'De instelling van het professoraat en de eerste generatie hoogleraren. Over de inhoud en de functie van het academisch onderwijs in de Nederlandse letterkunde in de eerste helft der negentiende eeuw'

[p. 225]

De instelling van het professoraat en de eerste generatie hoogleraren
Over de inhoud en de functie van het academisch onderwijs in de Nederlandse letterkunde in de eerste helft der negentiende eeuw

G.J. Vis

Of de doopsgezinde predikant Matthijs Siegenbeek (1774-1854) de eerste is geweest in de 18e eeuw die zich in het universitair onderwijs heeft beziggehouden met de Nederlandse taal en letterkunde, is langzamerhand geen vraag meer¹⁾. Maar het is tegelijkertijd zonneklaar dat zijn benoeming in 1797 een novum is geweest: hij was de eerste die een afzonderlijke universitaire leerstoel ging bezetten in de neerlandistiek. Als zodanig had hij geen officiële voorganger. De Leidse curator Laurens van Santen, een vurig patriot, had een belangrijke rol gespeeld bij de instelling van dit hoogleraarschap, gedreven door de gedachte dat bestudering van de moedertaal het middel was om het nationale gevoel te versterken (Van den Berg 1989: 322). Maar de nieuwe leerstoeleenheid miste een reguliere traditie, leerboeken ontbraken, en toch moest Siegenbeek onmiddellijk aan de slag. Hoe is dat in zijn werk gegaan?

De geschiedenis van de universiteit wordt in de loop der eeuwen gekenmerkt door een aaneenschakeling van verandering en crisis. Toch zijn er ook constanten. Een daarvan is de samenhang van onderwijs en onderzoek. Die samenhang was in de 18e eeuw nog nauwelijks met zo veel woorden geformuleerd, al zou dat weldra expliciet gebeuren in het begin van de 19e eeuw door het Duitse idealisme. In de loop van die 19e eeuw is de oratie - de inaugurele rede - een wetenschappelijke geloofsbelijdenis geworden (Otterspeer 1997: passim).

In dit artikel beperk ik mij tot twee vragen: Hoe zag het het onderwijs eruit? En welke kenmerken hadden de daar vigerende literatuuropvattingen? Ik stel die dubbele vraag tweemaal: met betrekking tot Siegenbeek, en ten aanzien zijn collega's in de eerste helft van de 19e eeuw (de zogenoemde Oude School).

1) Zie hierover Noordegraaf 1997.

Siegenbeek

De doelgroep waarvoor Siegenbeek was aangesteld, werd gevormd door aanstaande juristen en theologen. Zij moesten worden voorbereid op dat onderdeel van hun toekomstige werk waarvoor oefening in de welsprekendheid vereist was: de pleitrede en de leerrede. Daarmee was het volgens Siegenbeek in Nederland slecht gesteld, zowel bij de rechtbank als in de kerk (De Smedt 1974:62). Siegenbeek heeft dan ook in zijn onderwijs de welsprekendheid centraal gesteld. Maar volgens de traditie was de welsprekendheid-in-engere-zin ingebed in het geheel van vakken die tezamen de rhetorica uitmaakten. En zo kwam Siegenbeek automatisch bij de letterkunde terecht. Consequent baseert hij zijn onderwijs op de grondwet van de rhetorica: bij het maken en beoordelen van teksten dient men allereerst de inventio in acht te nemen, vervolgens de dispositio en daarna de elocutio. De behandelde schrijvers uit de geschiedenis van onze letterkunde bekijkt Siegenbeek dan ook allereerst op de vraag wát zij te zeggen hebben, en dan pas hóé zij het doen.

[p. 226]

In 1797 houdt hij zij inaugurele rede als buitengewoon hoogleraar. Reeds in de eerste minuut van zijn toespraak geeft hij het kader van zijn werkzaamheden duidelijk aan. Hij poneert de volgende stellingen: a) de taal van de mens is een van de ‘dierbaarste weldaden Gods’; b) Quintilianus heeft ons al geleerd dat niets ‘onze zorgvuldigste beöefening’ meer verdient dan die taal; c) de taal onderscheidt ons, meer dan iets anders, van de overige schepselen (Siegenbeek 1797:3-4). Goed bekeken komen hier - zij het mondjesmaat - onmiddellijk theologie, letteren en filosofie in één adem aan de orde.

Maar hij poneert nog meer:

-	het vak begint met taalkunde en taalbeheersing;
-	de taal krijgt een extra dimensie in de welsprekendheid;
-	Grieken en Romeinen leveren ons de beste voorbeelden, maar ze worden op de voet gevolgd door onze Nederlandse voorvaderen: in de rechtspraak, de godsdienstige praktijk en de staatkunde. Ze stimuleren ons om de welsprekendheid te beoefenen (id.: 11-27);
-	net als in de schilderkunst is de theorie belangrijk, maar belangrijker dan de theorie is de praktijk^2).

