Logo DBNL
'Dichten is zilver, zwijgen is goud. Vrouwen in letterkundige genootschappen, 1772-1800' (1999)

'Dichten is zilver, zwijgen is goud. Vrouwen in letterkundige genootschappen, 1772-1800'

(1999)–Marleen de Vries–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige

Dichten is zilver, zwijgen is goud; vrouwen in letterkundige genootschappen, 1772-1800

Marleen de Vries

Het wil in eenentwintigste-eeuwse kringen wel eens verbazing wekken dat vrouwen in de achttiende eeuw deel uitmaakten van letterkundige genootschappen. ‘Toen al? Interessant!’ Inderdaad, de vrouwen in achttiende-eeuwse letterkundige genootschappen zijn de moeite van het bestuderen waard. Toegegeven, veel zijn het er niet, maar van de zevenenveertig vrouwen die tussen 1772 en 1800 samen met circa zeventienhonderd mannen deel uitmaakten van het literaire genootschapscircuit, komen er veel naar voren als sterke, zelfstandige personen.1 Ze zijn actief, doen wat ze willen: trouwen, scheiden of trouwen helemaal niet, schrijven goed, althans niet slechter dan mannen, zijn geïnteresseerd in de maatschappij, laten zich niet beperken. Ze doen zeker niet onder voor de vrouwen van nu. Voor de geschiedenis van het feminisme is deze kleine groep vrouwen zonder meer van belang.2

Feministische overwegingen lagen niet ten grondslag aan dit artikel. Tijdens mijn onderzoek naar dichttheoretische opvattingen in letterkundige ge-

nootschappen viel mij weinig op aan de vrouwelijke leden en hun bijdragen. In ieder geval niets dat een apart onderzoek rechtvaardigde. Leuk en interessant waren ze, zeker, maar dat waren hun mannelijke medeleden ook. Niets bijzonders dus. Pas nadat ik me had verdiept in de geschiedschrijving over schrijvende vrouwen in de achttiende eeuw, werd mij duidelijk dat dat ‘niets bijzonders’ bijzonder was.3 In dit artikel hoop ik aan te tonen dat vrouwen zich in en gedeeltelijk dankzij letterkundige genootschappen ontwikkelden tot maatschappelijk geëngageerde schrijfsters, die zich in hun stofkeuze niet beperkten tot huiselijke onderwerpen.

Mannensociabiliteit

Er waren minstens zestig genootschappen die zich oefenden in letterkunde in de tweede helft van de achttiende eeuw.4 Grofweg kunnen deze zestig bij naam bekende genootschappen worden onderverdeeld in beschouwende genootschappen en dichtgenootschappen.5 De verschillen tussen deze twee typen genootschap zijn aanzienlijk. Vrouwen bijvoorbeeld, konden alleen lid worden van dichtgenootschappen. In beschouwende genootschappen kregen ze geen voet tussen de deur.

Een verklaring voor dit verschil moet worden gezocht in verschillen in sociabiliteit en organisatiestructuur tussen beide soorten verenigingen, waarbij de toenmalige opvattingen over het gedrag van vrouwen in het openbaar meespeelden. Beschouwende genootschappen waren zeer hechte mannenbolwerken. Ze hadden een ‘gesloten’ karakter,6 publiceerden niet, schreven geen prijsvragen uit en functioneerden bij de gratie van een eendrachtige intimiteit. In Amsterdam zetelde een drietal van dit soort clubs: ‘Diligentiae omnia’, ‘Concordia et libertate’, het departement letterkunde van ‘Felix Meritis’. De leden trakteerden elkaar op uitgebreide redevoeringen over een ‘letterkundig’ onderwerp: vaderlandse geschiedenis, filosofie, religie, taalkunde,

poëzie, schilderkunst. In deze debatingclubs was het niveau over het algemeen hoog, wat ongetwijfeld een struikelblok zou zijn geweest voor vrouwen, hadden ze lid mogen worden. Dat ze dat niet mochten, heeft te maken met de hoge gezelligheidsgraad van de beschouwende clubs en het feit dat de hoofdbezigheid bestond uit het houden van redevoeringen. Juist omdat beschouwende genootschappen ontmoetingsplaatsen waren waar intellectuelen elkaar toespraken, konden vrouwen niet worden toegelaten. De heren hechtten zeer aan hun intieme avondjes en hun alleenrecht op het spreken in het openbaar. Het was eenvoudig ondenkbaar dat een vrouw plaats nam achter het spreekgestoelte en haar literaire, wetenschappelijke of politieke standpunt beleed. En dus werden vrouwen hardnekkig geweerd: uit de bovengenoemde gezelschappen, uit een belangrijk genootschap als de ‘Maatschappij der Nederlandse letterkunde’, waar alleen de beroemdste dichters en letterkundige liefhebbers lid van werden. Mannen die er anders over dachten, als Johannes Kinker en C. Kleynhoff, waren in de minderheid. In ‘Felix Meritis’ werd in 1799 een voorstel om vrouwen bij de activiteiten te betrekken keihard weggestemd.7

Daarom was het initiatief van de bestuursleden van het Haagse ‘Kunstliefde spaart geen vlijt’ om in 1772 vrouwen het lidmaatschap toe te kennen bijzonder. Wat dreef hen, en later de overige dichtgenootschapsbesturen, tot deze beslissing? Hoofdfactor was dat dichtgenootschappen anders functioneerden dan beschouwende genootschappen. Zij kenmerkten zich door een open karakter, wierven landelijk leden, publiceerden bundels en schreven prijsvragen uit. De intellectuele drempel was er lager dan in beschouwende genootschappen, voor zowel mannen als vrouwen, omdat de leden er geen redevoeringen hoefden te houden. Slechts vier dichtstukjes per jaar moesten de leden van het Haagse ‘Kunstliefde’ inleveren.8 Bovenal was de gezelligheidsgraad er stukken lager dan in letterkundige genootschappen om niet te zeggen dat de grote clubs helemaal niet gezellig waren. De honderdvijftig leden die ‘Kunstliefde’ telde, woonden verspreid door het land en ontmoetten elkaar nauwelijks. Alleen de zes bestuursleden vergaderden regelmatig met elkaar. De overige leden onderhielden voornamelijk per post contact met het genootschap. Weinigen kregen elkaar te spreken. Een aantal van hen trof elkaar op de jaarlijkse vergaderingen. Deze constatering druist in tegen de heersende beeldvorming. In dichtgenootschappen zou dermate worden samengewerkt dat gedichten ‘stuk’ geschaafd in de bundels terecht kwamen. Mocht dat misschien opgaan voor de kleinere

dichtgenootschappen, de grote organisaties, die het geschiedbeeld hebben bepaald, waren erop gericht de dichtkunst ‘op afstand’ te stimuleren. De besturen van ‘Kunstliefde’ in Den Haag, ‘Kunst wordt door arbeid verkreegen’ in Leiden en ‘Studium scientiarum genitrix’ in Rotterdam functioneerden als huidige redacties. De samenwerking was minimaal en marginaal. Van intimiteit was nauwelijks sprake. Maar juist dit pakte gunstig uit voor vrouwen. Denken en dichten per post betekende dat de wetten van de welvoeglijkheid niet hoefden te worden overtreden. Dames konden meedoen aan het publieke genootschapscircuit zonder zich daadwerkelijk in het openbaar te vertonen. Mannen hoefden geen inbreuk op hun intimiteit te vrezen.

Prijsvragen

De prijsvragen die de dichtgenootschappen uitschreven, kunnen worden beschouwd als een tweede belangrijke factor die vrouwelijke deelname aan het dichtcircuit stimuleerde. Prijsvragen moesten, ten behoeve van een objectieve beoordeling, anoniem, onder zinspreuk, worden ingestuurd. Die voorwaarde garandeerde dat vrouwen en mannen dezelfde kansen kregen en op dezelfde wijze werden beoordeeld. Het literaire prijsvragensysteem moet daarom een van de meest vrouwvriendelijke uitvindingen van de achttiende eeuw zijn geweest. Lagen de kansen - gezien het opleidingsniveau van vrouwen - niet helemaal gelijk bij de geleerde prijsvragen van wetenschappelijke genootschappen, anders lag het als het om poëzie ging. Het bestuur van het Haagse ‘Kunstliefde spaart geen vlijt’, het eerste dichtgenootschap dat prijsvragen uitschreef én vrouwen toeliet,9 moet vanaf het begin hebben bevroed dat er zich vrouwen onder de inzenders op prijsvragen zouden bevinden. Daar was alle reden toe, omdat de achttiende eeuw niet alleen de eeuw van de kritiek was en de eeuw van de genootschappen, maar ook de eeuw der dichteressen.10 ‘Kunstliefdes’ honger naar dichters en geschikte kopij leidde zo tot een klimaat waarin niet alleen vrouwen zichzelf konden bewijzen, maar ook mannen uit lagere sociale klassen. Als ze maar voldoende talent bezaten.

