Logo DBNL
Alle de gedichten. Deel 1 (1881)

Alle de gedichten. Deel 1

(1881)–Anna Roemer Visscher–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende


illustratie

Aan

Mr. W.J. Royaards van den Ham

Wethouder der Gemeente Utrecht

VRIEND EN VOORSTANDER

VAN

FRAAIE LETTEREN EN KUNSTEN

WIENS

WELWILLEND TER BESCHIKKING STELLEN

VAN DE

HANDSCHRIFTEN IN ZIJN BEZIT

TOT

DE TEGENWOORDIGE UITGAVE VAN DEN GEZAMENLIJKEN

DICHTARBEID

EENER

BEGAAFDE LANDGENOOTE

AANLEIDING GAF EN IN STAAT STELDE

WORDEN

DEZE BOEKDEELEN

MET ERKENTELIJKHEID

OPGEDRAGEN

DOOR

Zijn Vriend

UTRECHT, 12 Maart MDCCCLXXXI.

NIOOLAAS BEETS.

Inleiding.

AAN weinigen is het voorrecht van zich door zulken geprezen te zien, die ook zelve prijzenswaardig waren, onbekrompener te beurt gevallen dan aan Roemer Visschers ‘oudste kind,’ de ‘wyse’ en met verscheidenheid van gaven zoo rijk bedeelde ‘Anna.’1).

Wat dit betreft stond ze bij hare in vele opzichten nog milder bedeelde zuster, ‘de schoone Tesselschade,’ weinig achter.

De uitnemendste van hare tijdgenooten zijn eenparig in een lof, uitgelokt door eene vereeniging van gaven van geest en gemoed, waarvan hare dichtgave er slechts ééne was; lof, die onevenredig is, ook aan het betrekkelijk weinige, dat van deze tot de nakomelingschap is gekomen.

Reeds in 1612; trouwens de ‘eerbare, achtbare, constrijcke Jonck-

vrouw’ telde toen reeds achtëntwintig jaren; reeds in 1612 weet Ernestus Brinck van haar ‘refereyn maken’1); vóór 1615 zingt Heinsius haar toe:

 
Wat Thales heeft bedocht, Pythagoras geswegen,
 
En Socrates geseyt, en al de wijse plegen
 
Te schrijven op papier, en roemen aldermeest
 
Als noodich voor de mensch, dat schildert ghy nu eest,
 
Of treckt het met de pen. de deucht die wort gewesen,
 
En metter handt gevoelt, en niet alleen gelesen.
 
Het sy dat ghyse set op lijnen of op doeck,
 
Of als de mannen doen, maeckt een verstandich boeck;2)

en, weinige jaren later, roept de jonge Heemskerk, die haar naam-alleen genoegzaam achtte om zijn vaderland tegen de beschuldiging van bij andere landen in beschaving achter te staan te beschermen, met geestdrift uit:

 
't Is waer oock, dat die uur is eyndelijck ghekomen
 
Dat kunst en wijsheydt hier haer woonplaets heeft ghenomen:
 
Doch alderwaerst is dit, dat ghy, ô Anna zijt
 
Een Phoenix van u landt, een wonder van u tijdt.
 
Want of wel nevens u, de wijd-beroemde namen
 
Van Huyghens, Hooft, De Groot, de Griecken selfs beschamen,
 
Soo zijt ghy niet-te-min de eene Maeght alleen
 
Die Hollandt heeft ghesien den Helicon betreen:
 
Die in verstandt de Mans, in handtwerck tart de Vrouwen,
 
En u van alle-bey doet voor verwinster houwen.
 
Die al, wat leerbaer is, te leeren hebt begheert,
 
En tot verwondrens toe, in alles zijt vol-leert.
 
Roem van ons' Eeuw! by wie sal ick u verghelijcken?
 
Sal 't Sappho zijn? ô neen; die moet veer voor u wijcken,
 
Want hadse schoon u gheest, sy had niet uwe handt,
 
Die u gheen minder lof verkrijght als u verstandt.
 
Sal 't dan Arachne zijn, die wel so trots van herten
 
Op hare naey-kunst was, dat sy dorst Pallas terten?
 
Neen; dese noch veel min het by u halen ken,
 
Want had sy uwe naelt, sy had niet uwe pen.
 