Het valt mij op dat Siegenbeek literaire theorie en praktijk koppelt aan ontwikkeling van verstand en gevoel, maar ook aan die van ‘edele gevoelens en neigingen’ (Vis 1989: 147 v.). Men kan dit voor een deel op conto schrijven van zijn theologiestudie, maar tegelijkertijd moeten we niet vergeten dat Siegenbeek hier direct teruggrijpt op Aristoteles³⁾.

In hetzelfde jaar van zijn aaantreden liet Siegenbeek een bloemlezing met inleiding verschijnen van Proeven van Nederduitsche welsprekendheid, ten gebruike bij zijne lessen (1797). Maar hij deed meer. Een belangrijk didaktisch document uit zijn beginjaren is in handschrift bewaard gebleven⁴⁾. Het is een collegedictaat getiteld: Lessen over de geschiedenis der Nederlandsche taal, dichtkunde en welsprekendheid (1801, 1802, 1803)⁵⁾. Hierin combineert hij het genoemde punt van de rhetorica met een ander, wellicht nog belangrijker, didaktisch principe: zijn gehoor bewust maken van eigen kunnen en eigen mogelijkheden door de kennismaking met de nationale cultuurmonumenten uit het verleden en door de vergelijking met de letterkunde van andere volken (De Smedt 1974: 55). De titel van de Lessen geeft drie elementen: taal, dichtkunde en welsprekendheid. Deze volgorde loopt parallel met de aloude indeling van de genoemde elocutio (taal en stijl), waarbij de taalzuiverheid (puritas) voorop staat. In de toepassing ervan is Siegenbeek consequent. Elke schrijver, te beginnen bij Jacob van Maerlant en Melis Stoke, wordt beoordeeld op zijn taal, die van vreemde smetten vrij moet zijn (hoe minder bastaardwoorden hoe beter). Hij plaatst de schrijver in zijn tijd en houdt daarbij niet alleen rekening met taalkundige aspecten, maar ook met politieke, sociale en economische factoren, die hij gebruikt voor de verklaring van literair-historische gegevens (De Smedt 1974: 61). Siegenbeeks literaire waardering is gekoppeld aan de maatschappelijke ontwikkeling. Zo heeft, in zijn visie, de strijd tegen de Spaanse overheersing in de 16e eeuw gefungeerd als sterke prikkel ter bevordering van het culturele leven, inclusief de letterkunde. Vondel en Hooft zijn er de directe levende bewijzen van. Zij blinken uit in twee dingen: originaliteit van ideeën, en oorspronkelijkheid in de verwoording ervan, d.w.z. een rijke inhoud (inventio), gepaard aan een voorbeeldige expressie daarvan (elocutio). In Siegenbeeks woorden: ‘vernuft, verbeeldingskracht en gevoel’ (De Smedt 1974: 740). Siegenbeek is de eerste geweest die de hele lite-

2) Bovendien doet Siegenbeek de aanbeveling om de ‘verwijfde’ rhetorica te vermijden: geen ‘weidsche woordenpraal en schitterende tooi’, maar ‘mannelijke kracht’, bondigheid zonder opsmuk (id.: 39 v.).

3) In Aristoteles' Rhetorica omvat het begrip ‘ethos’ niet alleen oordeelkundigheid, maar ook deugdzaamheid (Leeman & Braet 1987: 67).

4) Het document berust op de Leidse UB (afd. Westerse handschriften) onder de signatuur Ltk 135.

5) Dit vormde de grondslag van zijn Beknopte geschiedenis der Nederlandsche letterkunde (1826).

[p. 227]

ratuurgeschiedenis - vooral die van Noord-Nederland - tot object van zijn beschouwing heeft gemaakt.

Toen hij zijn Lessen in 1826 in drukvorm liet verschijnen, had zijn vriend Jeronimo de Vries reeds van het handschrift kunnen profiteren bij de publikatie van zijn Proeve eener geschiedenis der Nederduitsche dichtkunde in 1810. In de gewijzigde boekuitgave van de Lessen onder de titel Beknopte geschiedenis der Nederlandsche letterkunde (l826) prijst Siegenbeek De Vries. Ze inspireerden zich beiden op de theorie van Nieuwland over het belang van de politieke ‘worstelstrijd’ voor letteren en kunst⁶⁾. Aan het slot van het boek heeft Siegenbeek het over de relatie België-Nederland, en spreekt, naar aanleiding van de gewenste ‘ontvonkte ijver en geestdrift tot handhaving en bevordering van de eer der nationale taal en letterkunde’, de wens uit ‘dat de meerdere vastheid en uitgebreidheid van den nieuwen Nederlandschen Staat, en een loffelijke naijver tusschen Noord en Zuid tot middelen en drangredenen mogen strekken, om door nieuwe en krachtige pogingen den vaderlijken roem steeds verder uit te breiden en te verheffen’ (id.: 353).

