Lucifer. Adam in ballingschap, of Aller treurspelen treurspel. Noah, of Ondergang der eerste wereld

[p. 331]

Verantwoording

De teksten zijn gebaseerd op de zogeheten wb-editie: De werken van Vondel. Volledige en geïllustreerde tekstuitgave in tien deelen. Ed. J.F.M. Sterck e.a. Amsterdam 1927-1940. De drie tragedies zijn hierin volgens de eerste druk uitgegeven door B.H. Molkenboer o.p. met een zeer deskundig en uitgebreid commentaar.

Lucifer: wbv, p. 601-696 en p. 966-968 (variantenapparaat van de andere bij Vondels leven tot stand gekomen drukken uit 1654 en 1661).

Adam in ballingschap: wb ix, p. 94-170.

Noah: wb ix, p. 391-454.

De teksten zijn met behoud van klank, metrum en rijm overgebracht in de moderne spelling. Vanwege de klank ben ik vrij conservatief geweest als het om klinkerherspelling ging. Vondels rijke taal speelt graag met assonanties en al is niet altijd duidelijk of een klankovereenkomst werkelijk bedoeld is, de mogelijkheid ertoe moet men niet blokkeren. Wat meer ingrijpende veranderingen heb ik me veroorloofd als het om medeklinkers gaat. Zo is bijvoorbeeld de bij Vondel vaak voorkomende vorm ‘durf’ veranderd in het thans gebruikelijke ‘durft’. Iets verder gaat nog het veranderen van ‘daar’ in ‘waar’ als het om het relativum gaat, of het zelfstandig naamwoord ‘niets’ voor ‘niet’.

Naamvalsvormen zijn gehandhaafd. De naamvallen maken niet alleen een integrerend deel van Vondels taal uit, maar zijn bovendien diep verankerd in zijn dichtsysteem. Om het tekstbeeld zo rustig mogelijk te houden zijn weglatingstekens verwijderd in gevallen als ‘voor een’ slaaf' - immers ook Vondel geeft aan dat de uitspraak daar: ‘een’ is en niet ‘enen’. Ook heb ik in gevallen waar het vanwege het metrum nodig is elisie toe te passen en waar de volledige vorm verouderd is, de moderne vorm gegeven, dus bijvoorbeeld ‘ik help u’ in plaats van ‘ik helpe u’. Ook in zo'n geval geeft Vondel immers zelf aan dat de e-klank dient te verdwijnen.

De interpunctie is aan het moderne gebruik aangepast, zij het dat Vondels royale gebruik van komma's veelal is gehandhaafd.

Ook het hoofdlettergebruik is aan de moderne conventies aangepast, wat inhoudt dat veel kapitalen zijn gesneuveld. Personificaties hebben een hoofdletter, ook God en de daarbij behorende persoonlijke voornaamwoorden. Het generieke woord ‘engelen’ heeft geen kapitaal, maar wanneer de namen van

[p. 332]

specifieke engelenorden worden genoemd, hebben die wel een hoofdletter: ‘Cherubijnen’, ‘Serafijnen’ et cetera.

Om de structuur van de zinnen en hun verdeling over de versregels zo duidelijk mogelijk te maken, beginnen alleen nieuwe zinnen met een hoofdletter.

De teksten van Vondel verlangen vanwege het metrum consequent dat elisie wordt toegepast wanneer klinkers op elkaar botsen. Soms geeft hij die elisie aan, soms laat hij het aan de lezer over. Het is in Vondels vloeiende verzen vrijwel altijd volstrekt duidelijk hoe er gelezen moet worden.

Bij dichters als Vondel zijn rijm en metrum kenmerken bij uitstek van poëzie. Om de gebruiksmogelijkheden van de taal in zo'n kader te verruimen, worden vaak woordvervormingen toegepast. Daartoe behoren verkortingen als ‘bô’ voor ‘bode’, of ‘geschapenheên’ voor ‘geschapenheden’. Vondel zelf gaf dat soms wel, soms niet aan. Ik heb ter aanduiding van dergelijke verkortingen een dakje gebruikt, behalve in die gevallen waarin in het moderne Nederlands de verkorting zonder meer gebruikelijk is, bijvoorbeeld ‘neer’ voor ‘neder’, of ‘weer’ voor ‘weder’. Op vormen als ‘ga’, de aanvoegende wijs van ‘gaan’, ontbreekt zo'n dakje want zo'n vorm is niet samengetrokken uit ‘gade’.