Het was zeker niet zo dat vrouwen hun lidmaatschap dankten aan hun adellijke titels, zoals wel is beweerd.11 Die voorstelling van zaken is wat al te cynisch en verraadt de negentiende-eeuwse blik waarmee het verschijnsel dichtgenootschap nog steeds wordt bekeken. Van de drie dames die ‘Kunstliefde spaart geen vlijt’ in 1772 uitnodigde voor het honorair lidmaatschap, had er maar één blauw bloed. Dat was Juliana de Lannoy (1738-1782). Doorslaggevend voor haar benoeming zal haar dichterlijk talent zijn geweest. In

1772 was De Lannoy een gevierd treurspeldichteres.12 Ook Anna van der Horst (1735-1785) was een bekend dichteres die goed in het profiel van het genootschap paste.13 De derde vrouw die in 1772 toetrad was niet bekend, maar wel de dochter van een vader die al lid was. Maria Henrietta van Dijk werd uitgenodigd op voorspraak van Johannes van Dijk, predikant te Valkenburg.14 Dat er naderhand meer adellijke dames werden uitgenodigd, verbaast niet, omdat in adellijke kringen relatief veel geletterden en dichtliefhebbers te vinden waren. Niettemin kwam het merendeel van de genootschapsdames uit dezelfde laag van de bevolking waaruit ook de mannen afkomstig waren, de gegoede en kleine burgerij.

Poëzie voor het vaderland

Naast de ‘ongezelligheid’ en het prijsvragensysteem kan een derde factor worden aangewezen die het toelaten van vrouwen in dichtgenootschappen heeft bevorderd. Het werven van vrouwen paste binnen de tamelijk urgente doelstellingen van de dichtgenootschappen het niveau van de Nederlandse poëzie te verbeteren en het vaderland ten nut te zijn. Om deze idealen tegelijkertijd te bereiken, legden de clubs zich toe op het publiceren van maatschappelijk geëngageerde poëzie. Zedenkunde, religie, vaderland, dat waren de favoriete onderwerpen. Gelegenheidsgedichten en persoonlijke stukken waren uit den boze omdat het algemeen nut daar niet mee was gediend.15 Het poëtisch niveau werd vooral bepaald aan de hand van de toegedichte beschavende waarde van een stuk. Met beschavende poëzie hoopten de genootschappen het moreel van de achttiende-eeuwse burgers op te vijzelen. Er waren genoeg redenen voor zo'n bemoedigingsbeleid. De vermeende economische achteruitgang, de verloedering van de zeden en de oorlog met Engeland stemden somber. Vooral toen Nederland in permanente staat van een dreigende burgeroorlog verkeerde, was elke stem bruikbaar. Er kon niet genoeg propaganda voor het behoud van de Republiek worden gemaakt.

Letterkundige genootschappen waren, zeker vanaf 1780, meer dan gezelligheidskransjes, meer ook dan louter literaire clubs. De verenigingen ontwikkelden zich tot instituten in opinievorming, waar niet zelden vrijzinnige opvattingen, op religieus én politiek gebied werden geuit, hoewel praktisch alle genootschappelijke wetten verboden over politiek en godsdienst te praten.16 Onder de neutrale noemer ‘beschaving’ verdedigden de leden zowel het christendom als een vrij vaderland, daartoe aangemoedigd door prijsvragen en verplichte redevoeringen. Er was een allesoverheersende aandacht voor ‘deugd’ in de meest brede zin van het woord. Veelal propageerden de genootschappen republikeinse deugden als vrijheids- en gelijkheidszin, vaderlandsliefde, eendracht, heldenmoed.17 Daarnaast waren christelijke deugden als barmhartigheid, naastenliefde en tolerantie populair. Tenslotte werden alle deugden die de mensheid menselijker maakt uitgesponnen. Medelijden, trouw, redelijkheid, vriendschap, gematigdheid waren het onderwerp van redevoeringen, sonnetten en monologen. Gezien deze fixatie op deugd is het niet eens verwonderlijk dat vrouwen in letterkundige gezelschappen welkom waren. Als geen ander waren ze - in hun rollen van ongehuwde maagd, echtgenote en moeder - gewend deugdzaam gedrag tentoon te spreiden en uit te dragen. Twee zaken vallen op. Eén: het aantal vrouwelijke lidmaatschappen verdubbelde tussen 1781 en 1790 ten opzichte van het decennium daarvoor.18 Twee: de helft van de zevenenveertig vrouwen droeg actief bij aan de genootschapsbundels.19

Taboe

Als men kan spreken van een taboe, dan rustte dat taboe niet op dichtende of schrijvende vrouwen, maar op sprekende vrouwen in gemengde gezelschappen. Het taboe op sprekende vrouwen is typerend voor het literaire domein in de achttiende eeuw, met name het burgerlijke literaire domein, veruit het belangrijkste domein in Nederland in de tweede eeuwhelft; ‘burgerlijk’ in dit geval op te vatten als ‘niet aristocratisch’.

In aristocratische milieus was de verhouding tussen de seksen wat ongedwongener. In het buitenland is dat het duidelijkst zichtbaar. Denk aan de

Franse salons waar vrouwen een spilfunctie vervulden.20 In Duitsland was de situatie gecompliceerder. Beide seksen mengden zich in niet-literaire gezelschappen en in galante gezelschappen waar literatuur hooguit de aanleiding vormde om bij elkaar te komen. Zodra literatuur inzet werd van serieus onderzoek, werden vrouwen buitengesloten. Van de zogenaamde ‘Sprachgesellschaften’ mochten vrouwen geen lid worden. Maar dat leidde in Duitsland tot protest én tegenactie. Een aantal hoogadellijke dames richtte in 1617 de ‘Noble Académie des Loyales’ op. In 1619 volgde een soortgelijk genootschap met de alleszins voorbeeldige naam ‘Tugendliche Gesellschaft’.21 Dergelijke acties ontbreken, voor zover nu bekend, in Nederland. Hoewel de Duitse taalgenootschappen en de Franse salons aanzienlijk vroeger werden opgericht dan de Nederlandse letterkundige genootschappen, staat dit een vergelijking niet in de weg. Op genootschapsgebied liep Nederland ver achter op de omringende landen.22 Bepalend is in dit geval de reactie van vrouwen op het moment dat in eigen land voor het eerst op grotere schaal letterkundige genootschappen verschijnen. In Nederland was dat in de tweede helft van de achttiende eeuw. Tegengeluiden van vrouwen en mannen kwamen er toen wel, alleen werden ze niet omgezet in initiatieven.23 Ook verschenen er in de

Republiek, in vergelijking met het buitenland, weinig tijdschriften voor en door vrouwen terwijl daar wel een markt voor was. Uitgever Isaac van Cleef kreeg uit hoge kringen verzoeken van vrouwen om een Nederlandstalig tijdschrift voor hen op de markt te brengen. Betje Wolff en Aagje Deken die hij deze taak toevertrouwde, lieten het afweten.24

Hoe zat het precies met die voorname vrouwen in Nederland? Genoten zij dezelfde vrijheden als hun Franse en Duitse seksegenoten? Er is vrij weinig bekend over aristocratische literaire kringen en de deelname van vrouwen daarin. Ik kan slechts wijzen op één aristocratisch, gemengd literair gezelschap uit het begin van de achttiende eeuw dat zetelde in Den Haag. De zogeheten ‘Orde van Tombago’, opgericht in 1703, bestond uit drie adellijke heren en tien dito dames. Het was een gesloten, literair gezelschap dat 132 ongepubliceerde geschriften naliet, meestal in het Frans, soms in het Latijn geschreven. Veel van de teksten hebben een satirische of komische inslag.25 Ze bevestigen dat het vrouwelijk lidmaatschap in aristocratische kringen werd geaccepteerd. Er is meer onderzoek nodig om te kunnen concluderen of het een uitzonderlijk geval betreft of dat vrouwen alom tegenwoordig waren in aristocratische literaire kringen. Ook rijst de vraag of er een verband bestaat tussen de aristocratische literaire sociabiliteit uit de eerste helft van de achttiende eeuw en de nietaristocratische vormen van literaire sociabiliteit uit de tweede eeuwhelft.