Wel aen begaefde Maeght, laet uwe wyse Dichten,
 
So wel als uwe kunst, voor al de wereld lichten:
 
Op dat, so wiese lees', u oordeel; 't eenigh een,
 
Een yeder onghelijck, sich selfs ghelijck alleen.1)

Hooft, het is waar, had in de gloeiende verzen, welke hij in 1608, zelf zevenëntwintig jaar oud, der vierëntwintigjarige in zijn zangerig ‘Voochdesse der gemoeden,’ in zijn Sonnet ‘Beroemde Vischerin,’2) toezong, wel hare schoonheid, hare ‘eerwaerdige zeden,’ hare veelvuldige ‘bevallijckheden,’ hemelhoog geprezen, en aan de onwederstaanbaarheid van haar ‘orgel-keel’ recht laten wedervaren, maar daarbij van hare dichtgave of letterkundige verdiensten niet gerept; maar een dertigtal jaren later, als jeugdige hartstocht voor kalme bewondering heeft plaats gemaakt, bewondert hij deze nog meer dan de andere, die hij niet weinig bewondert, en zegt aan hare dichten de onsterfelijkheid toe.

 
Maer wen gh'u in de veem
 
Der sanggodinnen vlijt,

heet het in het schoone Sonnet van 1621, na den keurigsten lof aan het werk van haar diamantstift, haar penseel, haar naald, haar boetseerstok, toegebracht te hebben:

 
Maer wen gh'u in de veem
 
Der sanggodinnen vlijt; en woorden schoongeschreven,
 
Een redelijcke ziel, met wackren zin instort:
 
Soo blijckt dat ghij al 't geen, dat lijf of leven schort,
 
Van bejds kunt geven; dan den dichten 'teeuwigh leven3)

Vondel, in een bekend gedicht, ten jare 1623, ter bruiloft van Tesselschade gezongen, schijnt van Anna's hand een dichtwerk te gemoet te zien, waarin de Vader des Vaderlands, immers

 
het Hoofd van Hollands helden,
 
't Welck worstelde met raed, en dapper van gemoed
 
Voor 't Recht des Vaderlands vergoot zijn edel bloed,

door haar ‘op 't autaer’ zou worden gezet1). Maar gelijk van dit laatste òf niets gekomen, òf alles, evenzeer als, op een enkele stanza na2), de door den tijdgenoot zoo hooggeroemde vertolking van Tasso's heldendicht, van de hand harer zuster, tot heden toe voor ons verborgen gebleven is, zoo heeft zich later eeuw ook geenszins in het bezit van een door haar geschreven oorspronkelijk ‘verstandich boeck’ mogen verheugen, en was van hare ‘wyse Dichten,’ van welke nog in 1679 Vollenhove aan Brandt schreef ‘niet weinig’ in handschrift ten huize van haar zoon gezien te hebben3), tot voor weinige jaren niets tot ons gekomen, dan het viertal kleine stukjes en het ongeveer tweehonderdtal tweeregelige dichtspreuken, waarmede zij de tweede uitgave van haer Vaders Sinne-poppen verrijkt had, benevens een paar dozijn kleinere of grootere gedichten, in werken van tijdgenooten en in vroegere of latere dichtverzamelingen verspreid.

Mr. Jacobus Scheltema, aan wien de eer toekomt, door zijne in de Vaderlandsche Letteroefeningen van dat jaar voorbereide en in 1808 in 't licht gegeven verhandeling4), Roemer Visscher en zijne dochters,

die bij de nakomelingschap in vergetelheid begonnen te geraken, in het begin onzer eeuw weder in eervolle herinnering te hebben gebracht, heeft zich de moeite gegeven deze verspreide lettervruchten in deels algemeen bekende, deels vergetene boekdeelen na te sporen en aan te wijzen, en meende ook genoegzamen grond te hebben om het, zonder jaartal maar waarschijnlijk tusschen 1614 en 1638, onder den titel van de Roemster van den Aemstel, te Amsterdam in 't licht verschenen, en sedert zeer zeldzaam geworden, uit één uitvoerig en ettelijke kleinere stukken bestaand dichtwerk aan onze dichteres toe te kennen.1) In 1818 had hij nog 't geluk in den ‘Letterschat van den Eerw. D.C. van Voorst’ de vondst te doen van een Epithalamium, door haar in 1617 aan Heinsius toegezongen, waar hij een plaats aan gaf in zijn Geschied- en Letterkundig Mengelwerk2); en toen, negentien jaar later, een ongenoemd verzamelaar een eerste deel van minder voor het algemeen bereikbare gedichten van min bekende, ofschoon gansch niet verwerpelijke zangers uit den eersten bloeitijd onzer letterkunde in 't licht gaf, kon men daarin, naar Scheltema's aanwijzingen en mededeelingen, een zes-en-twintigtal kleinere stukjes van hare hand, en ook; ofschoon niet zonder eenigen twijfel aan de echtheid; ook dit uitvoeriger dichtwerk, maar met achterwegelating van een der kleinere dichtjes er toe behoorende, bijeen vinden3). Dit alles, met onwillekeurigen voorbijgang van een enkel stukje, maar met opneming van het uit de Roemster van den Aemstel achtergeblevene, maakte met de kleine dichterlijke nalatenschap van zuster Tesselschade, den inhoud uit van een in 1851 te Utrecht keurig uitgegeven boekdeeltje, waaraan een

smaakvol geschreven inleiding over de beide zusters en haar vermaarden vader voorafging, en dat het letterminnend publiek aan de ongenoemde, maar niet onbekende hand van den bekwamen boek- en letterminnaar M.D. de Bruyn te danken had1). De kleine schat, altijd nog zoo veel grooter dan die van Tesselschade, had reeds toen kunnen vermeerderd worden met een stukje, ten jare 1841 door Dr. Schotel in zijne Letteren Oudheidkundige Avondstonden2) medegedeeld. (Aan Franciscus van Heerman).

