Johan de Brune de Oude (1588-1658). Descriptieve auteursbibliografie

[p. 137]

1044: titelpagina (ex. 3)

[p. 138]

1044

titelpagina uitgave I:

Banket-Werk Van Goede Gedachten: Door D'Heer Mr. Johan de Brune, Raed Pensionaris der Ed. M. Heeren Staten van Zeelandt. [houtsnede door I.C.I.: Spe & Metu] Tot Middelburgh. [lijn] Ghedruckt by Jaques Fierens, Bouk-verkooper, inde Gist-straet, inde Globe. M DC LVII.

titelpagina uitgave II:

Banket-Werk Van Goede Gedachten: Door D'Heer Mr. Johan de Brune, Raed Pensionaris der Ed. M. Heeren Staten van Zeelandt. [houtsnede door I.C.I.: Spe & Metu] Tot Middelburgh. [lijn] Ghedruckt by Jaques Fierens, inde Globe. 1657. Met Privilegie voor 15. jaren.

andere uitg.: 1045; 2e dr.: 1046; titeluitg. 2e dr.: 1058; 3e dr.: 1047; 4e dr.: 1049; 1e dr. dl. 2: 1050; Appendix bij 4e dr.: 1052; titeluitg. Appendix: 1059; bloemlezing: 1082; andere uitg.: 1083

8^o: ⁸ (± 1) A-Z⁸ Aa-Hh⁸ [$5 (- 1, 4, 5, A5, D5, E5, H3)]

256 bladen = p. [16] 1-496.

signatuurposities:

2	het nauwen
3	moghen werden
A	verwacht, die
A2	d'ander
A3	zich zelfs
A4	den ouderdom
B	mede
B2	door aen-was
B3	zilver laecken
B4	ydel gheluyt
B5	de mey
C	zijn
C2	humeur
C3	zotheyd.
C4	zijn altijd
C5	schieten
D	met
D2	wezen
D3	leckernyen te verzijgen
D4	niemant
E	dat
E2	die de
E3	van staet
E4	altijds
F	roozen;
F2	bedeckingh van
F3	zomtijds
F4	en de
F5	verheerlickt
G	sponsie
G2	gaet.
G3	bewaert
G4	en meer
G5	het beentjen
H	boe-lijn
H2	geduldigheyd
H4	met een
H5	descansado,
I	hebben.
I2	onder een
I3	De een
I4	met azijn
I5	de necke.
K	willigh
K2	en zoud
K3	de apagar.
K4	lecken
K5	vergaen: die
L	spreken
L2	naelde ziet
L3	verzuymt
L4	acker niet
L5	ghemaeckt
M	steert
M2	zoo ontstaet
M3	kan
M4	en boven
M5	dat de
N	strecken
N2	zoo moetmen
N3	zorgheloosheyd.
N4	moy te
N5	Welck
O	elck een
O2	dat
O3	hebben,
O4	ghelijck
O5	uyt de grond
P	nerghens
P2	gheheeten, die
P3	hy zijn
P4	vinden.

[p. 139]

P5	heydenen
Q	oock
Q2	matresse gekoren
Q3	nijdighe
Q4	: en dat
Q5	, zijn
R	altijds
R2	lucht
R3	maeckt
R4	zoo groot
R5	dat vele
S	maecken
S2	uyt en
S3	een kraeye
S4	aen:
S5	ghenegentheyd
T	ghebreck
T2	beden en
T3	uyt 't
T4	zijn ghety
T5	winckel-bert blijft
V	ooghe
V2	naer den
V3	guychelrijen
V4	breyn, dat
V5	altijd een
X	bonté,
X2	Christenen
X3	ouderdom,
X4	& leur
X5	't aen-stucken
Y	tuyn
Y2	zoet
Y3	hadde.
Y4	stille staen
Y5	dan?
Z	brodder
Z2	een gansche
Z3	moet ,
Z4	onghereghelde
Z5	el cane
Aa	is by
Aa2	een teerder
Aa3	behoudt het
Aa4	op-loopende
Aa5	hayre ghetrocken
Bb	drijvende
Bb2	ooge valt. Zoo
Bb3	Een slecht
Bb4	af-schrift
Bb5	eyndelick, datmen
Cc	ghevonden zijn
Cc2	oudheyd en
Cc3	Christen is daer
Cc4	gheraecken, in den
Cc5	hooft, en
Dd	verwerpt
Dd2	groot vermaeck
Dd3	De brieven
Dd4	een kleyne
Dd5	: al hare
Ee	maer laet
Ee2	rijzen.
Ee3	geoordeelt wert
Ee4	anders
Ee5	gehouden
Ff	doet
Ff2	doodt, door
Ff3	een mieren-nest
Ff4	hemelsche
Ff5	vergaen.
Gg	haere erven
Gg2	ooghen aen
Gg3	verdrooghde
Gg4	herberghen
Gg5	aerde ; hebbende
Hh	op-roer
Hh2	hebben.
Hh3	kan, en
Hh4	Christen, haer
Hh5	de necke