Behalve in het aristocratische milieu, waren ook in niet-literaire kringen de sekseregels minder streng. Als het ging om religieuze en politieke kwesties, vervaagde het verschil tussen de seksen. Op beide terreinen, politiek en religie, werkten mannen en vrouwen soms samen. De kerk heeft daarbij een belangrijke rol gespeeld. Dankzij de kerkdiensten waren mannen en vrouwen al eeuwen gewend samen te luisteren, te bidden en te zingen. Sinds de zeventiende eeuw bestond het verschijnsel ‘conventikels’, waar mannen en vrouwen zonder scrupules bij elkaar kwamen om gezamenlijk het geloof te beleven.26 Ook

gaven vrouwen in de zeventiende eeuw catechisatielessen aan kinderen, deden ze mee aan openbare theologische disputen en boden ze rekesten aan kerken-raden aan.27 In de jaren tachtig van de achttiende eeuw zetten vrouwen hun handtekeningen op rekesten om predikanten af te zetten.28

Bij politieke oproeren werden de krachten eveneens gebundeld. In de zeventiende en achttiende eeuw waren vrouwen samen met mannen te vinden op de barricades bij talloze oproeren.29 In de hier onderzochte periode lieten vrouwen zich gelden tijdens de patriottentijd. Bejubeld of verguisd om hun politieke daden werden Kaat Mossel en Wilhelmina van Pruisen, twee vrouwen die op zeer verschillende niveaus de orangistische belangen behartigden. In het patriotse kamp maakten vrouwen deel uit van exercitiegenootschappen, waar ze weliswaar niet mochten mee-exerceren, maar wel een mentaal ondersteunende rol vervulden. Als ‘donatrices’ overhandigden zij vaandels en spraken ze mannelijke leden toe.30 Of deze toespraken eveneens duiden op inspraak, dient nader te worden onderzocht. In het algemeen werd vrouwen weinig directe politieke inspraak geboden. Alleen grootgrondbezitsters op het platteland bezaten het recht om te stemmen over benoemingen van ambtenaren en predikanten.31 Het was een doorn in het oog van Betje Wolff die in 1772 in De onveranderlyke Santhorstsche geloofsbelydenis een utopisch Santhorst schilderde waarin vrouwen wel recht van spreken hebben:

 
‘Het ampt van Spreeker te bekleeden,
 
Dat staat aan al de Leden vry.
 
[...]
 
En staan wy toe aan onze Vrouwen
 
Een' stem te hebben in den Raad.
 
Noch Sex, noch jeugd, noch rang, noch grysheid,
 
Zyn uitgeslooten, om, daar 't past,
 
Te spreeken met vernuft en wysheid.’32

Vrouwen uit de klasse waartoe Betje Wolff behoorde, de brede middenklasse van de burgerij, hadden rond 1770 het meest te lijden onder de beperkingen van hun milieu. Aan de ene kant bood het schrijverschap een mogelijkheid dat

milieu te ontvluchten, Wolff zelf is een goed voorbeeld evenals Aagje Deken,33 aan de andere kant werden te ver reikende ambities door recensenten en genootschappen vakkundig in de kiem gesmoord. Illustratief is de manier waarop J.H. van Swinden in 1788 de vrouwen van de mannelijke leden van ‘Felix Meritis’ probeert uit te leggen waarom zij géén lid van het genootschap mogen worden. Een ondankbaarder taak is moeilijk voor te stellen. Van Swinden kwijt zich met verve en hypocrisie daarvan. Dat vrouwen inmiddels al zestien jaar deel uitmaken van dichtgenootschappen verzwijgt hij. Zijn betoog bestaat uit loze woorden: veel gevlei, geen overtuigende argumenten. Vrouwen doen volgens Van Swinden in intelligentie, wijsheid en kennis niet onder voor mannen - volgen vele voorbeelden - toch ‘oordeelen wij dat onze oeffeningen minder voor de Vrouwen in het algemeen geschikt zijn’.34 Niet te vergelijken met Rousseau die tenminste het lef had te schrijven dat mannen geen goede gesprekken konden voeren en niet zichzelf konden zijn zodra er vrouwen in het gezelschap waren.35 Tegen vrouwenclubs had Rousseau daarom niets: ‘Qu'elles médisent tant qu'elles voudront, pourvû qu'elles médisent entre elles’.36

Wennen aan de situatie

Verbazing, opwinding en onzekerheid klinkt uit de brieven van personen die in 1772 door ‘Kunstliefde’ werden uitgenodigd om lid te worden van het dichtgenootschap. Zowel mannen als vrouwen zijn verrast door dit initiatief. Van de ene op de andere dag was er een letterkundig genootschap dat minder pretentieus was dan de sinds 1766 bestaande ‘Maatschappij der Nederlandse letterkunde’. In plaats van gevierde dichters wierf ‘Kunstliefde’ minder beroemde dichters, potentiële talenten en dichtliefhebbers. Het genootschap ging bijzonder democratisch te werk: iedere evidente dichtliefhebber met geld was in principe welkom. Vooral zocht het genootschap dichterlijk talent om de

doelstellingen van het genootschap - het verbeteren van het niveau van de vaderlandse poëzie - te verwezenlijken. Men deed dat via de welbekende ‘ons-kent-ons’-methode, wat voor een gedeelte de verbazing van uitgenodigde leden verklaart. De dichtgenootschappen bestonden grotendeels uit aan elkaar vermaagschapte en bevriende dichters en dichtliefhebbers. De vrouwen die het tot dichtgenootschapslid brachten, hadden dat ofte danken aan hun dichterlijke verdiensten of aan een of meerdere familieleden of vrienden die al deel uitmaakten van het betreffende genootschap. Een enkele keer was het andersom: Maria Petronella Elter-Woesthoven maakte al vanaf 1784 deel uit van het ‘Amsteldamsch dicht- en letteroefenend genootschap’, terwijl haar man, notaris Samuel Elter, pas in 1786 toetrad, wel meteen als hoofdlid of bestuurder.

Toch is die verbazing van de uitverkoren leden veelzeggend. Het toetreden van vrouwen tot ‘Kunstliefde’ en de andere dichtgenootschappen was kennelijk niet de langverwachte bezegeling van een vermoeiende strijd. Het was een onverwachte meevaller. Dat maakte het belang van die gebeurtenis niet minder ingrijpend. De Lannoy besefte meteen dat het Haagse genootschap geschiedenis schreef en verklaarde haar uitverkiezing van groot belang voor alle vrouwelijke schrijvers in Nederland.37

In de euforie vergaten de vrouwen protest aan te tekenen tegen het feit dat ze als honorair lid werden verkozen, een rang die minder eervol was dan ze klinkt, omdat honoraire leden geen stemrecht hadden. Zelfs de assertieve De Lannoy, die natuurlijk als werkend lid had moeten worden benoemd, protesteerde niet tegen deze benoeming, die zonder meer als een uitsluitingsmechanisme kan worden beschouwd.38 De enige keerzijde die De Lannoy signaleerde aan haar lidmaatschap is dat zij voortaan mogelijk voor een savante zal worden gehouden. Hadden de bestuursleden daar wel aan gedacht?39 De enigszins dociele houding van het merendeel der vrouwen blijkt ook uit het feit dat ze zich in de genootschappen waar ze lid van waren, nauwelijks op vergaderingen lieten zien, waarmee ze zich conformeerden aan de heersende omgangsnormen.40 Zelfs op de jaarlijkse, algemene vergaderingen van de grote dichtgenootschappen kwamen weinig tot geen vrouwen. Pas een decennium na de oprichting van ‘Kunstliefde’, in het begin van de jaren 1780, vertoonden enkele dames zich, keurig vergezeld door echtgenoten of familieleden op een algemene vergadering.41 Eind jaren tachtig is deze verworvenheid verleden tijd. Maria van Zuylekom (1759-1831)42 schrijft op 18 juli 1789 aan ‘Kunstliefde’ dat ze wel

op de algemene vergadering en de bijbehorende maaltijd had willen komen ‘indien het gebruikelijk waare dat vrouwen, leden des kunstgenootschaps zijne, aldaar verscheenen; doch, dit niet zijnde verzoek ik hiervan verschoond te mogen weezen, vertrouwende dat heeren bestuurders mijne verschoning, om die reden, zullen billijken’.43 Vrouwen, zelfs als ze het karakter van Van Zuylekom of De Lannoy hadden, waren in dat opzicht minder vernieuwend dan ze hadden kunnen zijn. Daar waar ze door mannen bewust werden uitgenodigd, sloten ze zichzelf uit.