In 1852 bracht Dr. Van Vloten, in een Toegifi tot het door hem uitgegeven geschrift Tesselschade Roemers en hare vrienden in 1632-16493), benevens een tweetal brieven, ook nog een dichtje van Anna aan 't licht, door zijn loffelijken ijver op het Rijks-Archief te Brussel opgespoord. (I. 116. II. 275 en volgg.)

Zoo veel was van den dicht-arbeid van Roemers ‘oudste kind’ bekend geweest en op nieuw of voor het eerst bekend geworden, als, twee jaren later, de lofwaardige boekliefhebber en uitgever A.D. Schinkel, niet gewoon literarische ‘kleinooden’, die hij zich verwierf of bezat, ‘als zijn uitsluitend eigendom te beschouwen, maar ze, naar zijn vermogen, door den druk tot meer algemeen eigendom te maken,’ de vrienden der vaderlandsche letteren, aan wie hij reeds meermalen dergelijken goeden dienst bewezen had, op nieuw niet weinig aan zich verplichtte door, tegelijk met het oorspronkelijke, in honderd-vijfentwintig exemplaren te laten afdrukken en mildelijk onder belangstellenden uit te deelen, eene vertolking in nederduitsche verzen van de Cent Emblemes Chrestiens van de edele jonkvrouw Georgette de Montenay, met Anna's welbekend voortreffelijk schoonschrift,

in een keurig exemplaar van dat zeldzame werk geschreven en daarin voorafgegaan van een veertienregelig dichtstukje, hier in facsimilé medegedeeld, hetwelk door inhoud en onderteekening haar als de, in haar eigen oog wel wat vermetele, vervaardigster van deze dichterlijke vertaling boven alle verdenking stelde. Dr. Van Vloten, onvermoeid in de behartiging van al wat tot den roem der ‘beroemde Vischerinnen’ en in het algemeen van onze vaderlandsche letterkunde strekken kan, voorzag deze aanmerkelijke vermeerdering onzer tot nog toe zoo beperkte bezitting met eene belangrijke voorrede en eenige taalkundige toelichting.1) Nog kwam er in 1868 een bruiloftdichtje bij (II. 199), te Harderwijk, door den heer Ridder van Rappard ontdekt, en door hem opgenomen in een opstel, na zijn overlijden door zijn zoon ter perse gelegd en onder belangstellenden uitgedeeld, maar buiten den handel gehouden.2)

Was de vriend der vaderlandsche letteren hiermede nú in het bezit van al Anna's ‘wyse Dichten’, of maar van het ‘niet weinig poezye’ dat de dichter Vollenhove in Febr. 1697 nog ten huize van den Heer Advokaat Romanus van Wezel, als vrucht van haar geest gezien had? Ofschoon dit niet waarschijnlijk was, scheen men echter op niets meer te mogen hopen. Waren niet reeds in 1808 al de nasporingen van den ijverigen Scheltema vruchteloos geweest, en hij geheel onkundig gebleven van de lotgevallen van dezen tak van de familie Van Wezel?3)

Intusschen berustte te Alkmaar, waar, in weerwil van de verzekering van Wagenaar1) en die hem gevolgd zijn, Roemer Visscher wel nimmer gewoond heeft, maar Tesselschades Belvedère nog steeds aangewezen wordt, die er in de armen van haar oudere zuster bezweek; te Alkmaar, waar ook Anna zelve, volgens door haar zoon medegedeelde narichten2) twee jaar later overleden is, nog een schat in handschrift, die den tot hiertoe ter kennis gebrachten, wat het aantal dichtstukjes betreft (de bijschriften op de Zinnepoppen en de Honderd Christelijke Zinnebeelden niet medegerekend), meer dan verdubbelen zou, en was ook de Academie van Wetenschappen, nog altijd zorgvuldige bewaarster van de dichterlijke handschriften van Huygens, in dit opzicht rijker dan zij wist. Immers in de eerste van de talrijke omslagen, waarin zij, naar tijdsorde, die kostbare handschriften in een zestal portefeuilles bewaart, was door mij een tweetal dichtjes van Anna's hand, ontdekt, die, daar zij bij Huygens een weergalm hadden uitgelokt, met dezen weergalm, door hem op eenzelfde blad papiers waren nedergeschreven.3)

