Verhandeling over de Nederduytsche tael- en letterkunde, opzigtelyk de Zuydelyke provintien der Nederlanden

[p. 355]

Tweede hoofdstuk.
Taelkundige beoordeeling der punten van verschil.

Na aldus bewezen te hebben dat de oude Belgische Tael, en zelfs de by ons nog tegenwoordig gebruikelyke spraek voor vele Hollandsche schryfwyzen pleiten, zoo blyft nog overig te onderzoeken of dit omtrent andere punten ook zoo is, dan of, by eene taelkundige beschouwing van het plaets-hebbende onderscheid, de schael niet naer het zuiden van ons Vaderland over zoude hellen. De voorstaenders, immers, van het hedendaegsche Vlaemsch, die met de tael hunner voorvaderen eenigzins bekend meenen te zyn, beweeren, dat hunne schryfwyze eene verbetering van het oude gebruik is, en dus eene wezendlyke verryking van het Nederduitsch. ‘Wy hebben, zeggen zy, evenveel recht gehad om onze dubbele vokaelspelling, onze accenten, in te voeren, als de Hollanders hunne dubbele a en u; daer de Belgen, sedert hunne afscheiding van Holland, een afzonderlyke natie zyn geweest, en, als zoodanig, het onbetwistbare recht hebben bezeten om de oude gemeenschappelyke tael naer den byzonderen aerd van hun eigen dialekt te wyzigen. Sedert de scheuringen der 16^e en

[p. 356]

17^e eeuw toch, hebben de Noordnederlanders ook hun eigen weg willen gaen; en Siegenbeek zelf, toen hy de spelling der Hollandsche Tael regelde, en daervoor alleen het Bataefsche gebruik ten richtsnoer nam, heeft de waerheid dezer stelling erkend. Wat zyn de dubbele aa en uu toch anders dan teekens van het Hollandsch accent, 't welk de vokael met geene verzachtende e wil gelenigd hebben?’

Er is veel waers in deze tegenwerpingen, maer ook veel, dat er slechts den schyn van heeft. De Belgische natie had, ja zeker, de macht om haer eigen dialekt te volgen; de aa en uu zyn, buiten alle bedenking, hollandsche lettervervoegingen: maer dit bewyst nog niet dat de twistende partyen gelyke aenspraek zouden hebben op het in standhouden van hun schryfgebruik; dit bewyst geenszins dat zy op gelyke wyze, en even rechtveerdig, handelden, toen zy hunne hedendaegsche schryfsystemen invoerden.

Vooreerst hebben de Hollanders, gelyk wy boven zagen, de oude Nederduitsche Tael geeerbiedigd, en zyn die met weinig afwykingen getrouw gebleven: - Dat hebben de Brabanders niet gedaen; -

Siegenbeek, en andere verdienstelyke leeraren van het Hollandsch, hebben de oorspronglyke gronden van het Nederduitsch, en de schriften der ouden zorgvuldig onderzocht, en in de schael der reden gewikt en gewogen: - Dat hebben de Brabandsche schryvers niet gedaen, die hun oud stelsel met den voet hebben verstooten en vernietigd,

[p. 357]

zonder eens te onderzoeken waerop dat oude stelsel was gebouwd; -

De Hollanders hebben werkelyk getoond, dat zy hunne tael ter harte namen, en met den besten uitslag beoefenden. Getuigen zyn hiervan zoo vele meesterstukken van styl en welsprekendheid en klassische waerde, als hunne Litteratuer tot hiertoe heeft opgeleverd: - Dat hebben de Brabanders niet gedaen, die hunne tael juist toen hebben gaen veranderen, wanneer zy de zelve begonnen te verwaerloozen; -

Het Hollandsche stelsel, eindelyk, is op gronden gebouwd, die door de groote meerderheid der Hollanderen is kunnen worden aengenomen; maer waer zal men het Vlaemsch zoeken, dat door Vlamingen en Brabanders gelykelyk wordt erkend? zou men wel in staet wezen zes Vlaemsche boekdeelen, sints vyftig jaren gedrukt, te vertoonen, waerin de zelfde tael- en spelregels worden gevonden?

Doch wy vergeten, dat wy reeds, ten voordeele van het Hollandsch, aen het beslissen zyn, eer wy hetzelve nog van naby hebben beschouwd. Het wordt tyd dat wy ons hiermede bezig houden, en eene beoordeelende vergelyking opmaken van de beweegredenen, welke tot staving of verwerping van het eene en andere stelsel reeds zyn, of nog kunnen worden aengevoerd. En zoo komen wy dan op onze litigieuse punten nogmaels terug.

[p. 358]

§. 1.
Over de Y en IJ.

De Y is wel degelyk eene letter in de Nederduitsche Tael, zy moge daer van het grieksch, of van het fransch in gekomen zyn. Het gaet zeker dat wy ze in de allereerste, van onzen voorvaderen overgeblevene, schriften, aentreffen, en wel zoodanig als zy thans nog by ons gebruikt wordt, dat is te zeggen, in echtnederduitsche woorden. Zy was van ouds, zegt Bilderdyk⁽¹⁾ ‘eene dadelijke vervulling van behoefte. De geheele Duitsche Taal kent geene lange i. De i is in alle hare takken volstrekt kort en de kortste van alle vokalen, zoo zelfs, dat waar de korte e nog te lang zou zijn, zy te hulp koomt. Op deze wijze heeft zy plaats in machtige, krachtige, eenige. Wanneer men derhalve de i lang uit moest spreken, moest dit door het teeken van verlenging geschieden. Dit teeken van verlenging (in het Hoogduitsch h, in onzen taaltak de verwante konzonant of verlengende e) maakte in dat geval onze ij of ie (de eerste nu valschelijk ei uitgesproken) maar dit waren twee letters, en die eer een verlenging van during, dan van toon maakten; want even als in uw de w niets aan den klank toevoegt, maar de u blootelijk aanhoudt, zoo voegde de j niets aan den

(1) Taal- en Dichtkundige Verscheidenheden, 4^de deel, bl. 152.