Andersom gebruikt Vondel ook uitgerekte vormen als ‘gewellefd’, ‘hierinne’ of ‘keurebenden’. Die zijn gehandhaafd terwille van de metriek.

Een moeilijk geval bij herspelling vormen bepaalde woorden met ij, zoals ‘bandijten’ dat Vondel laat rijmen op ‘wrijten’, maar dat ook buiten rijmpositie voorkomt. Na rijp beraad heb ik die vormen gehandhaafd. De uitspraak van de ij (ook wel dubbele i genoemd) in Vondels tijd liet verschillende mogelijkheden toe. Waarschijnlijk was een klank die tussen onze ‘ie’ en onze ‘ij’ inligt. Andersom heb ik ook Vondels ‘tiger’ laten staan, een voor hem uitzonderlijke spelling die op een bedoelde klank wijst.

Vondel laat vormen als ‘sprong’ en ‘klonk’ op elkaar rijmen maar omdat hij kennelijk zelf ‘spronk’ een vreemde vorm vond, maakt hij daar ‘sprongk’ van. Zo'n indicatie heb ik laten staan.

Een zeldzame keer zou herspelling verwarring wekken. Het woord ‘verzieren’ (thans niet meer in gebruik) met betekenis ‘verzinnen’ is een ander woord dan ons ‘versieren’. Om dat te markeren heb ik de vorm ‘verzierd’ laten staan, en van een aantekening voorzien.

Vondel schreef gewoon Nederlands, zij het een dichterlijk Nederlands van zo'n 350 jaar geleden. Een afwijkende taalvorm kan een moderne lezer best herkennen. Als Vondel schrijft ‘overgerompeld’ hoeft daar geen aantekening bij: ‘overrompeld’. De aantekeningen dienen om woorden die een afwijkende betekenis hebben, uit te leggen, om niet op het eerste gezicht duidelijke constructies te verklaren, om toespelingen op bijbelse en mythologische namen en begrip-

[p. 333]

pen toe te lichten. Vanzelfsprekend heb ik daarbij dankbaar gebruik gemaakt van de oudere edities zoals die zijn aangegeven in de bibliografie.

In de aantekeningen vindt men ook Vondels bronnen aangegeven. Ik heb daarbij de grens getrokken dat ik niet verder ben gegaan dan Vondel zelf deed. In de Berechten van Lucifer en Adam in ballingschap en de Opdracht van Noah strooit hij met veel citaten en gegevens van kerkvaders en theologen, die hij echter niet zelf geraadpleegd heeft maar heeft overgenomen uit andere werken. In Lucifer gaat het om De angelis van de Franse jezuïet Dionysius Petavius (1583-1652), in Adam in ballingschap om een beschouwing over de aard van de mens van kardinaal Robertus Bellarminus (1542-1621) en een studie van G.J. Vossius over de pelagiaanse dwalingen, in Noah om de laat-klassieke Joodse Oudheden van Flavius Josephus en de Annales Ecclesiastici Veteris Testamenti (1619) van Jacobus Salianus. De tweedehandse bronnen heb ik niet aangegeven. Ik verwijs daarvoor naar de wb-uitgave waar Molkenboer ter plaatse de gewenste gegevens vefschaft (voor Adam in ballingschap zie behalve de noten ook wbix, p. 750-751) en naar Smit 1962, p. 32 noot en p. 512-514.

Ik ben veel dank verschuldigd aan meelezers: Margaretha H. Schenkeveld, Willemien de Vries en Willemien Schenkeveld. Lia van Gemert heeft de teksten met adelaarsblik gecorrigeerd.