Wat het Alkmaarsche handschrift betreft: het werd op den Catalogus der ‘Uitgebreide en merkwaardige verzameling van handschriften en boekwerken’ van den te Alkmaar overleden ‘WelEd.Geb. Heer L.J.A. Scheltus van Kampferbeke’ waarvan de verkooping den 28sten en 29sten Mei 1877 te Rotterdam heeft plaats gehad, onder No. 1028 aldus aangekondigd:

‘Letter-juweel van Anna Roemer Visser. Verzameling van 31’ [moest

zijn 32] ‘geheel eigenhandig door haar geschreven geestige en onuitgegeven gedichten van 1620-1643’ [moest zijn 16451)]. ‘Keurig handschrift van 56 bl. in 12. in perg. omslag. Zeer pretieus. Tot heden geheel onbekend.’

‘Tot heden geheel onbekend.’ Schoon dit waar was van het boeksken als boeksken, was het dit echter niet van al, ofschoon van verre de meeste, der daarin vervatte dichtstukjes, waarvan de opschriften luidden als volgt:

 

(1)Aen myn heer de Pensionarius S van Beaumont, om dat hij hem seer verwonderde dat ic swaerder woech als hij.
(2)Op een Glas geschreven int huijs van de Pensionarus Simon van Beaumont tot Middelburch.
(3)Aen Juffrouw Johanna Comans Daer ten Eeten sijnde op een Roemer gheschreven.
(4)Geschreven jnde boeck-kamer van de Pensionarus van Middelburch.
(5)Aen Mijn Heer H Gout my ver-Eert hebbende met verscheyden Aerdige nachtjes door syn Constryke hant gesneeden.
(6)Aen de Cappitein op het Huys te loevesteyn Sende een bouckjen aen de Huysvrouw van Grotius.
(7)Gebet op de Geboort-dach ons Heeren Jesus Cristus. Ao. 1620.
(8)Aen Constantinus Huijgens hebbende hem daechs te voren hooren speelen en singen op Syn Luijt.
(9)Sonnet Tot antwoort op een sonnet aen mij gesonden door Simon van Beaumont, op de manier van C Huij houdende de laeste woorden.
(10)Aen den Hoogh-Geleerden Heere Hugo de Groot, nae sijn welgeluckte wtcoomst. Ao. 1621.
(11)Aen de vermaerde Constrijcke Petrus Paulus Rubbens, doe ic nae syn werck schilderde Anno 1621.
(12)Op een Roemer geschreeven, en in mijn plaets op een banquet gesonden, daer ic door mijn haestich vertreck niet gaen conde.
(13)Gebet op den beedach Ano 1622.
(14)Aen J v H.
(15)Aen G.R.D.
(16)Geschreven in het Colege-boeck van de vier vrinden I B - I V H - I V B - G R D.
(17)Aen een die mij een boeck verEerde dat hy gemaeckt had.
(18)Aen den vrinthouwende Coridon.
(19)Ontschuldinge Aen den Heere Jacob Cats Pencionarus van Dordrecht, dat Ic hem in Zeelant doot geschreven hadde.
(20)Op de wellecom-maellijt die de Heeren van Dordrecht gaven aen haer nieuwe Pencionarís, den Heer Jacop Cats, daer ick een gesneden Roemer sond daer dit op stondt
Sit cum Felino felicitas Senatui,
pax Populo Durdrechtano.
Anno 1623.
(21)Sonnet op de bruijloft van Erenst Brinckx borgemeester van Herderwyck.
(22)Op de verovering van Grol.
(23)Aen den Heere Moretus die de Conings Druckerij heeft, die mij bad de Sonnetten van den E Here Hooft en Huygens op den trant van de schonken uyt te schryven.
(24)Aen den Godtvruchtigen Heere Hemelaer Canonick van onse Lieve vrouwen kerck tot Antwerpen.
(25)Aen den E Pater Johanni Mantellio Licentiaet in Theologie van de Ordre van S Augustijn op syn sprueck Pax in Virtute.
(26)Aen den E Heere Duarte hebbende de Eer gehat hem met sijn Dochters te horen singen en speelen.
(27)Epigramma.
(28)Aen de Eedelen Heere den President Roose.
(29)Het Peerle-snoer spreeckt van de Eerbaere minnelycke vrouwe Mevrouwe Edelheer Pencionaris van Antwerpen.
(30)Aen de Heerlijcke Wijdt-beroemde stat Antwerpen Op een Roemer geschreven hebbende een plantje Camillen daer bij de statsspreuck Attrita Resurget.
(31)Tot Leuven Aen den Geleerden Ericius Puteanus Hebbende op sijn huijs gesproken den seer beleefden Heere Cantelmo daer doe oock quam een Ambassadeur die na Munster ging.
(32)Aen den hoogh Geleerden Wel Eervaren Docktor Nonnius.