[p. 359]

klank van de i, maar gaf er slechts during aan; (ij was niet y of ie) (uw was niet ue). Doch om den langen klank van de i uit te drukken, in den zin niet van during alleen, maar van intensiteit, was de grieksche y allergeschikst...... zoo dan is de grieksche y in onze taal aangenomen. En het is zeker dat zy onze ij niet is. Zy is veeleer een verlengde i. Onze ij is de i door zijn verwant-konzonant verlengd in during; even gelijk onze u door zijn verwantkonzonant w verlengd wordt. De y daartegen is eene zuivere door zichzelfs lange i.’ Zoodanig is de uitspraek van een' onzer grootste taelkenners, dien wy gereedelyk zouden bytreden, indien de bedenkingen, straks door ons te maken, konden worden uit den weg geruimd. Het zy ons hier genoeg ook hem te zien erkennen, dat de y wezendlyk onder de Nederduitsche letteren behoort, en dat men oudtyds de verlenging der i ook door het by plaetsen eener e heeft aengeduid.

Dat de y en ij, beide door Hollanders en Brabanders, of, met andere woorden, door de meerderheid der Nederlanders sints lang voor letterteekenen zyn gehouden, welke men in Nederduitsche woorden door een' en den zelfden klank, sterk naer ei zweemende, uitdrukte, en nog uitdrukt, zal wel by niemand eenigen twyfel ontmoeten, zoomin als dat het thans volstrekt onmogelyk ware, deze diep-ingewortelde uitspraek uit te roeien⁽¹⁾. Indien wy

(1) Siegenbeek, over de Spelling der Nederduitsche Taal, bl. 66.

[p. 360]

daerby voegen dat men die letteren, tot laet in de achttiende eeuw, dikmaels met elkander verwisselde, schryvende, onder andere, met de eerste my, en met de tweede mijne, zoo als Bilderdyk nog doet, dan ontstaet natuerlyker wyze de vraeg: hoe het mogelyk is geweest dat de Hollanders, een van beiden voor overtollig achtende, en den voorkeur aen de ij gevende, tevens deze ij voor eene verlengde i hebben kunnen houden? Immers heeft dit tot zeer groote verwarringen aenleiding gegeven, welke wy hier kortelyk willen doen kennen.

Vooreerst, vond men zich daerdoor genoodzaekt de ie onder de twee- of gemengde klanken te rangschikken, niettegenstaende men ze als eene verlengde i uitsprak. En de ij, die men voor een lange i aenzag, behield den klank van ei. Zoo verviel men in een allerergst kwaed, hierin bestaende, dat de spelling rechtstreeks strydig wierd met de uitspraek.⁽¹⁾

Van eenen anderen kant deed men aen deze uitspraek van ij, als ei, eene groote opoffering, daer men voor dit letterteeken eene uitzondering maekte op den regel der enkele vokaelspelling. Vergeefs beriep men zich hierby op de natuerlyke kortheid der i. De ouden hebben immers bliven, mine, zine geschreven; en het viel even licht te zeggen, dat

(1) Indien ik wel onderricht ben, zoo is er in geheel Holland geene enkele school, waer men het woord gij door het opnoemen der letters, g, i, i, spelt. In allen zegt men: ge, ei - gij, als of er slechts twee letters stonden.

[p. 361]

de i in deze woorden als ei klinkt, als zulks omtrent de zoogenaemde dubbele of verengde i (ij) was erkend.

In eene derde moeilykheid geraekte men door het teeken ij, in woorden als bloeijen, fraaijer, en meer andere, eene plaets te vergunnen; want hierin kon hetzelve onmogelyk eene verlengde i blyven, zonder die woorden in bloe-ie-en, fraa-ie-er, of bloe-ei-er, fraa-ei-er te doen ontaerden. Men splitste het dan in tweeen, en bracht de i tot de eerste, en de j, als consonant, tot de tweede syllabe; met uitzondering echter van sommige woorden, als vrijer, blijer, enz.

Eindelyk, door te willen staende houden dat de ij eene verlengde vokael was, gaf men, ten nadeele der welluidendheid, aenleiding, dat zy, als zoodanig, in de woorden gij, mij, hij, zij, mijn bijzonder, dikwijls, waerlijk, aenbiddelijk, enz. (waerin men de y kort moet uitspreken) eenen harden langen toon verkreeg, welke des te wanluidender klinkt, naer mate dien in onze tael dik wylder gehoord wordt. Men denke eens aen onze menigvuldige uitgangen in lijk (oudtyds lik)!

En dit alles had men, door het behouden der y, als eene enkele, en dus ook soms, kortluidende vokael, kunnen vermyden! - Het doet er, onzes inziens, weinig toe, of deze letter, al dan niet, van eene vreemde tael in de onze zy overgebracht. Daer zy er ten minsten vyf honderd jaer in is geweest, en voordeeliglyk kon worden aengewend, zoo behoorde men ze niet te verstooten, zoo min als men dit

[p. 362]

niet gedaen heeft ten opzichte der k, p en t, die oorspronglyk onzer tale ook niet eigen zyn⁽¹⁾. Wat heeft dan de Hollanders bewogen om de ij alleen, en wel als eene verlengde i, te behouden? - Het antwoord hierop, is niet verre te zoeken. Zoo haest zy in de verkeerde meening zyn gekomen, dat men al de vokalen door verdubbeling behoort te verlengen, geloovende dat zulks, met uitzondering der a, by de ouden ook had plaets gevonden, zoo kon het niet wel anders, of er moest ook door hen eene verlenging van de i, door i, worden uitgevonden.

