Doortocht. Een oorlogsdagboek 1940-1945

25 Maart

Wat is er al niet gebeurd, sedert mijn korte notitie van 10 Maart?

Nu heb ik Ellendes vale gelaat gezien. Ik ben er mee geconfronteerd geweest, dagen - nachten. Het werd een nachtmerrie. Er waren momenten, dat ik het geheel niet meer omvatten kon, dat het me duizelde van wanhoop. Nuchtere, harde feiten trokken me echter telkens weer uit dien toestand van zich-onwezenlijk-voelen, van welhaast kinderlijke verbijstering om het barbaarsche mechanisme dat in de woorden nationaal-socialisme vervat ligt. Als ik mij bewust werd van mijn machteloosheid, naderde ik den rand der verstandsverbijstering.

Het tragische element in het leven van mijn vader is zijn Goedheid. Zij heeft hem telkens ten val gebracht. Zij deed het ook nú weer. Dit is zijn fatum.

Ze hebben hem weggehaald in den vroegen morgen, tezamen met Evert, Marie en Kitty, de verdrukten, die hij geholpen had. Dat was zijn misdaad. Typisch voor hem was zijn naïeve groet: ‘Tot vanavond!’ Hij ging, in de overtuiging, dat men hem weer rustig naar huis zou laten gaan, daar hij toch alleen maar goed was geweest. Het viel hem altijd zwaar, de realiteit te doorschouwen. Hij zag alles ‘uit de verte’. Hij was onvoorbereid.

Vier dagen hebben ze hem verhoord. Toen stond het vonnis vast: doorzending naar Vught. Voor hoe lang weet hij niet. Dat is het geraffineerde van de straf.

Dinsdagmiddag, 16 Maart heb ik hem voor het laatst gezien, tijdens het bezoekuur in het Huis van Bewaring te B. Een bewaker met een onbewogen gezicht leidde ons de koele, hooge kamer met de getraliede vensters binnen.

[p. 119]

Het rook er muf. In een hoek waren meubels opgeslagen. Er stonden een paar schragen met een plank er over. Daarachter stond vader. Toen we over den drempel stapten begon hij te snikken, met zijn hoofd op een stapeltje waschgoed. Ik raakte er, merkwaardig genoeg, niet door bewogen. Ik ken deze voorbijgaande uitingen van zijn sensitieve natuur. Een oogenblik later was hij reeds zichzelf. Het deed me onzegbaar goed hem een stevige hand te kunnen geven en hem in het gelaat te kunnen zien. Hij zag er frisch uit. Behoorlijk gekamd en geschoren. De oogen helder. Druk gesticuleerend stond hij voor ons, ondanks de herhaalde vermaningen van den bewaker - een typisch kruipdier - dat deze vrijheid van beweging te ver ging... Hij struikelde haast over zijn woorden, wilde alles tegelijk vragen, keek telkens op een briefje of hij niets vergeten had en blikte meermalen gulzig naar buiten, waar het leven langs den hoogen muur ratelde.

Toen hij zag, dat moeder een zak met broodjes uit haar tasch haalde, strekte hij er beide handen naar uit en met een ‘Ik heb toch zoo'n honger!’ verdween alles onder zijn colbertje.

‘Dat mag niet’, zei de bewaker.

Vader hield het pakje tegen zich aangedrukt als een kind zijn marmotje. ‘Maar, meneer...’ begon hij en hij keek radeloos van den een naar den ander.

Het was ellendig dit te moeten ervaren: Vader levend op drie sneetjes droog brood 's morgens en drie sneetjes dito 's avonds. 's Middags een bord ‘glazen knikkers met lawaaisaus’, zooals hij in een van zijn celbriefjes schreef. Na lang loven en bieden kregen we ten slotte gedaan, dat hij een paar eierkoeken mocht opeten. Met twee, drie tegelijk stak hij ze in den mond, opgejaagd door den bewaker, die angstig de deur in de gaten hield en godverde, dat het hem zijn baantje zou kunnen kosten.

[p. 120]

‘Doe je dit dan zoo graag?’ vroeg ik hem. Hij zweeg en keek nijdig naar buiten.

Vader praatte intusschen aan één stuk door, verslikte zich bijna en zag ook nog kans een schoonen boord aan te doen. Aan allerlei futiele details des dagelijkschen levens schonk hij aandacht. Het bleek mij weer eens, hoezeer hij hangt aan ‘de kleine dingen’: een goeden kop thee, een avond bij den huiselijken haard, radio, boek, krant, pijp, rust en gezelligheid. De band met dit alles is nu afgeknapt. Hij zal er sterker onder lijden dan onder de kamptucht. Hij heeft behoefte aan dit kleine, dit haast teer-beslotene. Het groote, bewogen leven maakt hem murw. Hij kan er niet tegen op.

Thuis heb ik later den brief gelezen, die tusschen het vuile goed was gestopt. ‘Evert hebben ze met een gummiknuppel op zijn hoofd geslagen. Hij zat vol builen en wonden, toen hij terugkwam in de cel. Ze wilden weten, waar hij zijn geld gelaten had. Het zat tusschen de voering van zijn brillekoker. Dien heeft hij nu niet meer noodig, want zij hebben zijn bril kapotgeslagen. De scherven zaten in zijn wenkbrauwen’. En even verder stond: ‘Het eenige wat ze tegen je zeggen tijdens zoo'n verhoor is: “Du lügst!” Twee kerels stonden met knuppels achter me te zwaaien. Ik heb gewoon de waarheid gezegd. Maar die nemen ze nooit van je aan. We zijn met vijftien man gearresteerd. H. schijnt ons allemaal verraden te hebben. Door de mand gevallen, toen ze hem met den knuppel bewerkt hadden. Hij gaat ook mee naar Vught. Zoo gaan we achter het prikkeldraad, alleen omdat we onzen plicht hebben gedaan tegenover onzen evenmensch. Het eenige waar ik over tob is, dat ze nu tòch nog gepakt zijn’.

Die gedachte kwelt mij ook. Zij hadden al hun hoop op ons gevestigd. Zij dachten bij ons veilig te zijn. Maar de sterkste vesting kan vallen door verraad. Ik hoor K.

[p. 121]

nog vragen: ‘Wil je me een beetje helpen?’ Ik beloofde het. IJdele belofte. Niets kan ik doen. Voor haar niet, voor vader niet. Prikkeldraad en slavendrijvers scheiden ons.