Van deze tweeëndertig waren het 1ste, het 10de, het 13de en het 21ste reeds vroeger ter kennis van het algemeen gekomen1).

Wat aangaat den naam Letter-juweel: het op het uiterlijk zeer onaanzienlijk boekje van 56 bladzijden in 12o met perkamenten omslag, aan een slagersboekje niet ongelijk, droeg noch dezen, noch eenigen anderen naam aan het voorhoofd, maar hij was ontleend aan een los daarbij gevoegd blaadje, waarop de hand van een der latere, misschien van den laatsten bezitter (de spelling was die van onze eeuw) geschreven had:

Letter-juweel eener beroemde Ncderlandsche Vrouw, of eigenhandig van 1620-1645 geschreven gedichten van Anna Roemers, bekend als geboren 1584 en overleden 1651, in haar tijd dochter van den vernuftigen Dichter Roemer Visscher, de boezemvriend van Hendrik Laurensz Spiegel, de Ridder Hooft, Joost van Vondel en andere groote geesten zijner tijd. Zuster der vermaarde Maria Tesselschade Visscher, gemeenlijk genoemd Maria Tesselschade [Echtgeno]ot van Dominicus van Wezel van wie later’ - het overige onleesbaar of afgescheurd.

Het is mij niet gelukt eenig naricht te bekomen omtrent den tijd of de wijze, waarop dit Letter-juweel in de handen van den heer Scheltus van Kampferbeke, die op zeer hoogen leeftijd was overleden en zeker langer dan een halve eeuw te Alkmaar gewoond had, gekomen mag zijn, en wie daar vóór hem eigenaars van mogen zijn geweest. Misschien droeg de heer Schinkel er eenige kennis van dat het bestond, en doelde hij er op, waar hij, in 1854, in het voorbericht voor zijne uitgave der Honderd Christelijke Zinncbeelden van het, ‘in sommige verzamelingen, bestaan van enkele voortbrengselen van het dichttalent der talentvolle dochters van Roemer Visscher’ gewaagde, doch die ‘als kunstjuweelen1) betracht, met de grootste zorgvuldigheid weggesloten en als het ware verborgen gehouden werden’2). Hoe dit zij, de beminnaars der vaderlandsche letterkunde hebben zich geluk te wenschen, dat dit Letter-juweel, waarvan de kostbare inhoud zeer goed aan deze benaming beantwoordt, en aan welks echtheid het welbekend voortreffelijk schoonschrift der dichteres3) en hare evenzeer bekende, hier herhaaldelijk voorkomende naamteekening, zoo min als de inhoud zelf eenige twijfeling toelaten, thans in den heer Mr. W.J. Royaards van den Ham, sedert ook bezitter van het bovenvermeld exemplaar van het vereenigd werk van Georgette de Montenay en Anna Roe-

een eigenaar gevonden heeft die van het gevoelen van den heer Schinkel is, en volkomen bereid is bevonden zijn persoonlijk eigendom in dezen tot gemeen goed te maken1).

De gelukkige vondst deed, na eene mededeeling in de afdeeling Letterkunde der Koninklijke Academie van Wetenschappen, waarbij hare waarde en beteekenis voor bevoegde beoordeelaars in het licht gesteld werd, en die mij in de gevolgen zeer nuttig en tot betere verwezenlijking der zaak zeer dienstig is geweest, het plan opvatten tot eene uitgave van het dichtwerk van Anna Roemers, welke niet alleen de eerst nu ontdekte stukken, maar, met deze, al wat van haren dichtarbeid vroeger bijeenverzameld was of nog verspreid lag, omvatten zou. De door haar bijschriften verrijkte exemplaren van haar vaders Sinne-poppen waren zeldzaam geworden2); hare vertolking der Emblemes Chrestiens was slechts in honderdvijfentwintig exemplaren aan bekende liefhebbers der nederlandsche letterkunde uitgedeeld; het nette bundeltje, door de zorg van den heer de Bruyn in 't licht verschenen, was, gelijk het verdiende, sedert lang uitverkocht; bijna, maar niet alles wat in 1851 bekend was, was daarin opgenomen geweest; en de belangstelling in de letterkunde van de eerste helft der zeventiende eeuw

en bepaaldelijk in de leden van het geslacht Visscher was een nieuw tijdperk ingetreden en had ook omtrent hunne levensbijzonderheden menige vergissing aan het licht en terecht-gebracht. Eene volledige uitgave, zooveel mogelijk naar tijdsorde, en in verband met eene beter onderrichte geschiedenis, scheen derhalve niet ontijdig, noch onwelkom te zullen wezen.

De verwezenlijking van dit plan wordt in de twee thans tegelijkertijd uitkomende boekdeelen mijnen letterkundigen en letterlievenden landgenooten aan geboden.