Dat de ij of y, by onze vroegere schryvers, eene lange i zoude zyn geweest, kunnen wy met Bilderdyk niet zoo gereedelyk aennemen. Wy zouden veelliever het daervoor houden, dat deze letterteekenen, hetzy men dezelve voor eene verdubbelde i of voor eene enkele vokael beschouwe, sints onheugelyke tyden zoowel kort als lang konden worden uitgesproken. Immers schynt dit te moeten hebben plaets gehad met de bovenvermelde woorden zy, hy, my, dikwyls, waerlyk, die men daerom ook wel hi, zi, mi, dikwils, waerlik schreef, en thans ook somwylen nog in Braband aldus hooren laet (in als hi daer kwam, enz.). De Westvlamingen, by wien de ij en y als i worden uitgesproken, zeggen niet eigenlyk tied voor tyd; mien voor myn; pien voor pyn; maer veeleer tid, min, pin, met de Brabandsche korte i. Ja, de ouden verlengden veeltyds de y met de e, schryvende vyer, hyer, cyer, enz.

(1) Bilderdyk, t.a.p. bl. 156.

[p. 363]

Hoe het zy, wy vermeenen, uit het bovenstaende, te mogen opmaken, dat de Hollanders verkeerd hebben gehandeld met de ij voor eene verlengde i te erkennen, hetwelk in de volgende § nog nader blyken zal.

§ 2.
Over de verlenging der vokalen, en over de enkele vokaelspelling.

De doffe e, als enclytische letter beschouwd, dat is, als letter, die de vokalen en syllaben, waerop zy volgt, doet klem verkrygen, speelt in onze tael eene machtige rol, welke door nog geen' schryver naer behooren opgemerkt is⁽¹⁾. Wy gaen zulks met eenige voorbeelden ophelderen.

De tweede e in leven, nemen, breken, maken, gelyk ook de zelfde letter in loven, muren, enz. staet daer niet eigenlyk om als é te worden uitgesproken, maer om den klemtoon op de eerste lettergreep te doen vallen, of, met andere woorden, om de voorgaende vokael te verlengen. Deze voorgaende vokael echter, ontvangt maer eerst dan den langen klank, wanneer zy onmiddelyk vóór de consonant geplaetst is, waer de e op volgt. In bakken krygt de eerste syllabe den klemtoon wel door de e, maer moet de a

(1) Bilderdyk schynt hier en daer op deze enclytica te doelen, doch heeft ze nog niet opzettelyk behandeld. Waerschynelyk zal hy dit in zyne Spra ekkunst doen, die, naer ik met blydschap verneme, eertsdaegs van de pers staet te komen.

[p. 364]

niet lang worden uitgesproken, dewyl er tusschen haer, en de e, meer dan een consonant gevonden wordt, namelyk de dubbele k.

Ook de i doet (omdat zy altyd kort is,) in matig, statig, hevig, enz. de eerstvoorkomende vokael aenhouden; en daerom schreven de ouden ze soms ook ter verlenging der vokalen, in hair, dair, voirwair enz.; doch dit laetste heeft niet lang stand gehouden, omdat de i, minder dof dan de doffe e, haren klank lichtelyk met eenen anderen klinker versmelt, en dus een' tweeklank vormt. (ei, ui, enz.

De ware regel der enkele vokaelspelling en van de verlenging der klinkers in het schryven van meersylbige woorden, is dan deze: - Waer gy ééne e of i ontmoet volgende op een consonant, welke onmiddelyk door een andere vokael wordt voorafgegaen, is deze vokael noodwendig lang, en moet enkel geschreven worden: of, met andere woorden: waer een consonant tusschen twee vokalen staet, welker laetste een e of i is, wordt de eerste vokael lang. - (Het spreekt van zelf, dat de dusgenaemde hardlange ee en oo, waervan straks nader, mitsgaders alle andere vokaelvermengingen onveranderlyk, dat is, of dubbel of te samen vervoegd, moeten blyven; want hoe anders zouden zy hun byzonder geluid geven? Doch den klemtoon ontvangen zy ook op de wyze, als gezegd is. - Van gelyken behoef ik niet te doen opmerken dat, in onze tael, de voor- en nazetsels be, ge, ver, ig,

[p. 365]

ige, lyk, en, enz. wáér ook geplaetst, altyd kort zyn; gelyk dit almede met de i het geval is.)

En deze regel is zeer eenvoudig. Hy zal het den vremdeling, die onze tael leert, zoomin als den ingezetene, moeilyk maken, het enkel- van het meervoud te onderscheiden of te vormen. Wil iemand by voorbeeld, het enkelvoud van het woord talen kennen, zoo zal hy, door zyn gehoor genoegzaem verwittigd zyn dat tal dit niet is, maer wel tale, zynde de meervoudige n weggenomen; of, by inkrimping, tael. Begeert men, daerentegen, tael in het meervoud te stellen, zoo zal men eene e achter de consonant hebbende te plaetsen, die den klank a verlengt, even licht begrypen, dat men talen en niet taelen schryven moet. Immers met taelen te stellen zou de a tweemael verlengd zyn. Zoo doen de Brabanders. Doch, dat de Brabanders, gelyk omtrent vele andere punten, ook hier mistasten, zal, naer hetgeen wy zagen, door iemand, die onbevooroordeeld denkt, niet licht worden in twyfel getrokken.