De patriottentijd als katalysator: Moens en Van Overstraten

Er was een staatkundige crisis voor nodig om over de gebruikelijke sociale conventies heen te stappen. Is het aan ‘Kunstliefde spaart geen vlijt’ te danken dat vrouwen in de jaren 1770 hun intrede deden in het literaire genootschapscircuit, het zijn de politieke omstandigheden die dit vrouwelijk lidmaatschap vanaf 1780 normaliseren. Het taboe op sprekende vrouwen werd tijdelijk opgeheven in de politiek woelige jaren 1780-1795. Daarom is de patriottenstrijd, hoe rampzalig ook voor de gemoedsrust van het Nederlandse volk, een zegen geweest voor de literaire opmars van de vrouw.

De patriottenstrijd is in Nederland voor een groot deel met woorden gevoerd.44 Alleen om die reden al ligt het voor de hand letterkundige genootschappen te betrekken bij de bestudering van de periode 1780-1795. Bij het sturen van de publieke opinie hebben alle letterkundige genootschappen, zowel beschouwende als dichtkundige, een prominente rol gespeeld. Esthetiek, didactiek en politiek werden er naast en door elkaar beoefend. Ik beperk me tot de dichtgenootschappen. Van de grote dichtgenootschappen had alleen het Haagse ‘Kunstliefde’ een orangistische signatuur. De twee andere grote dichtgenootschappen, ‘Kunst wordt door Arbeid verkreegen’ in Leiden en het Rotterdamse ‘Studium scientiarum genitrix’ ontwikkelden zich tot patriottenclubs. In de jaren 1770 wierven zij, in vergelijking met ‘Kunstliefde’, opvallend weinig vrouwen.45 Pas vanaf 1780 begonnen de twee verenigingen meer vrouwen toe te laten. Eenzelfde proces maakt het kleine Amsterdamse dichtgenootschap ‘Natuur begaaft, Oefening beschaaft’ door. Het werd opgericht in 1774. In 1780 besluit het bestuur voor het eerst een vrouw, De Lannoy, uit te nodigen. De schrijfster ging er niet op in.46 Voor de emancipatie van vrouwen in genootschappen zijn met name de benoemingen van Petronella

Moens (1762-1843) en Adriana van Overstraten (1756-1828) van belang geweest.47 Beiden werden, respectievelijk in 1783 en 1785, honorair lid van het Rotterdamse ‘Studium’. Moens was eenentwintig toen ze lid werd, Van Overstraten negenentwintig. Beide vrouwen waren zeer maatschappelijk geëngageerd en waren dus een aanwinst als het ging om het bewerken van de publieke opinie. Voor de twee dichteressen, die zichzelf beschreven als ‘zusterlijke Hartsvriendinnen’, kwam de uitnodiging als verrassing. Uit dank droegen de vrouwen hun eerste treurspelen op aan het Rotterdamse dichtgenootschap.48

 
‘Gij strengeldet voor 't oog van 't zangrijk Vaderland,
 
Het eerste kransje om onze hairen.
 
Gij wenkte ons minzaam toe; uw vriendschap schenkt ons moed’49

Het was het begin van twee schrijverscarrières. Vanaf het moment dat de beide dames door ‘Studium’ de genootschapswereld binnentraden, ging het snel met ze. Ze werden bekend, niet zozeer als schrijfsters, maar als patriotse schrijfsters en traden in fiks tempo toe tot nog zeven andere dichtgenootschappen. Daarmee konden de dichteressen zich rekenen tot de doorgewinterde genootschappers binnen het circuit. Het patriotse circuit wel te verstaan. Als iconen van modern, patriots engagement waren de dichteressen eind jaren tachtig zo bekend dat een kleine literaire vriendenkring in Dordrecht in het voorbericht bij hun eerste bundel de faam van het duo gebruikte ter promotie van het genootschap zelf. In een eventuele vervolgbundel zullen ‘de Veerzen’ worden geplaatst ‘die wij van onze geägte Vriendinnen, Mejufvrouwen Moens en Van Overstraten [...] reeds ontvangen hebben’.50

Achtereenvolgens traden de dichteressen toe tot ‘Dulces ante omnia musae’ in Utrecht, het ‘Amsteldamsch dicht- en letteroefenend genootschap’ in Amsterdam, ‘Vlijt is de voedster der wetenschappen’ in Utrecht, ‘Kunst wordt door arbeid verkreegen’ in Leiden, ‘Tot vlijt vereenigd’ in Utrecht, de ‘Goudsbloemen’ in Gouda, en ‘Kunstliefde spaart geen vlijt’ in Den Haag. Van deze genootschappen was alleen het laatste niet patriots.51

De snelle integratie van Moens en Van Overstraten in het patriotse genootschapscircuit is om de volgende reden belangrijk. Duidelijk wordt dat er naast de Van Swindens ook een groep mannen heeft bestaan die vrouwen een intellectuele plaats in de maatschappij niet misgunden. Sterker, deze mannen droegen er zelf actief aan bij dat vrouwelijke auteurs publiekelijk werden gekend: door ze uit te nodigen, door ze uit te geven. Wel geldt dat deze genootschapsmannen het voorzien hadden op een specifiek soort vrouw, namelijk de vrouw die op henzelf leek: literair en politiek geëngageerd, voorstandster van republikeinse idealen. Hoe narcistisch het lijkt, het was een subversief standpunt dat hemelsbreed verschilde van de doorsnee idee dat vrouwen geschapen waren om vrouwelijke waarden te representeren: huiselijke plichtsgetrouwheid, huwelijkse trouw, moederlijke liefde. Niet deze eigenschappen roemt Jan van Lil bij de uitverkiezing van Moens tot honorair lid van ‘Studium scientiarum genitrix’, maar haar dichterlijke talenten:

 
‘Gij ziet verbeeldingskragt, gevoel, natuur, verstand
 
Om strijd dees Dichteres bezielen’52

Moens en Van Overstraten wierpen zich hartstochtelijk in het dichtcircuit. Ze bevorderden mede het ontstaan van een klimaat waarin deelname van vrouwen aan de literatuur en het informele politieke debat vanzelfsprekender werd. Het is belangrijk te constateren dat vrouwen zich inderdaad politiek engageerden in de zin dat ze zich, net als hun mannelijke medeleden, inzetten voor de publieke moraal. Ze probeerden vaderlandse gevoelens te kweken, een bepaald gevoel van morele verontwaardiging over te brengen op de manier die zij invloedrijk achtten, door middel namelijk van poëzie. Dichteressen als Moens en Van Overstraten grepen elke gelegenheid aan om vaderlandse propaganda te schrijven. Bij voorkeur leefden de dichteressen zich in in christelijke, klassieke en vaderlandse helden en heldinnen, die ofwel slachtoffer waren van een onrechtvaardige behandeling of juist zegevierend uit een rechtvaardige strijd te voorschijn kwamen.53 Juist omdat de schrijfsters zich niet bescheiden opstelden, gretig het lidmaatschap aanvaardden van meerdere genootschappen en voortdurend publiceerden in verschillende bundels waren ze een voorbeeld voor andere vrouwen. Dankzij hen hebben meer vrouwen tijdens de verpolitisering van de dichtgenootschappen in de jaren 1780 en 1790 een opvallende directe rol kunnen en durven spelen. Tussen 1781 en 1794 meldden zich 34 vrouwen bij 11 verschillende dichtgenootschappen. In totaal gaat het om

52 lidmaatschappen. Niet alle vrouwen zijn uiteraard even politiek betrokken geweest, sommigen misschien wel helemaal niet. Dat neemt niet weg dat de geschiedschrijving over de patriotten op zijn minst ook aandacht zou moeten schenken (naast Moens) aan dames als Adriana van Overstraten, Maria Zuylekom, Maria Petronella Woesthoven, Johanna Elisabeth van de Velde-Helmcke, Catharina Ploos van Amstel, Margaretha Heemskerk, C.A. Nozeman, C.J. Ameloo en G.W.J. van Grootenraaij. Door deze vrouwen te betrekken bij de bestudering van de patriottentijd kan het bestaande beeld behoorlijk worden bijgewerkt. Algemeen wordt gesteld dat patriotten minder politieke speelruimte aan vrouwen boden dan orangisten.54 Zo werden er tussen 1780 en 1787 slechts enkele geschreven bijdragen van vrouwen aan de patriottenstrijd gevonden.55 Vaak waren die bijdragen anoniem. De vrouwen in dichtgenootschappen zijn met naam en woonplaats bekend. Dat opent perspectieven.

