Geschriften van een intellectuele glazenwasser

De draagbare Tromp

[p. 279]

Intermezzo III

[p. 281]

Toespraak bij de begrafenis van Jacques de Kadt, Westerveld, 20 april 1988

Ik behoor tot een generatie die Jacques de Kadt pas in zijn nadagen als publieke figuur, als schrijver kon leren kennen.

Dat was een zeldzame ervaring: iemand die over de grote zaken van politiek, geschiedenis en cultuur schreef alsof hij tegenover je zat en die zich al helemaal niets aantrok van de meningen die op dat moment bon ton waren geworden. En iemand die wat te vertellen had, met een directheid die bevrijdend werkte, of het nu het verslag van het Indonesische drama der gemiste kansen was, dan wel de onvolprezen herinneringen aan zijn communistentijd.

In die jaren bleek dat ik met mijn interesse voor de geschriften van Jacques de Kadt er een verkeerde voorkeur op na hield. Reden te meer om hem te blijven lezen, soms met instemming, soms met afwijzing, maar altijd geboeid.

Die verkeerde voorkeur ben ik blijven houden. De dood van Jacques de Kadt is een noodzakelijke gelegenheid om daarvan rekenschap af te leggen.

Het wereldbeeld van Jacques de Kadt heeft al in de jaren dertig zijn afronding gekregen. Hij was de eerste in Nederland (en een van de eersten in de wereld) die het ware karakter van het Russische communisme doorzag, twee jaar voordat Jan Romein in alle wetenschappelijke objectiviteit de nieuwe grondwet van Stalin prees als de meest democratische ter wereld. Jacques de Kadt was tezelfdertijd degene die de aard van het fascisme onderkende - niet door het van buitenaf in kaart te brengen maar door het in een gewaagde intellectuele onderneming van binnenuit te doorvorsen. Jaren later is hij ook de eerste die de vloer aanveegt met Joseph Luns als politiek handelsreiziger, en als al die stellingnames en diagnoses elk voor zich opmerkelijke kanten hebben, dan is het toch vooral hun combinatie die treft. Ze-

[p. 282]

ker als die verdedigd wordt met een grote afkeer van koude drukte en een - vooral later - eigenaardige mengeling van enerzijds realisme, waarin de schrijver zich over vrijwel niets meer verbaast - een veel gebruikte term in zijn laatste geschriften is ‘nu eenmaal’ - en anderzijds vasthoudt aan een standaard van redelijkheid die zo vanzelfsprekend wordt geacht dat hij zelden bij naam wordt genoemd.

Met spijt heb ik gezien hoe in de jaren van mijn politieke ontwikkeling van De Kadt echter alleen het beeld overbleef van het anticommunistische zwaargewicht, die nooit verlegen zat om een vernietigende uithaal aan het adres van een politiek tegenstander.

Achter dat beeld verdween de Jacques de Kadt van wie ik was gaan houden: de briljante en oorspronkelijke essayist, de man van prachtige studies over Gorter en Sorel, de man die met grote warmte schreef (en bleef schrijven) over Rosa Luxemburg, de dodelijke spotter met nationale standbeelden als Huizinga en Luns, de voorvechter van de Indonesische onafhankelijkheid, de taster naar een maatschappij die cultuur boven geld stelt.

Zeker, ook dan ging het er vaak hard, direct en onverbloemd aan toe. ‘En laat gerust de schone zielen ijzen / Ik houd van platte, populaire wijzen, / maar niet de puntjes op de i,’ citeert hij Greshoff in de inleiding tot De verdediging van het Westen. Zeker, de puntjes op de i. Dat neemt niet weg dat zijn zucht naar redelijkheid en gelijk soms onmatige vormen aannam, die begrip voor wat hij schreef bemoeilijkten.

Jacques de Kadt is politicus zonder partij geweest en gebleven, ook toen hij in de PvdA diende. Hij was te zeer non-conformist om partijman te zijn. Anderzijds was zijn expliciete keuze voor realpolitik, een keuze die hem Machiavelli en Lenin deed bewonderen, on-Nederlands en al helemaal niet geschikt om in een politieke partij aanzien te behouden.