Om hun stelsel van bestendige vokaelverlenging, in het gezegde soort van woorden, vol te houden, zyn de Belgen niet alleen gedwongen overal eene letter méér te schryven, dan noodzakelyk is; maer zy vinden zich, ten aenzien der e en o nog bovendien verplicht hunnen toevlucht tot accentteekens te nemen, 't welk hen weer in andere moeilykheden verstrikt, daer de eenen de zelven zóó, en de anderen ze weêr anders willen geplaetst hebben, al,

[p. 366]

naer dat elks byzondere uitspraek het medebrengt. In vader, nader, bever, over enz. houden zy intusschen de a, e, en o, voor genoegzaem verlengd. Waerom dan ook niet in talen, beven, geven, hopen? of is de e, in eerstgemelde woorden, ook niet geplaetst ter verlenging der a, e en o? Welke regel zouden zy dan toch anders hebben om den vreemdeling te beletten dat hy vadeêr, nadeêr, beveêr, oveêr zegge?

Maer de Belgen, zegt men, willen het enkelvoud in het meervoud bewaren. Wel nu! Het ware enkelvoud van talen, beven, geven, hopen, is tale, hope; ik beve, ik geve; door het blootelyk afsnyden der n zich aldus vertoonende. Immers, altyd in het enkelvoud te moeten schryven tael, ik hoop, ik beef, ik geef, zonder zich immer het schryven van ik hope, ik beve, te mogen veroorloven, dit zal toch niemand begeeren, en zou de tael hard, stroef, en barbaersch maken, ja met de beschaefde uitspraek teenemael strydig wezen, voornamelyk by de Vlamingen. En wie toch zal de geschrevene tael harder willen hebben, dan de gesprokene? - Wyders is de door ons voorgeslagene regelmaet ook eenvoudiger dan eenige andere, dewyl men aen de opgegevene voorbeelden geene enkele letter behoeft te veranderen, hetgeen zoo niet kan geschieden indien men ik geef, ik beef, tot

[p. 367]

grondslag neemt, welke laetsten in het meervoud eene v aennemen⁽¹⁾.

Men werpe ons geene woorden, als dalen van dal, graven van graf, zaden van zaed, tegen, die, al maekten zy eene uitzondering op onze stelling, nog daerom niet tegen de zelve beslissen zouden. Dale, grave, zade, zyn toch ook de enkelvouden van dalen, graven, zaden, daer het nog niet verboden is te schryven: hy is ten grave gedaeld; hy was gesproten uit den zade van Abraham. Graf en straf, en meer dergelyken, schoon elkander zeer gelyk in vorm en klank, worden in het Vlaemsch ook niet op de zelfde wyze vermeervoudigd. Elk stelsel heeft dus zyne zwarigheden, en zeker het onze heeft ze ook. Maer wy meenen dat de exceptien van onzen regel minder talryk zyn, dan van dien der Vlaemsche Spraekkunst-schryveren, en slechts aen sommige naemwoorden toepasselyk. Met betrekking tot de werkwoorden wint onze stelling het voor vast in voortreffelykheid op alle andere.

De doffe of enclytische e is dan, wat doorgaens

(1) Men denke niet dat wy de schryfwyze van ik beef, ik geef, enz. zoeken te verbannen. Integendeel. Men schryve nu eens het eene, en dan eens het andere, naer dat het de wet der welluidendheid zal vorderen. Het aengevoerde dient slechts om eene vaste regelmaet te geven.

[p. 368]

de e muet voor het fransch is, - het ware verlengingsmiddel der vokalen; en dit kunnen de Hollanders, schoon zy die als zoodanig willen verwerpen, niet loochenen, of wel hunne enkele vokaelspelling in het meervoud en in de onbepaelde wyzen der verba, met al den aenkleve van dien, valt geheel in duigen. En wanneer zy deze e als vokaelverlengend in het meervoud aennemen, waerom dan ook niet in het enkelvoud? De regel van verlenging zou dan toch veel eenvoudiger zyn, en de vokael minder gapend, minder hard, worden uitgesproken. By alle menschelyke stem is elke lange klank, natuerlykerwyze, afdalend. De lange klank van a gaet noodwendig tot de verzachtende e over.

Maer, de ouden hebhen de vokalen door zichzelven verlengd, hoor ik hen zeggen. – Ofschoon dit voorgeven door alles wordt tegengesproken, en, naer hetgeen wy hierboven gezien hebben, volstrekt geen steek meer houden kan, zoo willen wy er toch hier nog een oogenblik by stil staen.

Er is veel over de ouden geschreven. Maer in datgene, wat er over geschreven is, heeft men in het byzonder onze oude Nederduitsche Tael, al zeer dikwyls, miskend en geweld aengedaen. Elk heeft er bewyzen trachten in te vinden, tot staving van zyne byzondere taelbegrippen. En daer onze voorvaders ook soms den bal wel eens mis sloegen, of liever, daer hunne schriften onder de hand der afschryvers

[p. 369]

veel geleden hebben⁽¹⁾, zoo viel het niet zeer moeilyk om er iets in aen te treffen, dat ten voorgestelden einde dienen kon. Men heeft zich dan ook byna altyd vergenoegd met er voorbeelden uit aen te halen, in plaets van tot de ware en algemeen geldende grondbeginselen, die er in opgesloten liggen, door te dringen, gelyk het Bilderdyk doet. Vandaer, vele verwarringen in de tael; vandaer ook dat ongelukkige stelsel der dubbele a. En hoe moeilyk was het niet om dit stelsel fatsoenlyk in te kleeden! En hoe gemakkelyk was het niet om een veel eenvoudiger aen te nemen!

Hoe moeilyk, zeg ik, want er was geen enkel voorbeeld van een dubbele a, zoo als men die nu gebruikt, by de ouden voorhanden. Daerentegen komen alle oudheidonderzoekers hierin overeen, dat men eertyds alle onze vokalen, zonder uitzondering, met eene e heeft verlengd; want dat de ouden ook oe ter verlenging der o gebruikten, lydt geen den minsten twyfel. Daer zy echter al vroeg de duitsche U (in ons du langen tyd bewaerd gebleven) lieten varen, om een byzonder teeken voor de fransche U te bezitten, zoo was het natuerlyk dat zy het gemis dier letter door den tweeklank oe

(1) Ik heb een Rymbybel van Maerlant voor my openliggen, waerin in de h, aen het begin der woorden emet, als, voor hemel, hals, enz. niet geschreven is. (De zelve is thans het eigendom van den heer Van Hulthem).