Drie kleinere patriotse dichtgenootschappen

In de jaren 1780 werden verschillende kleinere dichtgenootschappen opgericht. In deze clubs, stuk voor stuk patriots, speelden vrouwen een opvallend grotere en gelijkwaardiger rol dan in de al bestaande, grotere clubs. Het ‘Amsteldamsch dicht- en letteroefenend genootschap’ (1783), ‘Vlijt is de voedster der wetenschappen’ (Utrecht, 1784) en de ‘Goudsbloemen’ (Gouda, 1785) zijn mede ontstaan als reactie op de politieke situatie. Het woord ‘mantelorganisatie’ is wellicht overdreven, maar duidelijk is dat deze dichtgenootschappen net zoveel om propagandistische als om dichtkundige redenen zijn opgericht.56 De oprichters van het Amsterdamse genootschap, Gerrit Brender à Brandis en Bernardus Bosch, waren raspatriotten. Evenzo vertegenwoordigden de oprichters van de ‘Goudsbloemen’ de lokale patriotten aldaar. Ook ‘Vlijt is de voedster der wetenschappen’ had een duidelijk patriotse signatuur, al was het maar omdat de eerste dichtbundel van dit genootschap was gewijd aan de nagedachtenis van Jacobus Bellamy.57 De drie clubs legden zich toe op het uitgeven van gedichten waarin deugden als godsvrucht en vaderlandsliefde om de eer streden. Alle drie hadden ze in vergelijking met andere dichtgenootschappen relatief veel vrouwen in hun ledenbestand. Van de 45

leden van de ‘Goudsbloemen’ waren er 5 van het vrouwelijke geslacht. Het Amsterdamse dichtgenootschap telde 7 vrouwelijke leden tegen 34 mannelijke. ‘Vlijt is de voedster der weetenschappen’ spande de kroon met 9 vrouwelijke leden op een totaal van 41 leden. Moens en Van Overstraten keren terug op de ledenlijsten van alle drie de clubs. Het bijzondere van deze genootschappen is dat ze vrouwen niet per definitie als honorair lid benoemden, maar ook als werkend lid of lid van verdienste.58 Daardoor verwierven die een intellectueel gelijkwaardiger positie ten opzichte van hun mannelijke medeleden. Vooral de ‘Goudsbloemen’ waren vooruitstrevend. In artikel XIX van hun wetten wordt geëxpliciteerd dat ‘Leden van Verdiensten van beide Sexe zullen verkieslyk zyn tot eenigen post van Eere of van Werk: en toegang hebben tot de Boeken en Papieren der Kamer, staende de Vergadering’.59 Ook hielden de genootschappen rekening met de beperkte financiële middelen van vrouwen door vrouwelijke leden wettelijk vrij te stellen van contributie. ‘Dames welke tot Werkende Leden verkozen zijn, of worden, zullen van alle toelage, uitgezonderd tot den Maaltijd, en de boete, op verzuim van inlevering gesteld, ontheven zijn’.60 Bepaald revolutionair. Zowel ‘Kunstliefde’ als ‘Studium scientiarum genitrix’ stelden incidenteel vrouwen vrij van contributie, maar pinden zich daar niet wettelijk op vast. Dat de hier genoemde genootschappen dat wel deden, geeft aan dat ze vrouwen bewust ter wille waren. Zo legde het ‘Amsteldamsch [...] genootschap’ eveneens wettelijk vast dat heren een dame mochten meenemen naar de jaarlijkse vergadering, en dames een heer.61 De genootschappen lieten vrouwen kennis maken met democratische praktijken die buiten de genootschappen ver te zoeken waren. Ook zijn genoemde genootschappen emancipatoir geweest binnen de genootschapswereld zelf. Het kan geen toeval zijn dat ‘Kunstliefde’ vanaf 1788 enkele vrouwen het buitengewoon in plaats van het honorair lidmaatschap aanbood, waarmee hun status werd verlegd van contributiebetaler naar gerespecteerd dichteres.62

De publicaties van de drie genootschappen getuigen van de werkzaamheid en betrokkenheid van vrouwelijke auteurs. In de bundel Mengel-werken van de Goudsbloemen staan 15 gedichten, waaronder 2 van Moens en 2 van Van Overstraten.63 De bundel Mengelingen van ‘Vlijt is de voedster der wetenschappen’ laat eenzelfde verhouding tussen mannen en vrouwen zien als de ledenlijsten. Van de 210 pagina's werden er 55 door vrouwen gevuld, te weten Petronella Moens, Adriana van Overstraten, C.A. Nozeman en Maria van Zuylekom.64 Ook de bundels van het ‘Amsteldamsch genootschap’ bevatten veel poëzie van vrouwen.65 Alle dichteressen richten zich op typische genootschapsthematiek: religie, vaderland, zedenkunde. De gedichten demonstreren, behalve religieuze en politieke betrokkenheid, dat vrouwen over dezelfde onderwerpen dichtten als mannen. Hiermee beland ik bij het uitgangspunt van mijn artikel, de constatering dat mij niets bijzonders is opgevallen aan dichtende vrouwen in literaire genootschappen. De vrouwelijke bijdragen onderscheidden zich qua onderwerpskeuze en stijl niet van de honderden mannelijke bijdragen.

Bij nader inzien is juist dit gegeven bijzonder. Uit onderzoek van Agnes Sneller, Lia van Gemert en Toos Streng blijkt dat mannelijke recensenten er in de zeventiende, achttiende en negentiende eeuw veel aan was gelegen het vrouwelijke schrijfdomein in te perken tot typisch vrouwelijk geachte onderwerpen (kinderen, huis, tuin en keuken).66 Veel vrouwen plooiden zich naar dat beeld.67 Van deze inperkingen is in de genootschappen niets te merken. Daar

werden vrouwen juist niet aangetrokken om over privé-zaken te dichten, maar om zich daarentegen op publieke kwesties te richten. Ze deden dat bovendien in dichtgenres als het lierdicht die in principe tot het mannendomein behoorden.68 Opnieuw moet het prijsvragensysteem worden genoemd als stimulerende en emanciperende factor. Zonder die prijsvragen had Petronella Moens geen goud gewonnen met ‘De waare Christen’ (‘Amsteldamsch genootschap’) en Maria Petronella Woesthoven geen goud met de ‘Lof der Vaderlandsche Zeevaart’ (‘Amsteldamsch genootschap’).

