Kirchröatsjer maiblómme

[p. 1]

Der Kirchröatsjer Berg (van ôês der Bril)

[p. 3]

Kirchröatsjer Maiblómme

hêêsjt dis ieësjte zamloeng va jediechte en prozasjtuksjëre in ós Kirchröatsjer Plat. Wie de kling Maiblumsjëre in et vrui-joar de ieësjte zind, die noa der wingter et landsjaf tseere mit hun hóngëde, die op de wije bij-jenêê ôêskómme, zoeë zind dis jediechsjëre de ieësjte die bij-jenêê ôêskómme en die doamit muite dunt ós hofnoeng op inne sjunne fruulieng in der jaat van de Kirchröatsjer sjproach tse jèâve.

Dat et nit allemoal mêêsterwerke va jedanke en sjproach zind, dat wêês iech. Evvel dat der derjinnieje, dèa ze lèast óch nit verlange. Me mós mar draa dinke dat Kölle en Oche óch nit óp inne dââg jebouwd zind. En jidder vûûëjelsje zingt wie ëm der bek jewââse is; evver allemoal flêûte ze vuur der jouwe tswek, woavuur der Herjot ze in de welt jezatst hat. Doa aa mós me óch mar ins dinke went me dis ôêswaal durchleàst en hij of doa döks jet vingt wat inne mësjien winniejer jevilt.

De pennevrûûëte, die uur noe vuurjezatst kriet, zind van de hèare: J. Geilenkirchen, M. Hax, H. Hermans, Fr. Ploum, J. Reinard en Rektor W. Ritten. Iech han ze hij alfabeetiesj hingerêê jeneumt en in 't bóch kómme óch e zoeë de jëdiechte hingerêê, zoeëdat jinne sjtriet broech tse mââche, datte nit wiet jenóch noa vuure sjtêêt. Och broech ziech jinne jet tse mêêne, wente kót vuurââ sjtêêt; et is doch bekank, dat et ieësjte der koerjóng kunt en doa hinger ieësj der dechant. Doamit kunt et óch al jót ôês, dat der ieërwuurdieje hèar Rektor alfabeetiesj tsouwvellieg hingenââ sjtêêt.

De versjillende sjrievëre zind i Kirchroa jenóg bekank. Dat is óch mar ee jeluk; ze hant miech nèmliech ôêsdrukliech verboane jet uvver 'n tsje sjrîêve. Jinne inne wól hij in de zón jezatst wèâde, doa zind ze allemoal tse besjaide

[p. 4]

vuur. Ze zââte zoeëjaar, dat iech jinne inne rêêjël van hön kreeg, wen iech jet uvver hön zelver zouw sjrîêve. Dat mós iech alzoo in Jodsnaam losse. Mar uur kint ze joadoch. Uvver et werk zelver móss iech evvel doch jet zââge; dat kónne ze miech doch waal nit verbije. Doabij móss iech aavange mit de schriefwies.

De jroeësse vroag is: wie mós et Kirchröatsjer Plat jesjrève wèâde of livver: wie zólle vër et sjrîêve? (mós is tswank en krîêsje is kingerjezank, dat hant vër livver nit). Bis noe is et 't ónjëluk, dat jing tswai luu zind, die ós plat ëtzelfde sjrîêve en zoeëjaar went me bij inne man bliet, da ziet me nog jing eehêêt in de sjriefmaneer. Die eehêêt, dat ze allemoal ëtzelfde sjrîêve, is evvel nuuëdieg. Iech han dan ooch jeprobeerd die eehêêt tse krîêje. Iech han alles nèavëree jelâât en verjelèche. Datjinnieje, wat bij alle sjrîêver ëtzelfde woar, han iech ë zoeë jelósse, winnestens zoeëvul wie meugliech. Doa zind ze et offenbaar uvver eens; dat woar vuur jidderinne dûûtliech en jemekliech. Evvel óch et angert - en dat woar et mîêëtste - môêët êê wèâde. Noa lang verjelieche, zukke en probeere, han iech et jëdoa, zoeë wie uur et noe hij lèast. Dit is alzoo de ieësjte moal dat verzôêët wèat eehêêt in de sjriefwies van 't Kirchröatsjer Plat tse bringe.