[p. 370]

hebben gezocht te vergoeden⁽¹⁾. Intusschen bleef de oe nog lang voor eene verlengde o gelden, en behield de klemgevende e, in loven over, enz. hare volle en onverwrikbare rechten.

De ouden hebben dan twee soorten van verlengingen gehad; want men kan niet loochenen dat zy de e, i, o, en u, ook verdubbeld geschreven hebben? - Ja dat hebben ze! - maer hoe?

In geene van al de my bekende talen wordt de vokael door zich zelve, dat is te zeggen, by verdubbeling, verlengd⁽²⁾. Het heeft dan reeds voor

(1) Dat onze voorouders den klank oe door de duitsche U hebben afgebeeld, is buiten allen kyf, en getuigt ook de W, die niets anders dan eene dubbele u is, ja zelfs nog zoo genoemd wordt. Een franschman zou onze uitspraek van het woordjen wat, in zyne spelling door ouat, en niet door uat zichtbaer maken. In zou vrouw, trouw, laet de u zich nog met den duitschen klank hooren.

(2) Men werpe my hier geen aal, baar, waare, enz. der Duitschen, of aâge, baâller, enz., der oude franschen tegen. Deze verdubbelde aa zyn, by franschen noch duitschen, ooit als gewoone verlengingen der a erkend, maer wel als teekens van een byzonder accent (in bâiller, geeuwend).
Volgens Quintilianus (de Inst. orat. I. 4.) wil men, dat de vroegere Latynen de vokael zouden hebben verdubbeld, om ze lang te maken. 'T is mogelyk. Maer voor eerst hebben zy dan toch dit stelsel al vroeg verwerpelyk gevonden, en, ten tweede, wordt dit by Quintiliaen niet zoo duidelyk gezegd. (Men leze Spalding over de aengehaelde plaetse. Edit. Paris. (Le Maire) 1821, in 8.^o vol. I. p. 87).
Te dezer gelegenheid kan ik niet voorby, te zeggen, dat Kluit (over de spelling, deel I der nieuwe Bydragen, bl. 299) opgemelden Romynschen schryver niet getrouw heeft aengehaeld. Hy vertaelt namelyk ‘ook moet hy weten dat het Cicero behaagt heeft Aiio Maiio, met eene verdubbelde I te schryven’ en hy laet het daeropvolgende achterwege. Zie hier de woorden van Quintiliaen: Sciat etiam Ciceroni placuisse Aiio Maiioque! geminata I scriber e, quod si est, etiam jungetur ut consonans.

[p. 371]

my iets vreemds, dat onze ouden op dit denkbeeld zouden zyn gekomen: en daer ik er de reden niet van bevroeden kan, zoo ontstaet by my, natuerlykerwyze, de vraeg: zouden zy dan misschien, gelyk andere volken, by het schryven van aa, ee, ii, oo, uu, tweemael de vokael hebben willen doen hooren? Immers dit ware natuerlyk; daer het herhalen van het teeken het herhalen van den klank met zich brengt? - En het eenvoudigst antwoord, 't welk ik op deze vraeg vinden kan, is: ja, zy hebben in woorden als Aaron, Canaan, Isaac, heel, deel, twee, miin, ziin, geloof, rooven, muus, puud, en andere, de vokael dubbel uitgesproken. Toets ik vervolgens deze myne meening, aen de zuivere hedendaegsche Brabandsche uitspraek, in hare dialektische wyziging, dan wordt my zulks ten volle bevestigd, zoo dat er my geen den minsten twyfel meer van overig blyft. Want, wy Brabanders brengen die woorden, nog heden ten dage, uit, byna als of er stond Cana-han, hie-jel, twie-je,

[p. 372]

mei-jn, gelo-hof, meu-his, enz.⁽¹⁾ geschiedende de overgang, opzichtelyk de hardere a, o, en u, door het tusschenplaetsen eener lichtgeaspireerde h, en ten aenzien der e en i door eene versmeltende j (of de j in ij, de hoogduitsche verlenging h, het moesogotische jan, enz. hier vandaen komen, wil ik niet onderzoeken.)

Men zegge niet, dat de e in gaen, staen, lief, muer, eenen vermengden klank zoude vormen. Vóór de vokael geplaetst, deed zy dit voorzeker; ná de vokael kan zy het niet, indien men den aerd onzer tale raedpleegt. (Van de oe hebben wy reeds gesproken⁽²⁾.) Waereld, paerel, waerd, rechtvaerdig, leveren dus geen vermengd geluid op, schoon ik het daervoor houde, dat men deze woorden soms ook, naer het voorbeeld der ouden, en

(1) De ouden stelden uu, in de woorden, welke wy thans met de diphtong ui schryven, muis, huis; maer in geen andere. Dit doet zien dat zy wel degelyk de dubbele vokael dubbel of met een' gemengden klank uitspraken. Hun wt is bekend.

(2) Hoe de ouden de hardlange o in de woorden schoen, doet, groet, boem, (thans, en toen ook soms schoon, dood, enz. geschreven wordende) hebben uitgesproken, laet ik onverlet. Zy mogen scho-en, do-et, gro-et, bo-em (als vele Brabanders nog doen) of wel, schoen, doet, groet (met den tegenwoordigen klank der oe) gezegd hebben, het doet weinig ter zake. Waerschynlyk zal elk schryver min of meer daerin zyn eigen dialekt gevolgd zyn, gelyk trouwens zulks ook met meer andere punten der spelling het geval was.