Intussen had Siegenbeek nog een ander belangrijk werk gepubliceerd. Het was een bekroonde prijsverhandeling over de ‘rijkdom en voortreffelijkheid der Nederduitsche taal’ (Siegenbeek 1810). De inhoud van deze studie bevat meer dan de titel doet vermoeden, want dit werk gaat niet alleen over de taal maar ook over de letterkunde. Het krijgt een zinspreuk mee, ontleend aan Bilderdijk:

Bataven, kent uw spraak en heel heur' overvloed:
Zijt meester van de taal, gij zijt het van

['t gemoed.⁷⁾

Een opvallend kenmerk van deze verhandeling van Siegenbeek is de nationale, of liever ‘nationalistische’ inslag ervan. Siegenbeek is van mening dat het Nederlands kan wedijveren met andere talen, zoals Duits en Engels. En het Frans is vergeleken met het Nederlands voor hem zelfs een tweederangs taal!⁸⁾. Het is duidelijk (vgl. De Vooys 1952: 160): de dwang van de door Napoleon opgedrongen taal kweekte verzet en versterkte het nationaal gevoel.

Siegenbeek werkt in zijn Betoog allerlei zaken uit zijn Lessen nader uit⁹⁾. In zijn behandeling van de welsprekendheid (in de ruime zin van literatuurtheorie) volgt hij de leer van Quintilianus. Deze regelgever was hem, zoals we zagen, niet onbekend (Siegenbeek 1797: 4). Ook maakt hij gebruik van het werk van de 18e-eeuwse spreekbuis van Quintilianus: Blair¹⁰⁾, althans van de Nederlandse ‘vertaling’ van diens werk¹¹⁾ (Siegenbeek 1810: 174 noot). Traditiegetrouw loopt Siegenbeek, na zijn uitgebreide beschouwing over de taalzuiverheid (puritas), door naar de tweede eis van de elocutio: de duidelijkheid (de perspicuitas). Daarna gaat het over de ‘kracht’ en de ‘sierlijkheid’ (het derde hoofdpunt van de elocutio: ‘ornatus’). Hier blijft hij lang bij stilstaan, en rijkelijk voorziet hij de lezer van citaten uit de Nederlandse letterkunde. Die sierlijkheid bereikt men door ‘verscheidenheid’ en ‘inrigting en zamenstel der volzinnen’ (p. 166), maar ook door ‘harmonie der voordragt’¹²⁾, d.w.z. klankexpressie¹³⁾.

Het valt mij bij Siegenbeek op hoe weinig hij de keuze van zijn voorbeelden onderbouwt. Zijn theorie, zou je kunnen zeggen, wordt rijk geïllustreerd, maar weinig beargumenteerd¹⁴⁾. In de laatste paragrafen (7-10) doet hij een aantal aanbevelingen. Hier is vooral belangrijk wat hij voor het onderwijs voorstelt. School-

6) Als voorbeeld geeft Nieuwland de ontwikkelingen omstreeks het eind van de 16e eeuw: ‘spanning, veerkracht en geestverheffing’ hebben toen in de letterkunde geleid tot ‘kracht, leven, vuur en oorspronkelijkheid’ (Siegenbeek 1826: 345). Hetzelfde gebeurde omstreeks 1800 door de ‘beroeringen en burgertwisten’: uitingen van ‘gevoel en geestverrukking’ waren het gevolg (id.: 351). In de inleiding van dit herschreven literairhistorisch collegedictaat richt hij zich tot de ‘onderwijzers’, die een ‘wezenlijke behoefte’ hebben aan een literatuurgeschiedenis, vooral als die beknopt is (Siegenbeek 1826: IV). - Het literair-historische werk van het duo Siegenbeek/De Vries is bepalend geworden voor de verdere 19e eeuw.

7) Dat ‘Bataven’ sloot mooi aan bij de naam van de bekronende Bataafsche Maatschappij van taal- en dichtkunde. Die maatschappij (tevoren de Hollandsche Maatschappij geheten) had haar naam sinds kort aangenomen in verband met de politieke situatie (Franse bezetting).

8) Allereerst is het Frans - anders dan het Nederlands - geen ‘oorspronkelijke taal’. En dan de vraag (ik citeer): ‘Van waar toch dat [...] de Fransche dichtkunst [...] bij de Nederlandsche zoo merkelijk achterstaat?’. Antwoord: doordat ‘de dichterlijke taal der Franschen [...] in vergelijking van de onze arm en gebrekkig is’ (p. 94 v.)!

