Proza. Deel III

[p. 64]

Jac. van Looy: Reizen

Het verhaal van de reis die Theobald van Horen en zijn vrouw Emilia door Marokko maakten - een tocht van Tanger naar Fez - heb ik tweemaal gelezen. Ik heb ook tweemaal geprobeerd de kat te teekenen waarmee Van Horen zijn amerikaansche reisgenooten, Mr. Roosevelt en Mrs. Dartle, neef en nicht als men hen gelooven wou, de kampeering bij Sjébanad genoegelijk maakte; maar ik verdenk Theobald van langere voorstudies in het teekenen: mijn kat leek naar niets.

Zeven dagen! Maar welk schrijver van nederlandsch proza zou voor zulke zeven dagen geen zeven jaren van zijn leven geven?

De gedachte is onzinnig; want die ééne week in het voorjaar van 1901 is het bizondere en éénmalige eigendom geweest van de hilversumsche schrijver Van Horen, die onder het pseudonym Jacobus van Looy zijn eigen ervaringen vertelt.

Er zijn algemeene en bizondere ervaringen. Juister: er is aan iedere ervaring iets algemeens en iets bizonders. ‘Het regent’ zegt de een. In hetzelfde oogenblik betuigde de ander dat er lauwe druppels op zijn hand vielen.

Jacobus van Looy ziet alles van zich uit. Zijn reisverhaal is een overrijk en zuiver in toon gehouden weefsel van bizondere ervaringen.

Zulk een boek te lezen is een lust, omdat het een arbeid is. Aan iedere gewaarwording van zijn schrijver neemt men deel, maar terwijl men zich door zijn

[p. 65]

woorden aangenaam bespeeld voelt, streeft men innerlijk naar het zien van de lijnen die dit vele bijeenhouden, en die hij schrijvende vóór zich had. Die beginnen eerst te dagen als men het werk gelezen heeft. Dan leest men weer, en geniet nu de volzinnen met meer inzicht: de verdeeling van de reis in dagen, het reisgezelschap, de plaatsen die het langs kwam, dat alles staat nu vast en men voelt zich rustiger. Zoo schijnt het groeiende genot dank schuldig aan het arbeidende begrip. Zoo kan men het bizondere van een schrijver benaderen doordat het algemeene van zijn ervaring ons verstaanbaar wordt.

Ik houd het er voor dat de volheid van het genot ontstaat bij de derde lezing. Dan, terwijl men weet waarheen men gaat, wat men van dag tot dag zien en beleven zal, deelt men de stemming van de schrijver-zelf; men is oog en oor voor ieder onderdeel. De groote gezichten, de kleine lotgevallen, de duizend belangwekkende verschijnselen, en vooral de menschelijkheid.

Dit boek is namelijk bij uitstek menschelijk. Er is geen spoor van grootdoenerij in, maar tusschen deernis en humor een aanvaarden en afwijzen, dat geen onderscheid maakt tusschen de eigen persoon en die van anderen. Geen heroïsme van de daad, maar een bewonderenswaardige erkenning van de schommelingen in het geweten.

‘“Ben je nogal in je knolletuin” vischte Emilia, ontpakkende den koffer onder het zeil.

“Ik heb,” hervatte ze, beginnend reeds haar haren voor den nacht te schikken, “weer net het gevoel als toen in Tetuaan, alsof wij ballingen zijn.”

Theobald lei allebei zijn handen op haar schouders.

[p. 66]

“Ballingen hier, of ballingen in Holland”, zei hij, “wij zijn toch samen.”’

Deze volzin is in het heele werk de eenige pathetische. Hij is er ook de laatste van: de brief die het tiende (eigenlijk elfde) hoofdstuk uitmaakt, is meer een toevoegsel. En als slotwoord drukt hij de grondstemming van zijn schrijver uit: balling, maar dankbaar voor het tezamen zijn.

Theobald met zijn bezorgdheid, zijn beschouwende aanleg, zijn verdoken wijsheid en meegevoel, Emilia met haar teergevoeligheid, haar kinderlijke openheid, haar vrouwelijk stuurhouden te midden van de gebeurtenissen, deze twee met hun voorzichtigheid, welmeenendheid en humor staan samen tegenover dat andere tweetal: de officierachtige Amerikaan met zijn mooie tatouages - trofeën van zijn aziatische reizen - en de dikke Evangeline, zangeres, verliefd, en een beste meid, vooral in haar zorgen voor de huishouding.