Maria Petronella Woesthoven

Als voorbeeld van vrouwelijk genootschappelijk engagement is de deelname van Maria Petronella Woesthoven (1760-1830) aan de genootschappen de moeite van een nadere beschouwing waard.69 Zij was een van de weinige vrouwen die de private sfeer ontvluchtte en zich daadwerkelijk liet zien in letterkundige genootschappen. Ook schroomde ze niet te spreken in deze herengezelschappen, noch om haar mening kenbaar te maken. Een van de schaarse feministische dichtstukken uit de achttiende eeuw is van haar hand. Pas in 1854 werd het voor het eerst gepubliceerd om daarna onmiddellijk te worden vergeten.70 Woesthoven woonde met haar man Samuel Elter in Amsterdam en was lid van twee patriotse dichtgenootschappen, vanaf 1784 van het ‘Amsteldamse dicht- en letteroefenend genootschap’, vanaf 1789 van het Leidse ‘Kunst wordt door arbeid verkreegen’.71 Het laatste lidmaatschap had ze te danken aan haar antwoord op De invloed van een vast geloof aen de voorzienigheid waarmee ze zilver won. Vermoedelijk kwam de dichteres bij het Amsterdamse genootschap terecht via een van de twee oprichters ervan,

Gerrit Brender à Brandis.72 Hem kende ze goed omdat hij haar lessen in wiskunde had gegeven. De invloed van haar zwager Bilderdijk, die in 1785 met haar zus Rebecca trouwde, is in deze waarschijnlijk niet groot geweest. Bilderdijk ontwikkelde in de jaren tachtig een afkeer voor de dichtgenootschappen en liet er zich niet meer zien.

Slechts weinig vrouwen bezochten daadwerkelijk de genootschappen waarvan ze deel uitmaakten. Zelfs bij het uitreiken van gewonnen prijzen werden familieleden of vrienden ingeschakeld om hen te vervangen. Zeker is dat Petronella Moens afreisde naar de Vlaamse rederijkerskamers waarvan zij lid was. Vermoedelijk heeft ze zich ook in Utrecht laten zien.73 Nu is Petronella Moens een geval apart. Haar blindheid maakte haar in zekere zin seksloos. Blikken troffen haar niet en Moens zelf was amper in staat blikken, laat staan veelbetekenende blikken, te versturen. Anders gezegd, bij Moens speelde sex-appeal geen rol. Bij Woesthoven lag dat anders. Het portret van haar toont een aantrekkelijke dame: grote ogen, enorme bos krullen. Ook ontbrak het haar niet aan ‘esprit’. Woesthovens brieven aan Bilderdijk zijn levendig geschreven en humoristisch. De kans dat deze dame de heren afleidde van hun werkzaamheden was groot. In dit verband is het aardig te weten dat Elter zich in 1805 van zijn vrouw liet scheiden omdat zij zich misdragen zou hebben, wat maar één ding kan betekenen.74

Woesthoven heeft in ieder geval één keer een vergadering bijgewoond van het ‘Amsteldamsch dicht- en letteroefenend genootschap’. We weten dit omdat de dichteres de gebeurtenis belangrijk genoeg vond er een vers aan te wijden. In januari 1786 stapte haar ‘Zangerin’ ‘met heldenmoed uw weidsche feestzaal in’.75 Doorslaggevend voor haar heldenmoed zal de aanwezigheid van haar man, Samuel Elter, zijn geweest, die vanaf 1786 zelf deel uitmaakte van het genootschap. Maar ... van het Leidse ‘Kunst wordt door arbeid verkreegen’ was Elter geen lid en ook daar liet Woesthoven zich enkele jaren later zien. In 1790 en 1794 bezocht ze de jaarvergaderingen van dit dichtgenootschap.76 Nu

is dat niet echt bijzonder. Opvallender is dat Woesthoven er in slaagde deel uit te maken van beoordelingscommissies van hetzelfde dichtgenootschap.77 Voor zover bekend, is ze de enige vrouw geweest die het ooit tot beoordelaar van een groot dichtgenootschap heeft gebracht.

Vooralsnog ga ik ervan uit dat dat te maken had met Woesthovens prestaties en niet met haar aantrekkelijke voorkomen. Per slot van rekening was ze een getalenteerd dichteres, geprezen door tijdgenoten en gelauwerd met vier genootschappelijke medailles. Ook zegt de benoeming iets over het karakter van Woesthoven. Ze was kennelijk zelfverzekerd genoeg om deze taak te aanvaarden, roddels te pareren en eventuele blikken te trotseren. Net zoals De Lannoy was zij dochter van een militair; misschien verklaart dat haar strijdbaarheid. Bovendien had Woesthoven een excellente opvoeding gehad waardoor ze gewend was met geleerde heren om te gaan. Ze werd onderwezen in wis- en sterrenkunde door Gerrit Brender à Brandis, Pieter Nieuwland en J.F. van Beeck Calkoen, stuk voor stuk gerenommeerde wetenschappers. In het literaire verkeerde ze met personen als Kinker en Bilderdijk, eveneens niet de minsten. En dan waren er nog banden met of alleen gekoesterde sympathieën voor de vrijmetselarij.78 Voor de Leidse dichtliefhebbers zal belangrijk zijn geweest dat Woesthoven zich in de jaren daarvoor had ontwikkeld tot een verlicht schrijfster die haar pen scherpte aan belangrijke maatschappelijke en ethische kwesties. Daarmee had ze bewezen niet alleen te kunnen dichten, maar ook te kunnen denken. 1786-1790 waren haar meest geïnspireerde jaren. In die jaren schreef zij de dichtstukken waarmee ze vier prijsvragen won bij drie verschillende genootschappen: De lof der Vaderlandsche Zeevaart (‘Amsteldamsch genootschap’, bekroond 1787, goud), De Mensch geschikt voor de eeuwigheid (‘Kunstliefde’, bekroond 1788, zilver), De invloed van een vast geloof aen de voorzienigheid (‘Kunst wordt door arbeid verkreegen’, bekroond 1789, zilver), De inënting der kinderziekte (‘Kunst wordt door arbeid verkreegen’, bekroond 1792, zilver, niet gepubliceerd).79 Deze onderwerpen kunnen met geen mogelijkheid worden omschreven als ‘typisch vrouwelijk’. Ook tijdgenoten ervoeren ze niet als zodanig, blijkens de notulen van ‘Kunstliefde’, waarin oordelen over prijsvragen te vinden zijn. Omdat de beoordelaars niet wisten wiens werk ze onder ogen hadden, zijn hun aantekeningen in de genootschappelijke notulen sekseneutraal. Het bestuur prees in Woesthovens De mensch geschikt voor de eeuwigheid: ‘Het stout Contrast en de geleerde beleezenheid, gepaard met de treffendste voorbeelden en zuiverste taal’.80

De lof der vaderlandsche zeevaart, waarvoor Woesthoven in 1787 in Amsterdam een gouden plak ontving, laat zien hoe de patriotse genootschappen Nederland het liefst vereeuwigden. Alle republikeinse idealen golven in dit stuk voort uit die zee waaraan Nederland zijn vrijheid, rijkdom, religie, heldenmoed en beschaving dankt. Was het onderwerp niet de zee maar de koophandel geweest, dan zou het gedicht er niet veel anders hebben uitgezien. Aan die constante nadruk op dezelfde thematiek herkent men de propagandist. Zoals gebruikelijk in genootschapsbundels is ook in dit dichtstuk het patriots engagement zo neutraal mogelijk geformuleerd. Expliciet, agressief patriots kon Woesthoven alleen zijn in gedichten die ze buiten de genootschappen publiceerde.81 Te ver gaande politieke kritiek in genootschapsbundels zou onvermijdelijk tot de opheffing van het betreffende genootschap leiden. En dus moest de lezer het veelal doen met hints. De goede verstaander had trouwens aan een half woord genoeg, zeker als hij de maker van het vers kende. ‘Waar bloeit een maatschappij, door de eendracht niet bezield; Daar Edlen en gemeen elkaêr 't gezag betwisten?’, spreekt voor zichzelf.82 Nationalisme en religie gaan in ‘De lof der vaderlandsche zeevaart’ hand in hand. De Hollandse kersteningsdrang in overzeese gebieden bewijst ‘Hoe een gekroesde Moor óók deugden aan kan kweeken/Daar hij met gade en kroost in lage hutten woont, / Met de oogen op zijn God zich zuivert van gebreken’.83 Hoopvol schrijft de dichteres dat alleen God weet

 
‘Hoevele volkren nog op Neêrlands heillicht wachten,
 
Of de Arabier eerlang zijn Koran niet vergeet,
 
Of niet heel Indostan zijn Vedam zal verachten.’84

Dezelfde expansiedrift weerklinkt in de volgende verzen. Woesthoven ziet ‘in Amstels Vest dien ouden moed herrijzen’.

 
‘Ja - juich, mijn Vaderland! en gij, ô dierbre Zee!
 