In Nederland immers dient men politieke keuzen altijd in verheven idealen te verpakken. De theoreticus van de vuile handen kan op heel wat meer publieke afschuw staat maken dan degene die ze maakt.

Beoefenaars van realpolitik worden in het algemeen beschouwd als verdedigers van de status-quo. Dat is vaak ook zo. Maar vaak ook niet. Al bij Machiavelli treft men naast de kille adviseur in zaken betreffende machtstechniek uit De heerser de niet minder realpolitische commentator. ‘Een wereld zonder dichters en zonder schrijvers,’ schreef hij in 1940, ‘moet of een wereld worden, zo dom en doof en

[p. 283]

stompzinnig dat ze aan haar eigen verveling te gronde gaat, en het geestelijke aanpassingsvermogen dat nodig is voor de strijd om het bestaan op den duur verliest, of een wereld die het geweld, de georganiseerde kracht het hoogst van alle dingen stelt en die een grote kazerne wordt, waarin de mensen worden afgericht voor steeds nieuwe oorlogen en vernietigingsdaden, met aan het einde de totale oorlog en wereldvernietiging.’

In zo'n citaat vinden beide kanten van Jacques de Kadt als politiek theoreticus elkaar. Maar in het algemeen staan ze in zijn geschriften in spanning tot elkaar. Dat verleent veel van deze juist hun kwaliteit, hun blijvende kwaliteit. Want als een groot deel van zijn werk strak gebonden is aan het moment waarop en de omstandigheden waarvoor - of liever gezegd: waartegen - het geschreven werd, dan is er toch ook veel dat van meer dan enkel historische waarde is; door de onderwerpen die erin aan de orde komen, door de persoonlijkheid die hier aan het woord is, door de literaire kracht waarmee het vorm is gegeven.

Het stemt wat dat aangaat zelfs op een dag als deze tot voldoening dat een grote bloemlezing uit het werk van Jacques de Kadt in voorbereiding is.

Iets anders daarentegen is dat Jacques de Kadt als essayist, politiek theoreticus en in die beide gestalten ook als literator, nooit de erkenning heeft gevonden in Nederland, waar hij krachtens de kwaliteit van zijn oeuvre aanspraak op maakt. Dat heeft naar mijn mening te maken met het feit dat in de nette Nederlandse culturele wereld schrijven over politiek en maatschappij geen kunst wordt gevonden. Maar het heeft ook en nog meer te maken met het feit dat de grondtoon van Jacques de Kadts denken en doen altijd als een dissonant heeft geklonken in de oren van het Nederlandse establishment, welke politieke kleur het ook aanneemt in de loop van de tijd.

Kunstenaars die tientallen jaren uit vrije wil de misdaden en moordpartijen van Stalin en soms ook nog van Mao hebben bejubeld kunnen aldus met staatsprijzen en publieke eerbewijzen worden begunstigd. De man die vroeger dan wie ook elke illusie over links en rechts totalitarisme heeft weggeveegd - de term ‘glazenwasser’ die Van der Goes van Naters hem ooit toedacht is in dit opzicht volstrekt juist - die man heeft voor zijn indrukwekkende verdiensten nooit officiële waardering ondervonden. Nu, daar was het Jacques de Kadt ook niet om te doen. Het tekent niet hem, maar de bekrompenheid van dat

[p. 284]

Nederlandse establishment: dit onvermogen om de grondtoon van Jacques de Kadt te appreciëren.

Die grondtoon nu is een verzet tegen de braafheid, tegen conformisme en geestelijke gemakzucht, van boven en onder, van links en rechts. Het is de onwil en het onvermogen om met het bestaande definitief akkoord te gaan. De man van wie hier afscheid wordt genomen was een intellectuele ontdekkingsreiziger.

Dat hij nu tot rust is gekomen, eigenlijk al voor zijn fysieke einde, betekent niet dat de inspiratie die hij, altijd zo levend aanwezig in zijn woorden, heeft verschaft, verloren zal gaan.

Maatstaf 1990, 6.