9) Zoals de titel kan doen vermoeden gaat een groot deel van de verhandeling over taalkundige zaken, syntaxis en semantiek; meer dan de helft van de bijna driehonderd pagina's. De hoofdregel uit de oude rhetorica om bij de beoefening van de elocutio (taal en stijl) zich allereerst te bekommeren om de taalzuiverheid (puritas), is door Siegenbeek wel heel royaal in praktijk gebracht. Wat ons hier uiteraard vooral interesseert, is de vraag naar Siegenbeeks opvattingen over literatuur en literatuuronderwijs. Impliciet komen die al een beetje aan de orde in het taalkundige gedeelte, zeg maar de eerste helft van de studie. Daar probeert Siegenbeek te laten zien dat verbetering van ons taalgebruik - dat sinds de 17e eeuw hard achteruit is gegaan - alleen mogelijk is wanneer we onze grote Nederlandse schrijvers lezen; zij lieten ons zien wat je met taal kunt doen: met name Hooft (voor het proza) en Vondel (voor de poëzie). Het is een simpele gedachtengang: zij konden goed schrijven omdat het Nederlands zo'n voortreffelijke taal is, en omdat zij zo goed schreven leverden zij zulke mooie proeven van goed Nederlands. Dat laatste inclusief de literaire kwaliteit. Die vat hij in enkele trefwoorden samen: schilderachtig, beeldrijk en krachtig (p. p. 99).

10) H. Blair. Lectures on Rhetoric and Belles Lettres. (1780). Siegenbeek prijst Blair om zijn ‘duidelijkheid, volledigheid, gezond oordeel en bevalligheid’ (Siegenbeek 1826: 540).

11) Zie Blair 1788, 1804.

12) Die harmonie heeft voor Siegenbeek betrekking op wat wij samenhang van vorm en inhoud zouden noemen; daarmee refereert Siegenbeek impliciet aan de functionele vormgeving die in de rhetorica behoort tot de compositio.

13) Met dit laatste begeeft hij zich op glad ijs. Welluidendheid was een geliefd onderwerp van Siegenbeek (zie p. 144n). Het gaat daarbij o.a. over ‘nabootsing van zekere geluiden door middel der letterklanken’, zoals bij Hooft de volgende passage: ‘Daarentusschen loeide de lucht van 't gedruis, verwekt door de krak, de smak en 't plasschen der omgeworpe boomen en gebouwen’ (p. 177).

14) Hij volgt Blair af en toe op de voet, zoals bij zijn vertalingen uit Demosthenes (p. 49 vv.) en Cicero (p. 60 vv.), auteurs die Blair (1804, II: 129 vv.; 154 vv.) eveneens citeert en vertaalt.

[p. 228]

boeken mogen niet, zoals vaak gebeurt, vertaalde teksten bevatten; het moeten ‘oorspronkelijk Nederduitsche geschriften’ zijn. De Nederlandse letterkunde moet gebaseerd zijn op de vaderlandse geschiedenis. De leesboeken voor de scholen moeten allereerst plaats inruimen voor zedekundige teksten, grotendeels, zo niet geheel, teksten van Cats, en verder moeten er teksten in staan van onze grote 17e-eeuwse dichters; dit alles voorzien van een verklarende woordenlijst (Siegenbeek 1810: 255-9). Siegenbeek legt sterke nadruk op het belang van de Nederlandstalige teksten in het onderwijs. Dit pleidooi had overigens weinig direct gevolg; op de Latijnse School zou een effectieve concurrentie met de klassieke talen nog vele jaren op zich laten wachten (Kloek 1993: passim)¹⁵⁾. Aan het eind roept Siegenbeek auteurs op oorspronkelijk toneelwerk te schrijven, al was het maar om verlost te raken van alle vertalingen (m.n. uit het Duits). En hiermee zijn we weer terug bij het begin: vaderlandsliefde.

15) Siegenbeek beveelt de lezer aan om de genoemde poëziegeschiedenis van J. de Vries te lezen (Vis 1988: 181; Wiskerke 1995:226). Hij bepleit herdrukken van 17e-eeuwse werken: allereerst Hoofts Historien. Daarmee slaat men twee vliegen in een klap: vaderlandsliefde en voorbeeldig taalgebruik. Ook werken van Vondel moeten worden herdrukt.

De Oude School

Aanvankelijk was professor Siegenbeek formeel gesproken de enige in zijn soort in de Nederlandstalige samenleving. Maar in 1815 werden de Nederlandse universiteiten van stedelijk-regionale instellingen omgevormd tot nationale instellingen (Jensma & De Vries 1997: 79). De neerlandistiek bleef geen Leidse aangelegenheid. In Noord-Nederland kreeg Siegenbeek gezelschap van twee universitaire collega's elders (in Groningen en in Utrecht)¹⁶⁾. De opdracht voor de hoogleraren (in het Noorden) luidde toen (in het Organiek Besluit): ‘Hollandsche letterkunde en welsprekendheid’ (Vis 1989: 144)¹⁷⁾.

De Leidse leerstoeleenheid komt in een duidelijker licht te staan, wanneer we die vergelijken met wat bij voorbeeld Siegenbeeks Groningse collega Lulofs doet. Deze schreef handboeken voor de rhetorica, en was een aktief beoefenaar van de uiterlijke welsprekendheid. Over de inhoud van zijn vak doet hij enkele pregnante uitspraken. Ik denk aan zijn inaugurele rede. Daarin definieert hij ‘letterkunde’ als ‘die fraaije kunsten en die wetenschappen [...] welke, of onmiddelijk met de taal zijn verbonden, of tot de grondige kennis van dezelve onmisbaar vereischt worden’, bv. ‘de dichtkunst, de welsprekendheid, de vaderlandsche historie- en oudheidkunde’ (Lulofs 1815: 5). Ik noteer enkele van zijn stellingen:

-	Taal en letterkunde kan men op twee manieren beoefenen: ‘werkdadig’ (praktisch) en ‘bloot beschouwend’ (theoretisch); het eerste deed Vondel, Ten Kate het tweede (id. 5-6)^18).
-	Het ‘oorspronkelijk [...] karakter’ van de Nederlander, waarin hij zich onderscheidt van andere volkeren, kenmerkt zich door ‘geestdrift met bedaardheid, spaarzaamheid met mildheid, moed met geduld en standvastigheid, hoogachting van hetgene de eigene bodem teelde, zonder vooringenomenheid tegen het uitheemsche’ (p. 7).
-	Neerlandistiek is noodzakelijk voor het Nederlandse volk. Kijk maar naar de oude Grieken (p. 8-13), de oude Romeinen (13-14), Frankrijk onder Lodewijk XIV (p. 16), Nederland in de 16e en 17e eeuw (p. 18): ze zijn groot en zelfstandig geworden door de beoefening van hun eigen taal en letterkunde.

Lulofs heeft de naam gekregen van ‘een jurist die liefhebberde in de Nederlandse letteren’ (Otterspeer 1992: 236). Kijkt men naar zijn geschriften, m.n. die over de rhetorica, dan denk ik dat men hem met zo'n kwalificatie tekort doet.

16) Binnen het nieuwe Nederlands-Belgische Koninkrijk van Willem I kwamen er in België nog drie anderen bij (in Gent, Leuven en Luik). Verder kregen enkele zogenaamde athenaea - zoals het Amsterdamse Athenaeum Illustre, voorganger van de UvA - ook dergelijke leerstoelen.

17) Voor het Zuiden formuleerde het KB van 1816 hetzelfde, zij het dat men de term ‘Hollandsche’ om tactische redenen had vervangen door ‘Nederduitsche’ (id.: 146).

18) Wij zouden zeggen: primaire tegenover secundaire literatuur.

[p. 229]

Naast Siegenbeek in Leiden en Lulofs in Groningen zien we Adam Simons aktief in Utrecht. Toen hij in 1816 zijn oratie hield, had hij kennis kunnen nemen van Lulofs' betoog. Wellicht heeft hij daarmee ook rekening gehouden, en heeft hij zich willen profileren. In ieder geval gooit hij het weer over een andere boeg. Evenals Lulofs heeft hij behoefte aan onderscheidingen en definities. Twee dingen zijn nieuw: hij spreekt expliciet vanuit zijn ervaringen als dichter en hij plaatst de letterkunde in het kader van de esthetica. Dichtkunst staat het hoogst door de combinatie van gevoel en verbeelding. Verwant is zij aan de muziek door maat en welluidendheid; niet minder dan de welsprekendheid is de dichtkunst in staat om de luisteraar te ‘overtuigen’ en te ‘treffen’ (Simons 1816: 6). Vergeleken met de anderen is van Simons nog betrekkelijk weinig bekend. Wel weten we dat hij in zijn tijd geroemd werd als inspirerend docent.

Hoe anders dan deze drie stemmen klinkt het geluid van de eerste hoogleraar aan het Amsterdamse Athenaeum Illustre, J.P van Cappelle. Hij profileert zich door zijn pleidooi voor een nieuwe stijl van onderzoek. Hij zegt:

-	Bekijk de geschiedenis door de bril van het verleden en niet vanuit het heden;
-	Maak een scheiding tussen het literaire werk en de biografie van de auteur.