In het eerste vindt men, in de eerste plaats, op nieuw naar het handschrift afgedrukt, de vertolking van Geor gette Montenay's Emblemes Chrestiens. Evenals in de privaat-uitgave door den heer Schinkel, is ook hier het oorspronkelijke aan de vertaling toegevoegd1). Het gemis der prentverbeeldingen is door eene summiere, tot goed verstand der Bijschriften noodzakelijke beschrijving, tusschen twee haakjes boven deze geplaatst, zooveel mogelijk vergoed. Hetzelfde is geschied bij de hierop volgende drie maal zestig en tien tweeregelige Rijmspreuken benevens de dichtjes en prozen, met welke de dichteres de tweede uitgave van haar vaders Sinnepoppen verrijkt heeft, waarvan Scheltema in zijn boven genoemd

geschrift slechts eene keurlezing gegeven had, en die sedert in geene mij bekende verzameling harer gedichten zijn opgenomen.

Het tweede deel bevat, zooveel mogelijk naar tijdsorde, wat de in de portefeuilles van Huygens ontdekte en de 32 die het Letter-juweel uitmaken betreft, naar het handschrift, en wat de overigen aangaat, voor zooveel voor mij bereikbaar, naar de vroegste drukken gevolgd1). Het is mij ten opzichte van de meesten gelukt deze onder het oog te krijgen. De bron, waaruit geput is, en het volkomen zeker of vermoedelijk jaartal der vervaardiging zijn bij elk gedicht op den zg. franschen titelaangewezen. Kortheidshalve is de naam Letter-juweel daarbij door mij behouden.2)

Wat tot recht verstand en juiste waardeering van den inhoud der onderscheidene dichtwerken en kleine gedichten door mij noodig of dienstig geoordeeld werd, heb ik liever vóór elk hunner in een korter of langer inleiding saamgevat, dan daarachter of onder aan de bladzijde, in afzonderlijke aanteekeningen, laten volgen. Ik heb mij beijverd in die inleidingen aan alles een plaats te geven wat mij omtrent de dichteres en hare betrekkingen tot vrienden en tijdgenooten wetenswaardigs bekend was of nog door mij heeft kunnen worden opgespoord. Een afzonderlijk opstel, gewijd aan de mededeeling der bijzonderheden van Anna's huwelijk, en wat daarmede in verband staat, waaromtrent zooveel misverstand in de wereld is gebracht, is te zijner plaats tusschen deze inleidingen ingeschoven.

Taalkundige aanteekeningen zijn aan den voet der bladzijden gegeven, maar niet meer dan mij, tot opheldering van in onbruik geraakte of thans in een anderen zin dan vroeger gebruikte woorden en uitdrukkingen en enkele lichtelijk misverstane constructiën, noodzakelijk scheen. Bij de vermelding hiervan heb ik de mij bewezene diensten van den heer Dr. J.H. Gallée dankbaar te gedenken.

Aan de Roemster van den Aemstel is in deze verzameling geen plaats gegeven, maar in eene Bijlage tot het eerste deel zal men een kort verslag van den inhoud van dit dichtwerk vinden, op zichzelf reeds genoegzaam om te doen blijken dat het geheel ten onrechte aan Anna Roemers is toegekend; over de aanleiding tot het misverstand in dezen, den vermoedelijken dichter en het licht waarin zijn werk te plaatsen is, is daarbij het noodige, voor zoover mij mogelijk was, gezegd.

De twee erotische dichtstukjes: Cupido Brilleman en Cupido Honichdief, in de eerste afdeeling van den Zeeuschen Nachtegael voorkomende en, even als de Roemster van den Aemstel, door Scheltema aan onze dichteres toegeschreven, waarin hij naar ons inzien, volkomen terecht door niemand gevolgd is, liet ik insgelijks achterwege, en het is mij niet mogen gelukken een exemplaar van het Hollandsch en Zeeuwsch Nachtegaeltje onder het oog te krijgen, waarin hij beweert almede een lied van hare hand gevonden te hebben, dat echter tot onzen troost, als ‘misschien op bijzondere zaken doelende’, door hem minder merkwaardig werd geacht.1)

Met diplomatische nauwkeurigheid heb ik wedergegeven wat, en dit zoo als ik het in de handschriften of in de gedrukte teksten vond; ook wat spelling en leesteekens en het gebruik van hoofdletters en verscheidenheid van letters betreft. Alleen in de opschriften boven de verschillende gedichten heb ik, met opzicht tot het laatste punt, gemeend aan den goeden typographischen smaak iets schuldig te zijn. Maar zelfs aan blijkbare schrijffouten heb ik mij in den tekst gehouden, doch ze hier en daar in de aanteekeningen verbeterd of, opdat ze niet voor tegenwoordige drukfouten gehouden zouden worden, met een sic aangeduid.