Wil met uw golfgeruisch aan alle stranden melden -
 
Voer, Echo! voer dien klank ten schrik der volken meê:
 
Men vormt in Nederland een' stoet van Waterhelden!’.85

Woesthovens engagement verwaterde zeker niet in de jaren 1794-1800, wel publiceerde ze minder. Zelf weet ze dit aan haar onrustige ziel. In 1797 schrijft ze Bilderdijk:

‘Over het geheel doe ik zeer weinig aan de Poezy, wanneer ik de gedichten
van anderen en vooral de uwe lees, gevoel ik altyd myne nietigheid te veel, om iets te verrigten, en de omstandigheden des tyds, schoon ik er my niet door laat neerdrukken, geven echter door alle derzelver bezwaaren en onaangenaamheden, eene zekere onrustige wending aan de ziel, en benemen er de vrye werking aan. ik heb echter in 't kort een paar kleinen stukjens in Albums gemaakt’86

Bovendien had Woesthoven op dat moment de zorg over het dochtertje van Bilderdijk en beheerde zij zijn literaire geschriften. Meegespeeld zal hebben dat Woesthoven op het moment van schrijven een maand of vier zwanger was, iets wat ze Bilderdijk in de aangehaalde brief niet vertelde. Op haar zevenendertigste baarde zij tot haar grote geluk en verrassing haar eerste kind: ‘ik ben zoo gelukkig als ik my immer wenschen kon’.87 En geluk was geen goede voedingsbodem voor dichterlijk vuur.

Rond 1800 waren de meeste dichtgenootschappen ter ziele. Daar kon Woesthoven haar verontwaardiging over de politiek niet meer kwijt. Haar gedichten verschenen in kranten, tijdschriften, almanakken of werden afzonderlijk uitgegeven. Woesthoven schreef door over persoonlijke en politieke onderwerpen: een lijkzang op P. Broes in 1798, een gedicht op het vredefeest in Amsterdam in 1802, ‘Bij de herstelling der te Amsterdam geremoveerde predikanten’ in 1803, een treurvers op P.J. Uylenbroek in 1809. In 1815 heeft Woesthoven inmiddels, net als vele andere intellectuelen, een politieke ommezwaai gemaakt. Na de Napoleontische onderdrukking leek een Oranje op de troon zo gek nog niet.88 Woesthoven publiceerde Nederland en Frankrijk in Maart 1815 waarvan in hetzelfde jaar een tweede druk werd uitgegeven. In 1815 verscheen ook Het hooge huwelijk van Zijne Koninklijke Hoogheid Willem Fredrik George Lodewijk, prins van Oranje [...]. De dichteres bleek onverminderd politiek betrokken.89 Daarnaast schreef ze voor en over vrouwen. Zij leverde bijdragen aan de Almanak voor vrouwen door vrouwen en Almanak voor Jonge Heeren en Jufvrouwen.90 In ‘De verlossing van ons vaderland’, in 1814 gepubliceerd in De recensent, ook der recensenten, bezong Woesthoven bewonderend de verregaande vaderlandsliefde van een Hollandse vrouw in ballingschap, gravin Johanna Catharina de Schubert (1772-1814).91

Literaire kritiek

Als achttiende-eeuwse recensenten zo veel moeite hadden met schrijvende vrouwen, hoe reageerden ze dan op een vers als ‘De lof der vaderlandsche zeevaart’ van Woesthoven? Het antwoord is simpel, er werd niet of nauwelijks op ingegaan. De recensent van de Algemeene Vaderlandsche Letteroefeningen die in 1791 de Werken van het Amsteldamsche dicht- en letteröefenend genootschap (1789) besprak, repte nauwelijks over de prijsvragen, die toch het ‘pièce de résistance’ van de bundel vormden en waaronder antwoorden van Moens en Woesthoven. In zijn recensie, meer een opsomming van titels dan een bespreking ervan, voorzag de recensent de ‘mengeldichten’ van nummers, zodat hij in de rest van zijn recensie alleen naar deze nummers, in plaats van naar namen, hoefde te verwijzen. Het tiende dichtstuk uit de Mengeldichten (‘Brief van Jan van Oldenbarneveld, aan zijne Echtgenoote en Kinderen’ door Moens) oordeelde hij het treffendste. Het twaalfde (‘Damon’ door Martinus Nieuwenhuijzen) was volgens recensent het vindingrijkste en het dertiende (‘De Drost en de Boer’ door Abraham du Sart) het minste van alles. Geciteerd werd alleen een mannelijke bijdrage: het elfde gedicht ‘Elza’ van de hand van Martinus Nieuwenhuijzen. Vervolgens ging recensent uitgebreid in op een redevoering over de allegorie van Brender à Brandis.92

De Vaderlandsche Bibliotheek daarentegen noemde in een bespreking van deze bundel de bijdragen van vrouwen met naam en toenaam, vond alle verzen ‘vrij goed’ en billijkte de verdeling van de prijzen.93 Over het vers van Woesthoven verder geen woord. Wel viel het antwoord van Moens op ‘De waare christen’ klaarblijkelijk goed, want hieruit wordt geciteerd. Moens kon doorgaans weinig kwaad doen bij recensenten. In een recensie van het tweede stuk van het tweede deel Werken (1791) van ‘Studium scientiarum genitrix’ werd de dichteres geprezen om haar ‘lofzang van den blindgeboornen bij de wateren van Siloa’.

‘Wij hebben onder het lezen vurig gewenscht, dat, ook voor haar, zulk een blijde dag nog eens komen mogt. Doch indien zij daar toe geene hope heeft, dan trooste zij zich, onder andren ook daar mede, dat de goede God haar het gemis van haar gezicht, door gaven van verstand, hart en vernuft heeft gelieven te vergoeden, die duizenden anderen, die zien kunnen, missen moeten.’94

Minder clementie hadden recensenten met andere dichteressen. Een criticus van de Vaderlandsche Bibliotheek was weinig onder de indruk van de Mengelingen van ‘Vlijt is de voedster der wetenschappen’, het genootschap waarin relatief veel vrouwen zaten. Vooral ‘Den lof der dichtkunst’ van Maria van Zuylekom moest het ontgelden. In het gedicht heerste volgens de recensent

‘een groot gebrek van gezond menschenverstand’. Een groot dichter als Bellamy kon hij zijn vrijheid in spelling vergeven, ‘eene Juffr. M.V.Z. [hoeft] niet te verwachten, dat wij [...] hare winderige schriften [...] met die zelfde inschiklijkheid zullen behandelen’.95 Eerder dat jaar bekritiseerde het tijdschrift een ander genootschappelijk gedicht van Van Zuylekom, geplaatst in het twaalfde deel, tweede stuk van de Proeven van Poëtische Mengelstoffen van het Haagse ‘Kunstliefde’. Ook in ‘Aan God’ trof de recensent ‘veel slordigheid en windrigheid’ aan.96

Verbaasd lijken recensenten geen van allen over de vrouwelijke bijdragen, althans ze doen of ze niet verbaasd zijn. Kritisch waren ze zeker. Over het algemeen stonden de Vaderlandsche Letter-oefeningen negatiever tegenover dichtgenootschappelijke bundels in het algemeen en vrouwelijke bijdragen in het bijzonder dan de Vaderlandsche Bibliotheek.97 Zo blijkt uit een bespreking in de Letter-oefeningen nergens dat de Mengelwerken van de Goudsbloemen ook vrouwelijke auteurs opnamen. Opnieuw werd alleen een gedicht van een man geciteerd.98 Ook de recensent van de Vaderlandsche Bibliotheek liet de gedichten onbesproken, maar meldde in ieder geval dat van de vijftien dichtstukken er twee van Moens, en twee van Van Overstraten afkomstig waren.99 Dat is aardig en veelzeggend omdat daarmee opnieuw de status van beide dichteressen werd benadrukt. Van de mannelijke ‘Goudsbloemen’ zal geen lezer wakker hebben gelegen. De dichteressen daarentegen waren op dat moment beroemd.