[p. 373]

waer het de welluidendheid of de verscheidenheid vordert, met eene e, wereld perel, enz. behoort te schryven, en uit te spreken; vermits de klank der fransche ê by de Nederlanders algemeen gebruikelyk is, althans in de meeste woorden, waer de e zich vóór eene r geplaetst vindt; en doordien de a zich dikwyls in ê verwisselt (varen, veren, enz.).

Neemt men nu het hierboven door ons voorgedragene stelsel aen, zoo als ik het aennemelyk en uit onze oude tael bewysbaer achte, dan lossen zich alle zwarigheden op. De ouden verlengden dan de vokael door eene enclytische of doffe e (onmiddelyk op die vokael, of op de daer naest staende enkele consonans volgende) of schreven de dubbele, om dubbel uitgesproken te worden, by wyze van versmelting. De tusschenkomst dier e in aennemelyk, dadelyk, namelyk, noodzakelyk, en in vele andere zulke woorden, verklaert zich dan van zelf; zoo blyven dan alle de infinitiven onzer werkwoorden op en uitgaen, hetgeen met de Hollandsche schryfwyze van gaan, staan, enz. niet wezen kan; zoo moet de ie niet langer onder de tweeklanken gerekend worden; zoo kan de ij of y in meersylbige woorden (mijne, schrijven, enz.) als het teeken van eenen vermengden klank plaets hebben, zonder dat de regel der enkele vokaelspelling er by lyde; en zoo wordt eindelyk alles regelmatig.

Men denke, intusschen, niet, dat wy de bovenvermelde woorden heel, deel, zijn, enz. voor

[p. 374]

tweelettergrepig willen doen doorgaen: zy zyn dit zoomin als de tweeklanken au, ei, ui, enz. in welke de overgang en versmelting op gelyke wyze plaets vinden⁽¹⁾. Ook zou onze verkortende uitspraek zich daertegen verzetten. En daerom zouden wy in vele woorden, als dagelyks, enz. veelliever de y dan de ij geschreven zien. Ons inzicht strekt slechts daerhenen, om den lezer een denkbeeld van de klankvorming by de ouden, en eene vaste regelmaet, te geven.

Daer wy over de macht der enclytica in onze tael sprekende zyn, zoo kunnen wy nog met een enkel woord doen opmerken, dat de le, de se, de fe, de sche, in alle, ysselyk, gewisselyk, straffelyk, menschelyk⁽²⁾, en in meer andere zulke woorden almede enclytische verlengingen zyn, welke verlengingen altyd naer den wortel der woorden verwyzen.

Maer ook in andere opzichten bezit de klemgevende e hare onmiskenbare eigenschappen, die wy niet verzwygen mogen. Aen de adjectiven geeft zy eene byzondere kracht en beteekenis. Wanneer ik zeg een groot man, dan spreek ik van een' man, die tot de soort der grooten behoort, in het algemeen;

(1) Men laet in het italiaensch de vokalen elk afzonderlyk hooren in de woorden mai, miei, tuoi, suoi, enz. zonder dat daerom die woorden meersylbig zyn.

(2) Over de reden waerom de letteren f, l, m, n, r, en s, ook effe, elle, emme, enne, erre en esse, worden genoemd, zie Bilderdyk, t.a.p. bl. 156.

[p. 375]

maer zeg ik een groote man, dan geeft de achteraen-gevoegde e aen groot eene particulariserende beteekenis, en ik bedoel dan een' groote onder de mannen (een' langen man). In myn moeder doe ik het woord myn kort hooren; door myne moeder houde ik de aendacht bepaeldelyker gevestigd op de betrekking van my, tot moeder, en breng er dus het accent op. Waerom de byvoeglyke naemwoorden van het vrouwelyk geslacht, en die op namen van zaken of dieren toepasselyk zyn gemaekt, doorgaens de e aennemen, kan men by Bilderdyk goede redenen vinden aengehaeld (welken schryver over dit onderwerp, gelyk over veel andere, behoort nagelezen en bestudeerd te worden). By de Belgen, zoowel als by de Hollanders, wordt zulks in het spreken meestal waergenomen: waeruit wederom volgt, dat eerstgemelden eene groote schoonheid van hunne tael verwaerloozen, door bestendig eenen grooten man, enz. te willen schryven.

Met hun den, in nominativo, zal het eveneens gelegen zyn. Het oude Nederduitsch kende slechts één artikel voor alle de geslachten, voor enkel- en meervoud, gelyk nu nog het engelsch; namelyk, de met hare sterke scheva uitgesprokene d. Men schreef d'man, d'vrouw, d'kind. Vandaer, dat wy by Van den Leemputte aentreffen: In den beginne was dwoort, ende dwoort was by Gode, ende God was dat woort; vandaer, het nog zeer gebruikelyke d'heer, van den huize, enz.; vandaer, eindelyk, de reden, waerom wy de de met het daeropvolgende

[p. 376]

woord laten versmelten, als dit woord eene vokael aen het hoofd draegt (d'eene, d'andere, enz.)

Doch, wat nu van den? -

De stootende letter n heeft, van ouds, en uit haren aerd, kracht of drukking te kennen gegeven⁽¹⁾. Dit zal niemand loochenen. Ik moet derhalve van den vader, aen den vader, met den schryven, daer de beteekenis vader eene drukking ondergaet, waer door vader niet meer onveranderd, of op zich zelven (d.i. in nominativo) staen blyft, maer gewyzigd is. In het voorstel de vader slaet den zoon, ziet men duidelyk den zoon aengedaen; maer in het Vlaemsche den vader slaet den zoon vertoont zich dat onderscheid niet. En wie zeggen kan, dat het onderwerp steeds vóór het voorwerp geplaetst moet zyn, om de betrekking van het eene met andere aen te wyzen, kent onze tael niet, of vergeet, dat dan vele gezegden duister en onbepaeld zouden worden, als, by voor beeld:

'T geloof dat hem den hemel gaf
Vertroostte hem, by 't zien van 't graf.