Uvver et aljëmeen wèade de lettëre, die iech jesjrève han ôês-jesjpròche wie in et Hollentsj. Doabij móss me evvel nog wisse, wat noe hij kunt:

a = de a in et Hollentsje woat: kat; tsoem baisjpiel: kap (pet).

aa = de aa in et Hollentsje woat paal; tsoem baisjpiel: jaat (tuin). (valtoon)

ââ = de aa in et Hollentsje woat: maar; tsoem baisjpiel: jââde (tuinen). (sleeptoon)

e = de e in et Hollentsje woat: bek; tsoem baisjpiel: drek; zek (zakken).

ee = de ee in et Hollentsje woat: keel; tsoem baisjpiel: deene (dienen).

êê = de ee in et Hollentsje woat: het meer; tsoem baisjpiel: mêêne (meenen).

ë = de e in et Hollentsje woat: loopen; fietsen; ze

[p. 5]

kunt vul vuur noa lang klinkëre: mieë (meer); lôêët (lucht). De e aan et letste va wöat (sjtoedente; jelôôfe), in ee woat, went der noadroek nit dróp vilt (uvver; kinger) en de e in 't woat ‘der’, ‘de’ en ‘et’ (lidwoord) wèat lôêter wie dis ë ôês jesjpròche; doarum kan iech hij et tsêêche .. dërvan aaf lósse; óch wèat de e döks als ë ôês-jesjpròche in ‘be-’ ‘je-’ en ‘ver-’ als ieësjte zielbe van ee woat: bejrââve (begraven), verjèsse (vergeten). Hij kan et .. óch voetblîêve. Der durch et tsêêche ë vuurjesjtelde klank kunt reejëlmèssieg vuur noa inne lange klank vuur ing r. Umdat ë doa evvel ë zoeë sjwââch is, dat me bauw nûûs dërva huuët, en ë vuur de r lôêter sjtêêt noa inne lange klank, wèate doa nit jesjrève; dat is nit nuuëdieg; went me dat êêmoal wêês, sjprikt mën et doch jót ôês (vuur: wij; voor). Mar: wuuër = Duutsje wäre; in die konjoenktief-vórm huuët me de ë vul kloarder; doarum sjrief iech ze doa óch.

è = è in et frantsuuëziesje woat père; dit lettertsêêche sjtêêt i wöat wie: sjprèche (spreken); verjèsse (vergeten).

i = de in in et Holl. woat: ik; brikt (breekt), brik (baksteen).

ie =de ie in et Holl. woat: Piet; niet; miech (mij); miep - mop (vlinder).

ie - de ie in et Holl. woat: Piet, niet; miech (mij); sjîên (schijn).

o = de o in et Holl. woat spot; mot; jrot (grot); pot.

oo = de oo in et Holl. woat poot; ootoo (auto); joof (hij gaf).

ôô = de oo in et Holl. woat boor; dôôf (doof) lôôfe (loopen).

ó = der kótte klank i wöat wie: kót (kort); jót (goed); blót (bloed).

ò = der lange klank i wöat wie: kòt (koud); òt (oud); jesjpròche (gesproken).

u = de u in et Holl. woat bukken; bukkem (bokking).

uu = de uu in et Holl. woat minuut; Juud (Jood); Duutsj (Duitsch); huus-je (huisje).

ûû = de uu in et Hollandsche woat: muur: nûûs (niets); kûûte (kuiten).

ai is der klank van et Duutsje ei (Heil); tswai (twee).

[p. 6]

au wèat ôês-jesjpròche wie in et Duutsj (Haus); jenauw (precies); blauw (blauw); kauw (koude).

äu: wie in et Duutsj (Häuser); vräut (vreugde).

èa: is der klank i wöat wie: kèal (keel); jèal (geel); rèane (regenen).

eu = Holl. eu (vreugde): jeleuve (gelooven).

oa is der klank i wöat wie: woat (woord); koat (touw); Kirchroa.

öa vingt me in wöat wie: wöat (woorden); Kirchröatsjer. (der vurrieje klank mit oemlaut).

oe: wie oe in et Holl. goed; bloed; roetsje (glijden), koetsj (rijtuig).