Concluderend

Van de letterkundige genootschappen zijn alleen dichtgenootschappen bevorderlijk geweest voor de acceptatie van en integratie van vrouwen in het literaire milieu. Enerzijds had dat te maken met de organisatiestructuur van de dichtgenootschappen, anderzijds met hun doelstellingen. In tegenstelling tot beschouwende genootschappen bestond de hoofdactiviteit in dichtgenootschappen niet uit spreken maar uit dichten. Bovendien werd er weinig gezamenlijk gedicht. Dichtstukken, prijsverzen en commentaren daarop gingen over en weer per post. Erg gezellig waren de verenigingen dus niet, maar dit bevorderde wel de deelname van vrouwen, die mee konden doen, zonder ooit een man tegen het lijf

te lopen. Belangrijk voor de integratie van vrouwen waren daarnaast het prijsvragensysteem en de idealistische doelstellingen van de dichtgenootschappen. Bij het verbeteren van poëzie en vaderland kon vrouwelijk dichttalent prima worden gebruikt, vooral omdat de gezelschappen zich toelegden op het propageren van vaderlandse deugden.

De politieke omstandigheden bevorderden de toetreding van vrouwen tot dichtgenootschappen het meest. In de jaren 1780 stijgt het aantal vrouwelijke lidmaatschappen significant. Dan ook, in de patriottentijd, wordt het taboe op sprekende vrouwen opgeheven. In een drietal kleinere, patriotse dichtgenootschappen werden vrouwen als gelijken behandeld. Sommigen kregen er de status van werkend lid waardoor ze dezelfde rechten (en plichten) hadden als hun mannelijke medeleden. Moens en Van Overstraten hebben een voortrekkersrol gespeeld door lid te worden van acht dichtgenootschappen en door veel te publiceren. Ook een vrouw als Maria Petronella Woesthoven verlegde grenzen door zitting te nemen in een genootschappelijke beoordelingscommissie. Dat zij bovendien net zo politiek geëngageerd was als Moens en Van Overstraten, tonen haar antwoorden op genootschappelijke prijsvragen. Mede dankzij dit politiek engagement kan het werk dat vrouwen in genootschapsbundels publiceerden op geen enkele manier worden gekwalificeerd als ‘typisch vrouwelijk’. Omdat de meeste dichtgenootschappen een patriotse signatuur hadden en ook de bijdragen van vrouwen patriots zijn gekleurd, is bestudering van de letterkundige verenigingen van belang voor de geschiedschrijving over vrouwen in de patriottentijd.100 Een belangrijk hiaat in de patriotse geschiedschrijving, 1780-1787, kan hiermee worden ingevuld.

Ik zal op deze plaats niet ingaan op de vraag of de Verlichting in zijn geheel al dan niet bevorderlijk is geweest voor de positie van vrouwen.101 Duidelijk is dat er op zijn minst een Verlichtingsbeweging is geweest die vrouwen niet louter in de privésector plaatste, maar die er voor zorgde dat ze een rol konden spelen in het publieke debat. Vrouwen werden door de dichtgenootschappelijke besturen bewust uitgenodigd om mee te doen aan hun vorm van burgerlijke openbaarheid. Ze werden net als de mannen aangemoedigd hun gedachten te verwoorden, uit te spreken, op schrift te stellen. Sceptici die menen dat de heren leden er diep in hun hart van overtuigd waren dat vrouwen niet in de openbaarheid hoorden te treden, hebben misschien gelijk, misschien niet. Het valt hoe dan ook amper na te gaan en mocht het zo zijn, dan werden dat soort gedachten kennelijk terzijde geschoven als niet opportuun. Letterkundige en politieke belangen wogen duidelijk zwaarder dan patriarchale belangen. De

geschiedenis van vrouwen in dichtgenootschappen toont aan dat vrouwen vooral binnen een republikeins Verlichtingskader als gelijkwaardig werden beschouwd, waarbij het toeval, in de vorm van de patriottenstrijd, een belangrijke rol heeft gespeeld.102

Ditzelfde lot zorgt er voor dat aan de beschreven situatie een eind kwam. Niet omdat het politiek zo goed ging met de Republiek, maar omdat vrijwel alle dichtgenootschappen die in de jaren tachtig en negentig nog een belangrijke rol speelden, rond 1800 ter ziele waren. Daar kwam bij dat de rol van de vrouw door de literaire kritiek meer dan ooit werd vernauwd tot die van moeder en echtgenote, waar veel vrouwelijke schrijfsters om welke reden dan ook in mee gingen. De grote dichtgenootschappen uit Leiden, Rotterdam en Amsterdam, die ooit zo vrouwvriendelijk waren, fuseerden in 1800 tot een landelijk genootschap onder de naam ‘Bataafsche Maatschappij van Taal- en Dichtkunde’. In deze maatschappij, die het midden hield tussen een beschouwend en een dichtgenootschap, was voor vrouwen niet veel plaats meer, vermoedelijk omdat nu de strikte omgangsvormen weer meetelden. In de ‘Bataafsche maatschappij’ was de intimiteit vele malen groter dan in de voormalige dichtgenootschappen. Het uitspreken van redevoeringen was er een belangrijke activiteit. De leden kwamen maandelijks samen, allemaal hadden ze ‘toegang en stem [...] over alles, wat door den Voorzitter aldaar mogt worden ter tafel gebragt’.103 Het weinige dat bekend is over de beginjaren van die ‘Bataafsche Maatschappij’ doet het ergste vrezen. Van de diverse afdelingen in het land, waren vrouwen alleen bij de Rotterdamse welkom. Dat blijkt uit een dichtstuk van Gerarda van Grootenray, die al vanaf 1782 lid was van het Rotterdamse ‘Studium’. Op 18 februari 1806 sprak zij in de Rotterdamse afdeling van de ‘Bataafsche Maatschappij’:

 
‘Ik moet uw kieschheid prijzen
 
Die vrouwen noodigt in uw' kring,
 
En, in uw kunstvergadering,
 
Haar 't veilig spoor wil wijzen.
 
 
 
De Rijngodin, het scheeprijk IJ,
 
Schoon ze ook op deze Maatschappij
 
En dichters glorie dragen,
 
Vergunnen zulks aan vrouwen niet,
 
Hoe zeer gij 't vriendlijk voorbeeld biedt;
 
Of - durven zij 't niet wagen?’104

Writing is silver, silence is golden; women in literary societies, 1772-1800

Eighteenth-century Dutch literary societies were typical male strongholds. Between 1772 and 1800 only 45 women were members, against some 1700 men. The Dutch Republic had around 60 societies, which are usually divided into so-called reflective and poetic ones, two types which differed strongly. There are several reasons, why women were only allowed as members in poetic societies.

First of all, while members of reflective societies concentrated on delivering lectures to a very small male public, poetic societies worked on publishing poems for the benefit of the whole country. Most of the members, whether male or female, sent in their poems by post. Women could therefore join these public societies without having to leave their homes.

Secondly, the poetic societies organised competitions, answers to which had to be sent in anonymously. This condition favoured the participation of women, who indeed turned out to be winners sometimes. Finally, the poetic societies' professed aims to improve the level of Dutch poetry and to help the country out of its moral and economic misery helped women integrate in this literary circuit.

In the 1780s the societies developed into places of serious debate. Every good writer, whether male or female, was welcome. In fact, the political upheavals of the ‘patriottentijd’ were most favourable to women. During these years their membership more than doubled. Three patriotic poetic societies, all founded in the mid-eighties, were especially ‘friendly’ to women. Not only did they bring in relatively many female members, they also adjusted their laws to suit women.

Two women writers, Petronella Moens (1762-1843) and Adriana van Overstraten (1756-1828), who were passionate poets and patriots, profited as much as they could from this situation, joining eight poetic societies and contributing to many of the societies' volumes. Still, very few women actually went to the meetings. One exception is Maria Petronella Woesthoven (1760-1830) who joined as a member both the ‘Amsteldamsch dicht- en letteroefenend genootschap’ and ‘Kunst wordt door arbeid verkreegen’ in Leiden. Occasionally she showed up in both societies, but she also managed to get involved in a committee of literary judges.

All female contributions to the societies' volumes show that women did not limit their writings to typically female topics (housekeeping, children, kitchen), as they were advised to by literary critics, but instead wrote about public affairs (religion, nation, morals). Apparently, the societies formed one Enlightenment movement that did not push back women out of public life, but encouraged their integration.


Vorige

Over het gehele werk

auteurs