Doortocht. Een oorlogsdagboek 1940-1945

19 October

Het diepe grijs van October leek mij dien namiddag van den zestienden een zilverige patine op alle dingen en alle menschen. Ik was opgewonden. In den trein nam het verlangen haar te zien zoozeer bezit van mij, dat ik het lijfelijk voelde.

Aan den uitgang van het station te H. zag ik haar staan. Ik herkende haar onmiddellijk, al had zij uiterlijk een vol-

[p. 156]

strekte metamorfose ondergaan. Het wonderlijkst van al waren haar rosblonde haren.

Zijn zij wel ooit diepzwart geweest? dacht ik.

In de tram sprak ze ironisch over ‘het Leven’, met den wrangen spot van een die intens geleden heeft. Haar scepsis kwam voort uit een beleving van de smart met ziel en zinnen. ‘Vroeger...’, zei ik aarzelend. Ze haalde zwijgend de schouders op. ‘Och’, hoorde ik haar zeggen, ‘er is zooveel gebeurd daarna...’ en zij wuifde het verleden met een handbeweging weg. Op de Markt zong een troep zwarten onder een hel spandoek, dat ‘de W.A. marcheert voor volk en vaderland’.

‘Kijk’, zeiden haar oogen mij, ‘daarachter ligt “onze tijd”, mijn ouderlijk huis, mijn familie, het goede van elken dag’. We zwegen tot de laatste halte.

Zij bracht me in De Rommelpot, een laag, oud huis aan een strakke, Hollandsche vaart. Ik ontmoette er een pottenbakker, zijn beide vrouwelijke assistenten en een grappige lapjespoes die Scherfje heette. ‘Marga’, zoo heet zij nu, bleek hier gastvrouw en werd door de anderen ‘Moeder Overste’ genoemd.

Na den maaltijd viel de pose weg. Terwijl zij vertelde - de geschiedenis van die drie jaren waarin ik haar verloren had gewaand - zag ik in haar oogen de beelden trekken, duister en droef. Het zou belachelijk pathetisch zijn te zeggen dat het ‘aangrijpend’ was. Ach, wat blijven woorden, al worden zij nòg zoo bezield, leeg als wij er de menschelijke smart door uit willen drukken. Men kan ze er slechts mee aanduiden. Het is het eenige wat ik vermag in dit journaal.

Zij vertelde van het noodlot dat haar voortjoeg, van het leven dat haar besprong en tot op een handbreedte van den dood bracht. Ik hoorde hoe zij gevlucht was, van het eene adres naar het andere. Hoe eerst haar zuster

[p. 157]

en zwager waren weggesleept, later haar ouders, daarna haar broer en zijn vrouw. Elken keer had zij weten te ontkomen. De S.D. liet haar geen rust. Zij stond gesignaleerd.

Zij was aan haar derden naam toe. ‘Ik wist soms zelf niet meer hoe ik heette’, zei ze met een bitter lachje. Later kwam ze in contact met ‘oom Hannes’, een illegalen werker, die haar ten slotte bij een dagloonersgezin te A. onderbracht. Een koffer met wat lijfgoed was het eenige wat haar van het uiteengescheurde gezin gebleven was. ‘Na enkele maanden ben ik toen via een andere organisatie hier gekomen’, besloot ze. ‘Hier ben ik nu “thuis”’. Ik wist dat zij het woord nooit meer zou kunnen uitspreken zonder het gevoel te hebben, losgesneden te zijn uit het vertrouwde geheel, dat haar van wieg tot volwassenheid omsloten had.

Terwijl ik naar haar luisterde, hervond ik achter haar nieuwen uiterlijken verschijningsvorm alle trekken van haar gevoelige psyche. Maar nu omfloerst door een tragiek die stilaan gansch mijn eigen wezen doortrok. Het was de tragiek van haar volk, van het verjaagde en gemartelde Jodendom. Ik dacht aan Evert, Marie en Kitty. Ook uit hun verhalen kwam mij het leed van duizenden tegemoet. Ik weet er mij mee belast als met een donkeren, loodzwaren mantel.