Wat de spelling aangaat: In hetgeen naar haar handschrift gedrukt is, zal men opmerken, dat Anna's spelregels uiterst onvast zijn, en dat zij zich aan geen enkele gehouden heeft. Zoo schrijft zij doorgaans, maar niet bestendig, ons tegenwoordig eu met ue, en nu en dan ons tegenwoordig oe met ou; zoo spelt zij hetzelfde woord nu eens met ij, dan weder met y; in een zelfde dichtstukje liefdt en lieft, gheboorte en geboorte, Coning en Koning, en weder Coning.

De interpunctie is in haar handschrift schaarsch, dikwijls gebrekkig of verkeerd, somtijds in hare zonderlingheid toch wèl gemotiveerd, zoodat zij, naar onze tegenwoordige wijze van doen verbeterd of aangevuld, hare kracht en eigenaardige beteekenis zou verliezen. Aan het einde van een versregel wordt doorgaans geenerlei leesteeken door haar noodig geacht, en hier en daar op de rust of het rythmus gerekend, in plaats van een comma te stellen. Eene eigenaardigheid is bij onze dichteres, het bestendig schrijven van t', waar 't vereischt wordt, en het plaatsen van een ∧ op woorden als siên.

Het gebruik van hoofdletters, ook in 't midden der volzinnen, is in de handschriften, vooral in de vertolking van Montenay, veelvuldig; dikwijls met blijk van bedoeling om op het woord, dat er mede versierd is, bijzonderen nadruk te leggen, of wèl datgene te doen, wat wij nu zouden doen door

het plaatsen van een scheiteeken1); dikwijls ook, met groote waarschijnlijkheid, alleen naar den eisch of de verleidingen van het schoonschrift. Enkele woorden als b.v. de woorden eeuwig en eeren, krijgen immer een hoofdletter, en 't gebeurt ook dat zij er een plaatst midden in een woord. Ik heb aan niets van dit alles willen raken, om den lezer ook in dezen over bedoeling en aanleiding het oordeel vrij te laten; maar ik vrees ten opzichte van de letters V, W, C en ook P, wel eens een fout te zullen hebben begaan, daar de vorm van dezen mij vaak in twijfel deden hangen, of ik ze voor hoofdletters, dan wel voor gewone letters had aan te zien, waar ditmaal ietwat meer dan gewoonlijk werk van gemaakt was. In dit opzicht dubbelzinnige vormen waren door geen drukletters te evenaren.

Wat nu de spelling en interpunctie der gedrukte stukken betreft, die van onderscheiden tijd zijn: ook zelfs voor die bij haar leven het licht zagen, begrijp ik zeer wel dat men de dichteres niet aansprakelijk moet stellen, doch ook ik wenschte in dezen geene verantwoordelijkheid op mij te laden, maar alles te laten voor rekening van de verzamelaars en uitgevers der 17de, 18de en 19de eeuwen.

Gaarne beken ik dat deze boekdeelen, welker inhoud, voor zooveel die mijn werk is, wel onvolmaakt zal gebleven zijn, schoon ik dien zoo volledig en zoo belangrijk heb pogen te maken als mij mogelijk is geweest, mij meer tijds en vlijts, meer nasporens en hoofdbrekens gekost hebben, dan eenig ander voortbrengsel van mijne hand in de vijftig jaren van mijn literarisch werken en streven. Veel ben ik daarbij verschul-

digd aan de velen, die mij in dezen, of uit eigen beweging, of op mijne aan hen gerichte verzoeken en vragen, met de meeste welwillendheid hetzij uit hun boekenschat, hetzij uit den schat hunner kennis, hebben willen ter hulpe komen, en het is mij een hoogstaangename plicht hunne geëerde namen hier onder te vermelden, en hun openlijk mijne duurzame erkentelijkheid te betuigen.1) En wat aangaat de persoon en het werk, die het voorwerp van dezen arbeid geweest zijn, schoon er af te dingen valt op den uitbundigen lof daaraan door de bewondering, de geestdrift, de persoonlijke toegenegenheid van den tijdgenoot toegezwaaid, hunne beteekenis en waardij waren in meer dan een opzicht wel van dien aard en mate, dat de uren en dagen, aan hunne nadere kennismaking gewijd en als in hunnen omgang gesleten, allerminst als slecht besteed door mij beschouwd worden.