Over de in België, als deel van het nieuwe Koninkrijk, opererende universitaire neerlandici - allen Noordnederlanders - kan ik korter zijn. De Gentse hoogleraar J.M. Schrant is in dit verband niet interessant. Hij is wetenschappelijk niet origineel; als literatuurhistoricus steunt hij geheel op Siegenbeek. Iemand met een eigen geluid was de Luikse neerlandicus J. Kinker. Uit collegedictaten en correspondentie¹⁹⁾ weten wij dat hij in zijn onderwijs een brug wilde slaan tussen de esthetica van Immanuel Kant en de lectuur van Nederlandstalige teksten (vooral die welke hij direct van belang achtte voor zijn studenten) als goede voorbeelden van ‘vaderlandse letterkunde’.

19) Zie Kinker 1992-1994: passim (via register deel III).

Samenvatting

Bij de eerste academische neerlandici - uit de periode 1800-1850 - zijn, gelet op hun opvattingen en praktijken m.b.t. het literatuuronderwijs, de volgende punten dominant.

Unaniem huldigt men het principe van het nationaal belang. Dit fenomeen - noem het gemakshalve de vaderlandsliefde - komt, expliciet geformuleerd, het sterkst naar voren bij Siegenbeek, Lulofs en Kinker. Siegenbeeks opvatting van ‘letterkunde’ hield ook in - zoals bij velen destijds - geschiedenis. Volgens zijn geschiedopvatting moeten de oude partijpolitieke tegenstellingen worden afgeschaft en de nationale consensus bevorderd (Otterspeer 1984: 47 v.; Vis 1992: 94). Hij sloot zich feitelijk aan bij de onuitgesproken bedoeling van koning Willem I: één volk, één taal (Van der Horst 1996: 242).

Centraal staat de beoefening van de klassieke rhetorica. Deze hangt samen met de hoge waardering - gevoed door de vorming op de Latijnse School (Vis 1993b: 66) - die men heeft voor de klassieke oudheid. Maar de manier waarop men de rhetorica in het onderwijs toepast, verschilt van persoon tot persoon.

De theoreticus van de rhetorica is Lulofs, en in dat opzicht is hij - mutatis mutandis - de Vossius van de 19e eeuw te noemen. Zijn handboeken voor de welsprekendheid, diverse malen herdrukt, zijn door alle neerlandici van het eerste uur gebruikt. Zijn inaugurele rede is een schoolvoorbeeld van een klassieke redevoering.

[p. 230]

Zijn genoemde toespraak eindigt aldus: ‘wij hopen, wij vertrouwen het: eens zal de dag verrijzen, waarop uit al de Nederlanden, om welke thans de rozenband van vereeniging en broederschap gestrengeld is, de geurigste wierook, ter eere der Vaderlandsche taal en letterkunde, ten hemel zal stijgen. [En] eens zal de dag verrijzen, waarop geheel Europa onze fraaije Letteren zal bewonderen, en de toonen der Nederlandsche lier aan de oevers van de Seine, van den Teems, van den Donau, ja, tot aan de boorden der Newa weergalmen zullen. O, mijn Vaderland, mijn dierbaar Vaderland, geve God, dat het morgenrood, het heerlijke licht van dien dag spoedig aanbreke!’ (Lulofs 1815: 59). Lang niet al zijn collega's hebben zijn werk gewaardeerd, ook al hebben ze zijn handboeken gebruikt. Dit hangt gedeeltelijk samen met de grote diversiteit tussen de eerste neerlandici onderling.

De hoogleraren van de Oude school hadden hun benoeming te danken aan hun aktiviteiten in het literaire circuit. Wat ze misten was een gemeenschappelijk verleden in onderwijs en onderzoek. Daarmee was diversiteit bij voorbaat gegeven. Siegenbeek - breed maar oppervlakkig - legde, samen met De Vries de grondslag voor de literaire geschiedschrijving. Lulofs was een grondig beoefenaar van de theorie der rhetorica en hij propageerde de oraliteit. Simons was een liefhebber van poëzie en kunst met voorkeur voor de dans der muzen. Van Cappelle is een (onderschat) cultuurhistoricus, als origineel en kritisch pleitbezorger van een wetenschappelijke studie van de letterkunde (en mede-grondlegger van de autonomiegedachte). Kinker is, wetenschappelijk gezien, een grondig onderzoeker van de grenzen tussen theologie, filosofie en letteren. Zet ik hem naast Siegenbeek dan denk ik: bij hen beiden, de een theoreticus, de ander man-van-de-praktijk, is in de kiem aanwezig wat tegenwoordig wel genoemd wordt de faculteit der geesteswetenschappen²⁰⁾.