prenten:

na 1

rechthoekige gravure met in een ovalen lijst een portret van Ioh. de Brune, Raed-Pensionaris vande edele, moghende Heeren Staten van Zeeland. In de bovenrand van de ovalen lijst staat: Spe Et Metu. Ætat. LXVII.A^o. 1656. Onder de gravure de namen van de makers: W. Eversdyck Pinxit; Th. Matham sculp.

uitgaven:

Er zijn twee uitgaven: een uitgave zonder privilegevermelding op het titelblad en met een blanco versozijde daarvan en een uitgave met een titelblad waarop de privilegevermelding is aangebracht door middel van een persvariant en de tekst van het privilege op de versozijde (zie variant a hieronder).

inhoud:

1r	titelpagina

[p. 140]

1v	[blank] of met octrooivermelding
2r-3v	Aen Den Raed van Zeeland. [Dedicatie door De Brune].
4r	Op Het Bancket-Werck Vanden Hoogh-geleerden Groot Achtbaren Heer Johannes de Brune, Raet Pensionaris vande Ed. Mog. Heeren Staten van Zeelant, door J. Cats.
4v	Op Het Bancket-Werck Vanden Heere Johannes de Brune en Op het selve door Constanter [= C. Huygens].
5r	Incomparabili viro, D. Johanni de Brune, Zeelandiæ Syndico Supremo, Palladias Dapes instruenti, door W. Quirinus.
5v	De selve aen den selfden, door W. Quirynssen.
6r-6v	Op Het Bancket-Werck Van den Hoogh-gheleerden, Hoogh-ghe-eerden Heere, Heer Johan de Brune, Raed-Pensionaris van mijne Heeren de Staten van Zeeland, door C. Boey.
7r	Sonnet Op Het Bancket-Werck Van den Hoogh-geleerden Heer, ende Mr. Johan de Brune, Raet Pensionaris vande Provintie van Zeelant, door P. van Gelre: J.C.
7v	Op Het Banket-Werck Van Goede Gedachten, Door D'Heer Mr. Johan de Brune, Raed Pensionaris der Eedd. Mm. Heeren Staten van Zeelandt, door Joan. Wilmerdonx.
8r-8v	Noodiging Op't Bankket-Werk Van Goe Gedagten Opgedischt van den Ed. Heer Mr. Johan de Brune, Raad-Pensionaris der Ed. Mog. Staten 's Lands en Graaflijkheids van Zee-Land, &c., door Izaak van Hoorn-Beek.
A1r-Hh8v	tekst van Joh. de Brunes Banket-Werck Van Goede Gedachten.

gecollationeerde exemplaren:

= 1	AMSTERDAM, UB: OK 73-31. Herkomst: H. Zwanenbeek Pauw. 18 Augs. 1878; [- Corn. Gevart].
= 2	AMSTERDAM, UB-VU: 4 N 574. prenten: prent tussen - en A-katern gebonden.
= 3	'S-GRAVENHAGE, KB: 12 G 27 (olim?: 563195). Herkomst: ex-libris: Ex Bibliotheca J.W. Six; in hs. op titelpagina: Constanter. 1657 don. Aut. [het ex. dat De Brune aan Huygens geschonken heeft].
= 4	GRONINGEN, UB: EE e 118a. opbouw: katern E ontbreekt; katern F is tweemaal aanwezig. prenten: prent tussen - en A-katern gebonden.
= 5	HILVERSUM: privé-bezit. prenten: gebonden voor het -katern.
= 6	LEIDEN, UB: 1019 G 14. Herkomst: Museum Catsianum Van Jhr. Mr. W.C.M. de Jonge van Ellemeet. 3e afd., no. 28. prenten: prent tussen - en A-katern gebonden.
= 7	UTRECHT, LB: Kunsth. Rar PKY Brune 2 (olim: Kunsthist. Inst., afd. Ikonologie: A VI A2 (II)).
=11	BRUSSEL, KB: III 95.295 A 1. Convoluut, waarin verder aanwezig dl. 2 van het Banket-werk van 1660 (1050). prenten: prent tussen- en A-katern gebonden.

niet-gecollationeerde exemplaren:

= 8	DEVENTER, AB:
= 9	LONDEN, BL: 12316 b 13.
=10	LONDEN, BL: 12315 b 9.
=12	DORDRECHT, GA (DIVERSA SED UNA): 1463.

variantenoverzicht:

= a		buitenvorm -katern: fol. 1r
	=I	titelpagina zonder privilege	ex. 1, 3, 9

[p. 141]

	=II	titelpagina met privilege	ex. 2, 4-7, 10-11
		# Wijzigingen zijn aangebracht door middel van een persvariant.
= b		binnenvorm -katern: fol. 1v
	=I	fol.1v blank	ex. 1, 3, 9
	=II	fol. 1v met tekst van Octroy	ex. 2, 4-7, 10-11
		# De tekst van het Octroy is aangebracht door middel van een persvariant.
= c		binnenvorm D-katern: D5v, D8r:
	=I	geen witte streep over de pagina's 58 en 63	ex. 1, 3-7, 11
	=II	witte verticale streep over de pagina's 58 en 63	ex. 2
		# Drukfout (II): het vel heeft een beetje dubbel gezeten op de pers; later is het weer gladgestreken waardoor een witte ‘rivier’ verticaal over de pagina's loopt. Er treedt geen tekstverlies op.

commentaar:

De drukgeschiedenis laat zich als volgt - helaas niet met volle zekerheid - reconstrueren. Fierens is in 1657 met het drukken begonnen; toen hem in datzelfde jaar nog octrooi verleend werd, heeft hij de octrooivermelding in een deel van de oplage kunnen aanbrengen via een persvariant op blad 1. Er zijn dus twee uitgaven uit 1657, bijv. herkenbaar aan het jaartal in romeinse cijfers (zonder octrooi), resp. arabische cijfers (met octrooi) op de titelpagina. Bovendien is er een 2e druk uit 1657 (met octrooi), ook bij Fierens, een regel-voor-regel-herdruk van de 1e dr. met als titel Het Eerste Deel Van 't Bancket-Werck. Hoewel de verkoopcijfers van de 1e dr. zeker zodanig waren dat een snelle herdruk gerechtvaardigd leek, is hierbij nooit een tweede deel gepubliceerd. Heeft de gezondheidstoestand en het overlijden van De Brune in 1658 hiermee wellicht iets te maken?

De 3e, Amsterdamse, druk in-12^o uit 1658 bij Jan van Duisbergh zal zeker niet met medeweten van auteur en Middelburgse uitgever op de markt gebracht zijn. Hierin is (uiteraard) het octrooi niet vermeld.

De herdruk (4e dr.) die in 1660 bij Fierens verschijnt, is wat betreft deel 1 een regel-voor-regel-herdruk van de 2e dr. van 1657 mét de octrooivermelding. Het tweede deel van het Banket-werk dat ook in 1660 verschijnt, is geheel nieuw van inhoud.