In Anna Roemer Visschers hebben wij te doen met het schoone type eener Nederlandsche Vrouw, uit het schoonste tijdperk onzer geschiedenis. Zij is buitengewoon, zonder zonderlingheid; rijkbegaafd zonder eigenwaan; naar alle zijden ontwikkeld, zonder uit het centrum te geraken, of zich boven de wet te stellen; door zelfkennis en eenvoudigheid, tegen overmaat van lof bestand; eerzaam, zonder preutschheid; degelijk, zonder stijfheid;

godvruchtig, zonder vertooning; aan de catholieke kerk gehecht, en het vrije vaderland, ook in zijne vrijzinnigste protestantsche zonen, lief hebbende; maar ook de hand uitstrekkende naar al wat in de Spaansche Nederlanden, ‘haar vriendenland,’ hare achting waardig is en haar geestdrift opwekt; den Hollandschen leeuw in zijne strijdbaarheid toejuichende, maar met een hart, dat voor den vrede, gelijk voor al wat schoon en goed en groot is klopt.

 

Wat haar poëtische begaafdheid aangaat: zij is onze eerste dichteres in tijd, maar niet in rang. Naar haar tijd moet zij beoordeeld worden, en niet naar een lateren, zoo min als naar den lof, dien hare tijdgenooten haar toezwaaien1); naar den eisch der dichtsoort, tot welke haar dichtvermogen zich beperkt ziet, en niet naar den eisch van een weinig ontwikkeld dichtgevoel, dat den dichtgeest alleen in zijn stoutste uitingen en hoogste vervoeringen erkennen kan. In den vorm overtreft zij haar vader even stellig als zij eens anderen geestes kind is dan deze tweede Martiaal; meer dan haar zuster, is zij haar taal en haar kunst meester; maar deze heeft meer geest, meer vernuft, meer verheffing dan zij, en een woord als van Tesselschade tot Huygens in zijn weduwsmart:

Heer, stelt uw leed te boeck, soo hoeft ghy 't niet te onthouwen,2) een greep, als in den aanhef tot de boetvaardige zondares

Ontoyt of toyt ghy u. Maria Magdalena1)?


is uit Anna's pen niet gekomen. Zij staat nader aan Cats, die haar met eerbied vervult, dan aan Hooft, die zijne beste verzen aan haar oordeel onderwerpt; en Heemskerk, als hij haar hemelhoog verheft, staat zoo jong als hij is, als dichter reeds hooger dan zij.

Niemand heeft den aard en de mate harer dichtgave beter gekenschetst dan deze zelfde Heemskerk in een paar woorden, als hij sprak van haar ‘deftigh soet gedicht.’ Het didactische is haar zaak, het epigrammatische onder haar bereik; de elegie, het lied, en niet de lierzang. Te verwonderen zal het niet zijn, indien er nooit van haar iets, dat naar een epos of een ode op den Vader des Vaderlands gelijkt, gevonden wordt.

Doch in haar nederiger genre, bezit zij wat er toe behoort. Het ontbreekt haar niet aan geest, aan kracht van zeggen, aan een goede keus van woorden, aan aangenaamheid, aan gratie. Hare verzen zijn welverknocht, stroef noch slap, en missen zoo min metrisch effect als algemeene melodie, schoon zij in haar eersten tijd nog dikwijls gelezen moeten worden naar den aard van het vers vóór Vondel, waarin klemtoon en rythmus niet altijd samen vallen2). Treffende wendingen, grootsche gedachten,

blijken van sterke verbeeldingskracht, brengen hare gedichten niet; maar overal spreekt een kloek verstand, een rein gevoel, een hart vol liefde, een vriendelijke, opgewekte en gelijkmoedige geest, in de taal der poëzie. Hare gedichten stichten, leeren, geven genoegen, doen haar liefhebben, beleedigen nergens (tenzij dan door een enkele woordspeling, waarvan de beste dichters van haar eeuw zich niet weten vrij te houden) den goeden smaak en bevredigen het poëtisch gevoel en gehoor. Het zijn deze eigenschappen welke aan deze voortbrengselen van een geenszins hoogvliegenden, maar ook geenszins eerzuchtigen geest hunne degelijke en eigenaardige, zoo dichterlijke als zedelijke waarde geven. Eene bijkomstige waarde ontleenen zij aan den kring van uitnemenden, waarin zij ons verplaatsen; en deze breidt zich, door wat in deze boekdeelen voor het eerst bekend wordt, niet weinig en op verrassende wijze voor ons uit.

 

Het zal den lezer aangenaam zijn dit werk versierd te zien, niet slechts met eene ets naar de gravure eener schilderij van Rubens, waarop een harer hier voor het eerst medegedeelde gedichten betrekking heeft, maar ook met facsimilés van Anna's schoonschrift in onderscheiden letter en uit vroeger en later tijd, en met de gewis welgelijkende beeltenissen van Anna niet alleen, maar ook van Maria Tesselschade, welke de uitgever onafscheidelijk achtte. De bekwame graveur Boland etste ze naar de uitnemende teekeningen van Hendrik Goltzius in rood en zwart krijt, van het jaar 1612, toen Anna achtentwintig, Tesselschade achttien jaren telde; teekeningen, in hare geboortestad op het Museum Fodor bewaard1).


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs