hoes kwam hord' 'e 't zingen en dansen.

26. En he reep eene van de knechte en vroog wat dat beduden moes.

27. En dee zèè 'm: ouw breur is ekommen en ouw vader hef 't gemeste kalf eslacht, umdat 'e 'm gezond weer in hoes ekrègen hef.

28. Mær he wurd hellig en wol d'r nich ingoan. Do gink ziin vader d'r oet en bad 'm.

29. Mær he zèè tègen ziin vader: zu! ik deene ou nou zoo mennig joar en 'k hebbe nooit tègen ouw gebod edoan en i-j hebt mi-j nog nooit 'n buksken egèven um met miine vrunde wille te hebben.

30. Mær nou dussen ouwen zönne kommen is, dee ouw good met horen dör ebrocht hef, heie 'm 't gemeste kalf eslacht.

31. En he zèè tègen 'm: kind! dou bis altoos bi-j mi-j en al 't miine is 't diine.

32. Wèze dan bliide! Want diin breur was dood en he is weer lèvendig ewo_rden en he was verlaoren en he is weer evonden.

Aanteekeningen.

De ö klinkt als de körte ö in 't hoogduitsch; de è en èè als è (kort en lang) in 't fransch; de i-j klinkt als een korte, onvolkomene i die door een j wordt gesloten; de oa en de ao hebben beiden een klank tusschen o en a in, maar bij oa helt deze klank meer naar de o, bij ao meer naar de a over. De ou van ou en ouw, nou en dou klinkt zeer dof; misschien was voor dezen doffen klank de spelling ow beter. De oe van hoes, oet, moes is niet de tweeklank oe, maar de zuivere hoogduitsche u. De r, waar die letter wat kleiner en lager afgedrukt staat, wordt niet uitgesproken, wel gehoord; de spelling kot, wodden voor ko_rt, wo_rden geeft echter evenmin de rechte uitspraak aan. De æ klinkt tusschen a en e, blatende, in.

[p. 364]

12. Tègen, tegen; de è in dit woord, even als in gèven, lèven, èten, hèmel, enz. klinkt helder maar zeer kort, zoodat men door te spellen teggen, gevven, levven, etten, hemmel eigenlijk nader bij de volksuitspraak komt. Ook in de vertaling in den tongval van Vreden, (bl. 221) is teggen gespeld.

13. Gaddert, vergaderd, vergaard.

16. Vratten, vraten; zie vs. 16 van de vertaling in den tongval van Leeuwarden.

Nummes, niemand, komt in alle echtsaksische tongvallen voor, vooral ook in die van 't hedendaagsche Duitschland. Zie vs. 16 bl. 127 vs. 16 bl. 282 op neemes, vs. 16 bl. 233 en vs. 16 bl. 127.

17. Zik, zich; zie vs. 15 bl. 339.

Wo, hoe, het hoogduitsche wie; zie vs. 19 bl. 276 op wie.

19. Nich, niet, het hoogduitsche nicht, behoort in oostelijk Twenthe te huis; in westelijk Twenthe is het niet, neet.

22. Kistentuug, de beste kleederen; zie vs. 22 bl. 320.

29. Zu, zie; zie vs. 29 bl. 226, vs. 29 bl. 222 en vs. 29 bl.213.

I-j, gij, als de zoon tegen zijn vader, de jongere tegen den ouderen, de mindere tot den meerderen spreekt. In het tegenovergestelde geval zeit men voor gij, dou. Zie vs. 31 hier beneden en vs. 12 bl. 288 op gèj.

Wille, genoegen, genot, vreugde. Wille is in dezen zin ook friesch en komt tevens in enkele hollandsche tongvallen voor.

31. Dou, gij (ook in Friesland); zie vs. 29 hier boven en vs. 31 van de vertaling in den tongval van Leeuwarden.

Bis, zijt, door afslijting van 't oorspronkelijke bist; men zeit ook bis in sommige holsteinsche, nederrijnsche en limburgsche tongvallen; zie vs. 31 bl. 285, vs. 31 bl. 282, vs. 31 bl. 278, vs.31 bl. 57 en vs. 31 bl. 258.

In den Overijsselschen almanak voor oudheid en letteren van 't jaar 1836 komt een zeer goed geschreven Twenther Brul'fteleed (Twenthsch bruiloftslied) voor, in den tongval van de stad Enschede geschreven. Verder vindt men in dien zelfden almanak van 1839 een proeve van het noordoostelijke twenthsch, die tevens kan dienen als voorbeeld van den tongval in 't nederdeel van de graafschap Benthem, dus van Noordhoorn, Nienhuis en omstreken (zie bl. 220), onder den titel van Soamensproake tusschen Geerts en Luuks an de Rammelbekke tusschen Dennekamp en Nothoorne. Een andere proeve van het oostelijke twenthsch en wel uit den omtrek van Oldenzaal komt voor in den

[p. 365]

Overijsselschen almanak van 1840, Breef van Swooflings Hinte oet Amsterdam an zien volk in de Lutte bi'j Oldenzel van G.A.C.W. Marquis de Thouars. Eindelijk vindt men nog een uitstekende proeve van den tongval van het dorp Haaksbergen bij Enschede aan de westfaalsche en geldersche grenzen, in den Overijsselschen almanak van 1842 onder den naam van 'Nenstuksken op sien Hoksebargs (Hoksebarg=Haaksbergen), van A.J. Scheij.