ôê: wie oe in et Holl. loeren; schôêm (schuim); brôên (bruin); fôêtele (valsch spelen); kôêtsj (pet).

ou = Holl. ou in houden: houwe (slaan); blouwe (bloeden).

ö = der klank van de ö in Duutsj: Löffel; in wöat wie: döks (dikwijls), hön (hun; hen; haar mvd.)

ui = Holl. ui in huis; dui-je (duwen); sjpui-je (spuwen); kui-je (kauwen).

ij = Holl. ij in blij; bijna: hij (hier); drij (drie).

Op tse merke is hijbij nog, dat aa, ee, eu, ie, oe, oo, uu vuur r jeweunlich wie ââ, êê, êû, îê, êê, ôô en ûû ôês-jespròche wèade. Iech han alzoo doa (vuur r) et tsêêche ∧∧ dërvanaaf kónne losse; iech setz et alling dróp vuur anger lettere.

De ââ, êê (en ezoeë wieër) zind jeweunliech nog jet langer wie de Hollentsje aa, ee (en ezoeë wieër) zind, went ze vuur ing r sjtunt.

Vuur de sj wöat wie et Duutsje spielen, springen han iech et tsêêche sj jewèalt, dat wie langer wie mieë doavuur jebroecht wèat, óch i anger dialekte. Woa evver ing s en j hingërêê jidder vuur ziech alling ôês-jesjròche mósse wèade han iech ee - der tusje jezatst. (ôês-jèave; uitgeven).

Uvver de mitklinkëre broech iech angesj nit vul tse zââge; ze wèade ôês-jespròche wie in et Hollentsj. 't Vilt evvel óp dat ing g in et bejin van ee woat of letterjrêêp

[p. 7]

benoa nit vuurkunt; doa sjtêêt uvveral ing j. (jrââve: graven; jelt: geld; joa: gaan; jejange: gegaan).

‘Assimilatie’ kunt vul vuur. Me zèat:

doe kunts, mar kunts tôê

doe has, mar has tôê

ze zèat, mar zèat se

Mââch dats te voet kunts, mar: et is foet.

In et sjrif is dat nit ôês-jedrukt, angesj wôêët et sjrifbild hij en doa jet vrèam, zoeëdat men et nit flot jenóg versjtêêt.

Um diezelfde rèa sjtêêt óch döks inne doebbële konzonant, woa vuur de ôês-sjproach êêjentliech inne jenóg wuuër (evvel; verjèsse). Mar et oog wilt óch jet han, vuural went et sjrifbild doadurch óch nog jemekliejer tse bejrîêfe en tse lèaze is.

Went me dat allemoal bij-jënêê ziet, sjiengt et nogal lestieg vuur et jebroech; went me evvel ins jót kiekt, da ziet me dat et i wirkliechhêêt doch vul ainfacher is, wie me aavangs meent en et is óch siestëmaatiesj. Zoeë wèat tsoem baisjpiel inne kótte klank in et aljemeen aajëjèave durch ing inkel letter (a, o), inne lange durch tswai (aa, oo), inne dèa nog langer is, durch tswai mit ∧∧ dróp, (ââ, ôô)

Da mós iech nog dit zââge. Went döks ee woat op mieë wie ing maneer jesjrève is (óch nèaver ooch), dat is óch óngërsjêêt in de ôês-sjproach. Jiddëre Kirchröatsjer wêês, dat nit alle Kirchröatsjer jenauw etzelfde sjprèche. Verjëliech mar ins Sjevêêmet (Chèvremont) mit Blieërhij (Bleijerheide). In dit jeval mós dat versjil i ôês-sjproach ââjejèave wèade. Dat is dan óch jesjit.