Op de lijn tusschen die twee paren - de lijn die het fijner-bewerktuigde en geweten-voller leven scheidt van het grover en ikzuchtiger - bewegen zich de gids en de drijvers, de al oudere Hasj al Arabe, de magere Zaïlaschi, die het grootste deel van de weg hinkte, de jongen Mohammed die voor het eerst de reis naar Fez maakte en, volgens zijn kameraden, zou gaan balken als een ezel wanneer de stad in zicht kwam, Mustapha, de kleine man met vrouwachtige kuiten en appelronde wangetjes, en nog een donkere vent die ook Mohammed heette.

Aan deze lieden konden de twee paren hun verschillende aard toonen. De eenen hen drillen, overtuigd zijn van hun luiheid en bedriegelijkheid, trachten in El-Ksar zich te voorzien van beter volk.

[p. 67]

De anderen hen bewonderen, sympathiek vinden, en met sigaretten beschenken.

Toen Emilia de gruwelijk ontstoken teen van Zaïlaschi verbonden had, liep Theobald heimelijk met een lik vaseline naar zijn rauw-ruggige muilezel.

De dierèn, vooral de onhandelbare muil van Theobald, figureeren in het verhaal belangrijk. Ook spelen hun rol de tenten met toebehoor, die telkens vooruitgezonden iederen avond worden opgeslagen.

Kleine ontmoetingen, langs weg en in stad, bij de overtocht van een rivier of het kampeeren nabij een gehucht, verlevendigen het voorttrekken. Daar is die vrouw die langskwam terwijl ze buiten de tenten aan het ontbijt zaten en die stilletjes eenige rauwe boonen naast Emilia's bord legde. ‘Er was zulk een groote mildheid geweest in het zachte opendoen van haar hand dat beide dames dankbaar bleven knikken naar het omkijkende moeder-gezicht.’ Daar is de post van Fez naar Tanger, ‘een neger die schuin als een stuk wild over het blinkend duin rende’ en Emilia's brief meenam. Daar is het halfnaakte bootsvolk, door Roosevelt met de revolver op zijn heup in ontzag gehouden, terwijl Hasj, ‘schaamachtig zulke schriele meesters te dienen’, de schouders ophaalt. Daar is de deftige schatbewaarder van de Sultan, reizende met zijn twee vrouwen, en wiens ‘wekkerlompe klok van nikkel, die vastgestropt bleef aan een zijden koord’, Theobald kreeg op te winden. Daar is - zooveel dat in mijn geheugen meespeelt en bij de voorgenomen derde lezing, met nog zooveel anders, zal opdoemen, gelijk de sterren wanneer men kijken blijft.

Nog zooveel anders. Want lucht, land en water, menschen, beesten en planten, steenen en geraamten

[p. 68]

- als bouwstof in een muur gemetseld, weet ge wel? - zijn in al hun duizendvoudige bizonderheid hier woord geworden, en toch breken ze de eenheid niet, van deze vertelling, van dit vizioen.

Van Looy heeft lang gewacht eer hij het verhaal - vroeger in een tijdschrift verschenen - als boek liet uitkomen. Hij hoopte misschien dat hij ook de terugreis beschrijven kon. Ieder lezer hoopt erop. Maar niet omdat hij de indruk heeft dat het werk halverwege eindigt. Zijn volledigheid toch ligt niet in de doorreisde afstand, maar in de bevrediging van het gevoel, dat, na zich in zooveel schoons te hebben verzichtbaard, neerruischt en zich te ruste nijgt. Als Theobald de handen op Emilia's schouders legt, - als Evangeline zich gereed maakt om bij Engelschen in Fez te gaan eten, - om deze trek alleen al is het goed dat de brief werd toegevoegd, - als Hasj hartstochtelijke kussen drukt op de laarzen van de vette pasja aan wiens beugel hij meeloopt, Hasj voor wien de reis niet was wat hij verwacht had, en die ouder geworden scheen door het harde jachten, - als het angstwekkende Fez het bedrijvige Tanger vervangen heeft, - dan is de achtdaagsche idylle geeindigd, en vond het reisverhaal zijn natuurlijk slot.

Een tweede verhaal is mogelijk. En waarom niet? Waarom zelfs nu nog niet? Voorraad is voorraad, maar ook niet meer. Waarom zou de kunstenaar die nooit heeft opgehouden zijn ervaringen en gepeinzen ons met pen en penseel te openbaren, ook zijn herinneringen aan Mequinez, Larasj en Azaïli niet nu nog in het leven tooveren, en zijn muil vleugelen laten aanschieten in de droom?

1913.