Het literatuuronderwijs van de hoogleraren van de Oude School schommelde tussen literatuur en wetenschap, en in dat opzicht verschilden ze niet fundamenteel van sommige hoogleraren in de Nederlandse letterkunde van de 20e eeuw. Vergeleken met hun opvolgers was hun aandachtsgebied beperkt: de Middeleeuwen waren taboe, en de 18e eeuw stond laag aangeschreven. Als onderzoekers waren ze slecht thuis in de geschreven en gedrukte bronnen - om over de hulpwetenschappen maar te zwijgen. Wat ze wel hadden, was belezenheid, enthousiasme en creativiteit. Zonder die eigenschappen en zonder de aktiviteiten die ze hebben ontplooid, zou de Nieuwe School van de tweede helft der 19e eeuw ondenkbaar zijn geweest. Maar daarover vindt men meer informatie elders in deze aflevering.

20) De ironie van de geschiedenis wil, dat in 1997, uitgerekend tweehonderd jaar na Siegenbeeks aantreden, de UvA de desbetreffende faculteiten - voor theologie, filosofie en letteren - laat fuseren tot een ‘faculteit der geesteswetenschappen’.

Bibliografie

Berg, W. van den. ‘Over het vaderschap van de Nederlandse literatuurgeschiedschrijving’, in: Literatuur. Tijdschrift over Nederlandse letterkunde jrg. 6 (1989): 320-324.

Blair, H. Lectures on Rhetoric and Belles Lettres (1780).

Blair, H. Lessen over de redekunst en fraaie wetenschappen. Naar den Derden Druk, uit het Engelsch door H. Bosscha. 3 dln. Deventer 1788-1790.

Blair, H. Lessen over de redekunst en fraaie letteren. Uit het Engelsch door H. Bosscha. 3 dln. 2e dr. Utrecht 1804.

Blair, H. Lessen over de redekunst en fraaije letteren, of voorschriften over taal, stijl, welsprekendheid en dichtkunst, naar het Engelsch vert. door H. Bosscha, uitgeg. door B.H. Lulofs. 3 dln. Groningen 1832-1835. Heruitgave Utrecht 1845.

[p. 231]

Cappelle, J.P. van. Redevoering over de verdiensten der Amsterdammers, ten aanzien van den opbouw en de volmaking der Nederduitsche taal- en letterkunde, gehouden ter aanvaarding van het hoogleeraarambt in de Nederduitsche taal- en letterkunde aan de doorluchtige Schole der stad Amsterdam, 4-3-1816. Amsterdam 1816.

Horst, D. van der. ‘Jan Frans Willems. Een Belg die Nederlander wilde zijn, maar geen Hollander’, in: H.M. Beliën e.a. (red.). Nederlanders van het eerste uur. Het ontstaan van het moderne Nederland 1780-1830. Amsterdam 1996: 235-244.

Jensma, G. & H. de Vries. Veranderingen in het hoger onderwijs in Nederland tussen 1815 en 1940. Hilversum 1997.

Kinker, J. Briefwisseling. Uitg. met inl. en comm. door A.J. Hanou en G.J. Vis. 3 dln. Amsterdam 1992, 1993, 1994.

Kloek, J. ‘Dit hoofdvak van alle beschaafde opvoeding’, in; Literatuur 10 (1993): 267-279.

Korevaart, K. ‘“Eene bedenkelijke nieuwigheid...”. Tweehonderd jaar (Leidse) neerlandistiek: 1797-1997’, in: Nieuw letterkundig magazijn jrg. 14, 1 (1997): 32-34.

Laan, N. Het belang van smaak. Twee eeuwen academische literatuurgeschiedenis. Amsterdam 1997.

Leeman, A.D. & A.C. Braet. Klassieke retorica. Haar inhoud, junctie en betekenis. Groningen 1987.

Liauw, M. & L. van de Zande. Aen doorluchtige voorgangers hapert het niet; een geschiedenis van de neerlandistiek. Utrecht 1996.

Lulofs, B.H. Inwijdingsredevoering over de noodzakelijkheid van de beoefening der eigene taal en letterkunde voor de zelfstandigheid en den roem van eene natie. Groningen 1815.

Lulofs, B.H. Nederlandsche redekunst, of grondbeginselen van stijl en welsprekendheid voor Nederlanders (Tot eene handleiding bij deszelfi voorlezingen). Groningen 1820 (2e dr. 1831).

Lulofs, B.H. Over Nederlandsche spraakkunst, stijl, en letterkennis, als voorbereiding voor de redekunst, of welsprekendheidsleer, in derzelver hoogere beteekenis... Groningen 1823 (2e dr. 1831).

Lulofs 1832, 1845. Zie Blair 1832.