Dit is toch goed Vlaemsch, in den zin: dat de hemel het geloof gaf? Waerom dan niet liever geschreven:

(1) Zoo zeggen wy, dagelyks, ik zal n'zondag by u komen, zonder te weten waerom wy hierin de n gebruiken. Het is, om op het woord zondag te drukken; en de ouden zouden hier ik zal den zondag by u komen, geschreven hebben. In ik en wil niet wordt ik door het drukkende en negativelyk gewyzigd. In dien wordt die meer aenwyzend gekenmerkt, enz. enz.

[p. 377]

 

'T geloof dat hem de hemel gaf, enz.?

Het is waer, dit onderscheid kan, in het vrouwelyk en onzydig geslacht, en by het meervoud geen plaets vinden; en de Vlamingen hebben het niet geheel mis, als zy zeggen, dat zulke regel overal van toepassing behoorde te zyn. Dit was hy ook meerendeels by de ouden, die met de manlyke n, of met de vrouwelyke r, van den vader, van der vrouw, van den kinde, en in plurali, van den vaderen, van den vrouwen, van den kinderen schreven; ja, zelfs heden gebruiken wy nog soms, in het onzydig, van den huize, aen den huize, en stellen wy in het vrouwlyk geslacht, ik gaf het der vrouw, en, in het meervoud, den kinderen.

Doch, al bestond slechts dit onderscheid voor het manlyk geslacht alléén, dan nog dienden wy het te bewaren, daer het artikel, in onze tael, de geslachten niet aenwyst, en daer het ons van grooter aenbelang toeschynt den logischen zin van een schriftelyk opstel te kunnen erkennen, dan wel het geslacht der naemwoorden⁽¹⁾. Indien de Vlamingen het lidwoord

(1) Wat doet het my, dat de hemel (in het gegeven voorbeeld) tot het mannelyk geslacht behoort? - Maer het is my niet onverschillig te kunnen weten of de hemel het geloof dan of het geloofden hemel gaf. Het geslacht ligt, niet in de artikels, maer in de beduidenis of den vorm der naemwoorden opgesloten, gelyk Bilderdyk zoo uitmuntend bewezen heeft.

[p. 378]

van het eene geslacht van dat der andere willen doen verschillen, zoo behoorden zy het vrouwlyk ook van de drie meervouden, en dezen van elkanderen te onderscheiden. Hun regel gaet dan ook niet door, terwyl hy, buiten alle bedenking, de tael hard en stroef en strydig met hunne eigene uitspraek maekt.

Wil iemand nog tegenwerpen, dat men uit de Hollandsche schryfwyze de geleerde, de wyze, niet weten kan, of men van een vrouw, dan wel van een' man spreke? Ik antwoorde, dat men, door aldus te schryven, blootelyk een individu bedoelt, welke geleerd of wys is⁽¹⁾; want de slotletter e toont ook hier, door hare enclytische werking, dat men meer op de hoedanigheid dan op den persoon ziet. Het kan een man of een vrouw zyn, dat is my tot dus verre onverschillig; en geen Hollander ter wereld, die zyne tael kent, zal ooit daeronder bepaeldelyk een geleerd of wys man bedoelen, zoo min als hy uit het woord diepte de diepte van een' put, van een rivier, of van eene gedachte verstaen zal.

Doch wy vergeten dat wy, zoo voortgaende, allengs de spelling uit het oog verliezen. Keeren wy tot dezelve terug, en zien wy, wat er ons, ter voltooiing onzer take, nog overig blyft.

(1) Een andere vraeg zou het zyn: of het algemeene dat in dit geleerde en wyze ligt opgesloten, niet tot het mannelyk geslacht verwyze? - Men leze hierover Bilderdyk.

[p. 379]

§. 3.
Over de medeklinkers, enz.

Indien ik het wel voor hebbe, zyn de belangrykste geschilpunten van het Hollandsch en het Vlaemsch reeds afgehandeld, en hebben wy nu nog slechts kortelyk te onderzoeken, hoe het met het gebruik der medeklinkers, met de spelling der gelykluidende, en der uit vreemde talen ontleende woorden, zoo ook met de vorming der verkleinwoorden, gelegen is.

Wat dan het eerste punt betreft: wy zouden er voor zyn, dat men, ter bewaring van het eigendomlyke onzer oude schoone tael, de dt schreve, als eene verkorting van det, in den tweeden en derden persoon van den tegenwoordigen, en den tweeden van den onvolmaekt- verledenen tyd der aentoonende wyze van onze verba, welke in de onbepaelde wyze eene d in de laetste lettergreep hebben, als binden, worden, enz. - En om de zelfde reden zouden wy de van ouds voor slotletters gediend hebbende ch het liefst geschreven zien in macht, zacht, bocht gezicht, plicht, zucht, en in de meeste andere zulke woorden, waerin de t de syllabe sluit; daer zulks, naer ons inzien, voor een vasten regel zou kunnen dienen, terwyl elke andere regelmaet moeilyk, en aen veel uitzonderingen onderhevig, is. De g toch, heeft eene zeer sterke scheva; zoo zelfs, dat de ouden het woord magt zeer

[p. 380]

waerschynlyk als maget (virgo) zouden hebben uitgesproken, gelyk de Hoogduitschen ook met magd doen. Ik hoef daerby niet te doen opmerken dat het geheel anders met moogt, draegt, vraegt, enz. gelegen is, die men oudtyds moget, draget en vraget zou geschreven hebben, en ook nu nog aldus mag laten hooren. - Doch, in lachen, wichelaer, lichaem, enz. schynt het ons op zyn best overtollig eene g voor de ch te plaetsen; vermits de ch, als slotklank, zich altoos by de vorige letters aensluit, en men dus niet li-chaem, la-chen, maer lich-aem, lach-en spellen moet.