't Sjprikt van alling, dat mit dat allës nog lôêter nit jiddëre klank, dèa vuur kunt, jants jenauw ka weerjëjèave wèade. Dat is noe êêmoal nit meujëliech. Da mûûët me nog vul mieë tsêêchens han. Da wûûët et jantse evvel e zoeë i-jewikkeld, dat men et kóm nog lèaze kûûët. Ee zûûver ‘phonetisch’ siesteem kunt óch nit i ââmerkoeng. Da kûûët der durchsjnitts Kirchröatsjer uubërhaup nûûs mieë lèaze. En der tswek van dit bóch is doch jraat jiddëre

[p. 8]

Kirchröatsjer en jiddëre angëre, dèa et intëresseert, Kirchröatsjer Plat tse losse lèaze en ziech draa tse vräu-je. Miesj sjien probeert mennieje et óch ins en wèa wêês wat vuur talente da nog ópsjtunt. Dit buchsje wilt mithelpe ós Kirchröatsjer Plat vuurôês tse bringe i sjrif en woat. Et jieet ee uvvërzich van der sjtand op et oogenblik (jing jësjiechte der va). 't Hulpt óch mit auw wöat, die langsaamerhand versjwiende, vas tse hòde.

Vuur inne nit-Kirchröatsjer bliet et óch mit de äâjejèave reejële noch lestieg et plat tse lèaze.

E mós et ziech mar ins losse vuurlèaze durch inne dèa et kint. Da kanne ziech doanoa uube. Iech han zelver de proof jenoame mit ee paar richtieje Hollender en noa jet uuboeng kôêëte ze et jants jót helóp lèaze.

Iech wêês óch dat dis sjriefwies nit vollkomme is. Evvel ze hat mierëre jouw zieje:

1.	me kan ónjëvèar alles sjrîêve.
2.	't Jantse is tsemliech êêfach, mit zoeë winnieg wie meugliech tsêêchens en jemekliech ââ tse jewenne en tse lèaze.

Dit siesteem han iech da óch zoeëvul wie meugliech durchjeveurt. Went inne mit êê kunt, dat wirkliech besser is, da wil iech et jèar der vuur tôêsje.

Noe jet uvver 't werk zelver. Natuurliech sjtêêt nit alles dri. 't Is mar ing ôêswaal. De jekoaze sjtukker kónne ós um mierëre oerzââche intëresseere. Doa zind er, die behandele bekankte perzoone ôês Kirchroa: Mêêster Jacobs; Mêêster Absil; Pastoeër Gerards; de Sjutserij; angëre bekinde jebouwe of plaadsje i Kirchroa: De auw sjoeël, Der rónge Pool, Et Bergputs-je; óch in de umjèavoeng: In et Wórmdaal. Werm angëre besjrîêve tiepiesj Kirchröatsjer dinger wie: Loeëndaag, Fronleichnamsbrónk, Brónk-altoar, Noa Wuuësjële; Ing Krisboombësjeeroeng óp de Hollëtsje koel in de 80er joare. Sjtiemmoengsbilder sind óch dërbij: Zondësmörje aan et Bergputs-je, Rèane. Dit letste interesseert óch sjterk: wat de wöat ââ-jêêt.

Der hoemor is óch nit verjèsse: Ee onjëluk onger ing bruk en vul angëre. Waiter vertselsjere, wirklieje en je-

[p. 9]

dreumde, liebes-jediechte, besjrîêvoenge, erinneroenge en nog mieë.

Uur ziet: van alles jet i ‘proza en poezie’; 't hat jinne tswek nog ins alles op tse neume; lèast et zelvër mar; da hof iech dat uur jet vingt dat uuch jevilt.

Hingenââ sjtêêt ing lîês va wöat en ôêsdruk, die inne Kirchröatsjer vuur et jruuëtste dêêl wal zal versjtoa; vuur inne angëre zind ze evvel nit ze misse; miesjien kónne ze óch deene als matëriejaal vuur wiessenschaftlieje tswekke.

Tsoem sjloes - angesj num iech tse vul plaatsj i besjlââg - ee woat va dank aan der hèar H.J. Schutgens i Hèale vuur zieng vrundlieche hulp bij et kontrólleere van de sjrieftsêêchens. Bezóngesj dank iech - en mit miech jidderinne dèa jet uvver hat vuur ós sjproach - de N.V. De Zuid-Limburger, die in dis sjlèate tsiet doch nog dis ôêsjaaf meujëlich jemâât hat en ooch zind ver der hèr A.L.G.M. van Oorschot en ziene ópvoljer der hèar B. Bekman vuur hön muite en mitwirkoeng dank sjoeldiech.

Mit der betste wónsj vuur ós Kirchröatsjer Plat.

JOS. WEIJDEN.