Noordegraaf, J. ‘“Waartoe hij eene uitnemende bevoegdheid had”. Everwinus Wassenbergh en het begin van de neerlandistiek’, in: Nieuw letterkundig magazijn jrg. 15, 2 (dec. 1997): 50-53.

Otterspeer, W. 1984. ‘De Leidse school. De leerstoel vaderlandse geschiedenis, 1860-1925’, in: Een universiteit herleeft. Wetenschapsbeoefening aan de Leidse universiteit vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw. Leiden 1984;: 38-54.

Otterspeer, W. De wiekslag van hun geest. De Leidse universiteit in de negentiende eeuw. Den Haag 1992.

Otterspeer, W. Het achtste memo. Over begin en einde, over universiteit en universiteitsgeschiedenis. Leiden 1997. Inaugurele rede RUL.

Schrant, J.M. Redevoering over het beoefenenswaardige der Nederlandsche tale, zoo om haar zelve, als om hare voortbrengselen. Gehouden, ter aanvaarding van het hoogleeraarambt in de Nederlandsche Taal- en letterkunde, aan de Hoogeschool te Gend. Gend 1818.

Siegenbeek, M. ‘Redevoering over het openbaar onderwijs in de Nederduitsche

[p. 232]

welsprekendheid’, in: Id. Twee redevoeringen. Leyden 1800: 1-52. Inaugurele rede extraordinariaat 1797.

Siegenbeek, M. ‘Redevoering over Pieter Cornelisz. Hooft, beschouwd als dichter en geschiedschrijver’, in: Id.: 53-108. Inaugurele rede ordinariaat 1799.

Siegenbeek, M. Betoog van den rijkdom en de voortreffelijkheid der Nederduitsche taal, en eene opgave der middelen om de toenemende verbastering van dezelve tegen te gaan. In: Werken der Bataafsche maatschappij van fraaije kunsten en wetenschappen dl. 5 (1810): 1-272.

Siegenbeek, M. Beknopte geschiedenis der Nederlandsche letterkunde. Haarlem 1826

Sjoer, E. Lessen over welsprekendheid. Een typering van de retorica's van de eerste hoogleraren in de vaderlandse welsprekendheid in de Noordelijke Nederlanden (1797-1853). Amsterdam 1996. Diss. RUL.

Smedt, M. de. ‘Matthijs Siegenbeek (774-1854) als literair-historicus’, in: Handelingen der koninklijke Zuidnederlandse maatshappij voor taal- en letterkunde en geschieenis 28 (1974): 49-81.

Vis, G.J. ‘Van Groningen tot Luik. De beginjaren van het academisch handboek voor Nederlandse letterkunde en welspekendheid’, in: De negentiende eeuw jrg. 12, 3 (1988): 180-204.

Vis, G.J. ‘Leiden ontzet, Leuven in last. Nederlandse letterkunde aan de universiteit, 1800-1850’, in: Handelingen der koninklijke Nederlandse maatschappij voor taal- en letterkunde en geschiedenis XLIII (1989): 141-167.

Vis, G.J. ‘Tussen Amsterdam en Brussel. J.P. van Cappelle en G.J. Meijer: twee pioniers in de academische neerlandistiek’, in: Verslagen en Mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde jrg. 1992: 79-98.

Vis, G.J. ‘23 september 1797: de doopsgezinde predikant M. Siegenbeek inaugureert te Leiden als “professor eloquentiae hollandicae extraordinarius”; de professionalisering van de neerlandistiek’, in: M.A. Schenkeveld-van der Dussen e.a. (red.). Nederlandse literatuur, een geschiedenis. Groningen 1993: 395-402. (a)

Vis, G.J. ‘De Haarlemse schooljaren van Nicolaas Beets’, in: W. van den Berg e.a. (red.). Haarlemse kringen. Vijftien verkenningen naar het literair-culturele leven in een negentiende-eeuwse stad. Hilversum 1993: 59-68. (b)

Vis, G.J. ‘De jongste van de klas. L.G. Visscher (1797-1859): tussen literatuur en wetenschap’, in: De negentiende eeuw jrg. 19, 2 (1995): 97-108.

Vooys, C.G.N. de. Geschiedenis van de Nederlandse taal. 5e herz. dr. Antwerpen enz. 1952.

Vries, J. de. Proeve eener geschiedenis der Nederduitsche dichtkunde. Antwoord op de vraag: welke zijn de vorderingen, welke is de verachtering der Nederduitsche dichtkunde, gedurende de achttiende eeuw, in vergelijking van vroegere tijdperken. 2 dln. Amsterdam 1810.

Wiskerke, E. De waardering voor de zeventiende-eeuwse literatuur tussen 1780 en 1813. Hilversum 1995.