Merkwaardig is dat Fierens in 1660 nieuw zetsel maakt voor deel 1 van de 4e druk. Later (in 1699) blijkt immers dat van deel 1 van 1657 nog voldoende exemplaren in voorraad zijn voor een titeluitgave door Lamsvelt in Amsterdam.

Een tweede probleem vormt het Appendix, waarvoor in 1699 door Lamsvelt een los titelblad vervaardigd wordt met als titel Het nieuw opgedist banket-werk [...] tweede deel (als eerste deel wordt aangemerkt het met een nieuw titelblad uitgeruste deel 1 van 1657). Zeer waarschijnlijk is dit Appendix niet door of voor Lamsvelt gedrukt, maar veel eerder door Fierens, bedoeld om toegevoegd te worden aan de tweedelige druk van 1660. Dat zou dan gebeurd kunnen zijn tussen 1660 en zijn dood in 1669. Het gebruikte typografisch materiaal is anders en de lay-out wijkt af van die van de drukken van 1657 en 1660, maar de enige initiaal uit het appendix, de letter B op A1r, zou tot dezelfde serie kunnen behoren als de A op 2r in 1657, dl. 1. Ook de V op 6r in dl. 2 van 1660 komt daarvoor in aanmerking, maar omdat dit soort initialen wijd verbreid was, heeft dit geen doorslaggevende bewijskracht.

Opmerkelijk is dat het door Fierens gebruikte houtblok met de zinnebeeldige afbeeldingen van Hoop en Vrees, aansluitend bij de lijfspreuk van De Brune ‘SPE & METU’, allengs meer beschadigd raakt. In de 1e druk van 1657 is er nog slechts één beschadiging in de bovenrand links van

[p. 142]

het midden; in de 2e en 4e druk (zowel in deel 1 als 2) blijkt er ook rechts van het midden in de bovenrand een beschadiging bijgekomen te zijn. De tekst van de spreuk in het midden van het houtblok is niet daarin uitgesneden; het is blijkbaar een blok met een zgn. slot, een opening waarbinnen met losse letters gezet kan worden.

De plaatsing van de spreuk van De Brune is opvallend ver naar links: de M staat bijna tegen de linkerhand van Spes. Op de titelpagina van dl. 1 van de druk-1660 staat de tekst veel mooier in het midden tussen Spes en Metus in. De verklaring daarvoor is waarschijnlijk de tweekleurendruk van deze titelpagina, die een aparte drukgang vereiste voor de in dit geval rood gedrukte lijfspreuk van de auteur: het zetsel hoefde nu niet in het wat krappe slot geperst te worden. Dat het los lettermateriaal betrof, blijkt bijvoorbeeld uit de geheel weggezakte E van SPE op de titelpagina van 1657, dl. 1, ex. KB Den Haag 3179 G 25.

In schema ziet de drukgeschiedenis er zo uit:

Appendix: tussen 1660-1669 = titeluitg. 1699, dl. 2

literatuur:

Van Oosterwyck 1660-01; Visscherus 1681-01; De la Rue 1734-01, p. 21; De la Rue 1741-01, p. 43; Bertrand 1908-02; Knuttel 1913-02; Van Eck 1914-02; Knuttel 1914-03; Bredius 1915-01; Worp 1916-03; Van den Bosch/De Vooys 1919-01; Von Winning 1921-04, XIII[a]; Meertens 1924-01; Van den Bosch/De Vooys 1926-01; Buisman 1926-02; Brands 1927-01; Verdenius 1928-02; Boas 1930-01; ‘Merkwaardige werken’ 1931-02; Meertens 1943-02, p. 311-312, 396; Meertens 1943-03; WNT 1943-05; De Bresser 1952-03; Ter Laan 1956-02; Nieuwenhuys 1959-06; Ter Laan 1961-02; BMC 1965-03, p. 460; Buddingh' 1967-02; Van der Heijden 1968-01; Hendriks 1969-03; Hendriks 1971-03; Hendriks 1977-01; Hendriks 1978-02; Van de Ketterij 1981-02; Stoett 1981-03; Strengholt 1987-09; Buijs 1988-01.