Wat koninklyk, aenvankelyk, vergankelyk en meer zulke woorden is betreffende: schoon wy er verre af zyn, van deze manier van schryven belachelyk te vinden, gelyk sommigen doen, zoo verkozen wy toch liever koninglyk, aenvanglyk, verganglyk, (zonder inlassching der e achter g,) omdat wy gelooven, dat de g, op l overgaende, niet eigenlyk k wordt, maer dat de gl hier gelyk in het hoogduitsche gleich moeten worden uitgesproken.

In de tweede plaets, zouden wy de gelykluidende doch in beteekenis verschillende woorden, zoo weinig mogelyk, door de spelling willen doen onderscheiden. Immers, de geschrevene tael is slechts het afdruksel der zuiver gesprokene, en moet ook niet méér zyn. Door g in het eene woord, ch, in het andere, te gebruiken, door de b in p, d in t, te verwisselen, of, met andere woorden, door aen verschillige letters den zelfden klank toe te kennen

[p. 381]

heeft men reeds groote verwarringen doen ontstaen, en zou men er nog grootere doen geboren worden. Hoe meer men, met de Vlamingen, het verschil zou trachten zichtbaer te maken voor het oog, hoe meer de gestelde regels van hunne kracht verliezen zouden. Al noemt men het schrift

Cet art ingénieux

De peindre la parole et de parler aux yeux;

het is toch niet blootelyk de tael der oogen, en dient wel degelyk om ook overluid gelezen te kunnen worden. Men vermyde dus, zorgvuldiglyk, het dubbelzinnig gebruik der gelykluidende woorden, en zoo zal onze stelregel nog bovendien het voordeel bezitten van tot een' goeden schryfstyl op te leiden. Sommige onderscheidingen nogtans, als nog van noch, dog van doch, en andere, die door een langdurig en ingeworteld gebruik gevestigd zyn, kan men blyven behouden.

Eindelyk zouden wy, met Siegenbeek, de uit vreemde talen ontleende woorden, welke door veelvuldig en langdurig gebruik by ons een algemeengeldend burgerrecht verkregen hebben, doorgaens met nederduitsche letteren willen spellen; doch, om zich aen eene vaste regelmaet te kunnen houden, en om niet alles van den vreemde overtenemen, gelyk men sedert eenigen tyd, en tegen het gevoelen van dien schryver aen, heeft beginnen te doen, zoo zouden wy in bedenking geven, of

[p. 382]

men niet wèl zoude doen, met voor dit soort van vernationaliseerde woorden alleen te erkennen de zulken, voor welke er in het nederduitsch geene betere of eigene benamingen bestaen? - Doch, ook hier in zal men veel aen het gebruik moeten toegeven.

Om nu, ten slotte, nog een woord over de vorming der verkleinwoorden te zeggen, diene aengemerkt, dat ofschoon de Hollanders meer gebruik maken van je, en de Brabanders van ke of ske, beiden nogtans deze twee wyzen van verkleiningen gelykelyk erkennen; want de Brabanders zeggen en schryven zoo wel printje, kindje, ventje, nichtje, als boeksken, woordeken, en wat dies meer is. Doch de pje in boompje, naempje, lichaempje, enz. zagen wy geerne plaets ruimen voor tje of tjen, welke een minder vreemd voorkomen hebben.

__________

En zoo ben ik dan aen het einde van myne opgenomene taek. Zoo heb ik dan beproefd om het verschil der Hollandsche en Vlaemsche schryf- en spreekwyzen voor te dragen en te beoordeelen. En dat deze beoordeeling, over het geheel, ten voordeele van het Hollandsch is uitgevallen, (ofschoon ik het stelsel van de verlenging der vokalen, by middel van verdubbeling, als met de regelmaet der tale strydig, heb moeten afkeuren,) behoeft niet nader aengewezen te worden, en zal door iemand, die myne redenen, vóór en tegen, met rype aen-

[p. 383]

dacht heeft overwogen, niet licht worden in twyfel getrokken.

De behandeling van dit punt heeft ons aenleiding gegeven tot het ontdekken van nieuwe schoonheden in onze tael, die door nog geen' schryver opzettelyk waren aen den dag gelegd. Zy heeft ons nogmaels den rykdom en de voortreffelykheid onzer moedertale, waerop de Nederlander met recht roem draegt, doen bewonderen; zy heeft ons aengetoond hoe Bataven en Belgen, sints zy de broederhand van elkanderen aftrokken, en hun eigen weg verkozen te gaen, van het rechte spoor zyn afgedwaeld, en de eenvoudige regels hunner spraek hebben miskend of verwaerloosd. Zy heeft ons eindelyk geleerd hoe beiden, om een vergelyk te treffen, tot het oude Nederduitsch eenigermate zullen moeten terug treden, en hoe elk van hen zyne byzondere begrippen van spelling en tael (die den toets der deugdelykheid niet hebben kunnen doorstaen) op het altaer van broederlyke hereeniging, onderlinge beschaving en volmaking, zal moeten slachtofferen - voortaen geen Vlaemsch, geen Hollandsch meer schryvende, maer Nederduitsch! - Gelukkig voor my, indien ik, door dezen mynen arbeid, iets mocht hebben toegebracht ter bevordering van eensgezindheid by myne zuid- en noordelyke Landgenooten, en dus tot het welzyn van myn dierbaer Vaderland!

EINDE.