Het falen der nieuwlichters

[p. 5]

Unser Wahlspruch muss also sein: Reform des Bewusstseins nicht durch Dogmen, sondern durch Analysierung des mystischen, sich selbst unklaren Bewusstseins, trete es nun religiös oder politisch auf [...] Es wird sich zeigen, dass es sich nicht einen grossen Gedankenstriech zwischen Vergangenheit und Zukunft handelt, sondern um die Vollziehung der Gedanken der Vergangenheit.
Karl Marx

[...] that the only thing necessary for the triumph of evil is for good men to do nothing.
Edmund Burke

[p. 9]

Inleiding

Dit boek brengt een aantal opstellen en een drietal interviews bijeen over uiteenlopende onderwerpen. Twee hoofdstukken spelen zich af in het milieu van Karl Marx, drie andere in dat van Max Weber. Eén hoofdstuk gaat over de sociale, politieke en culturele veranderingen die Nederland in de afgelopen twintig jaar heeft doorgemaakt (zij het dat dit in de vorm van kanttekeningen gebeurt). Twee hoofdstukken gaan over het moderne China. In het interview met Alain Touraine staat centraal wat de ‘mei-revolutie’ van '68 heeft opgebracht. In feite draait het gesprek met Christopher Lasch om datzelfde thema. En ook in het interview met Immanuel Wallerstein keert dat onderwerp terug, al gaat het daar allereerst om zijn theorie van maatschappelijke ontwikkeling op boven-nationaal niveau en om de (overigens daaruit niet logisch voortvloeiende) politieke conclusies die hij daaraan verbindt.

Uit deze opsomming blijkt al dat de verscheidenheid aan onderwerpen niet de aanwezigheid van een gemeenschappelijke ondertoon uitsluit. De algemene noemer van deze hoofdstukken lijkt mij te zijn: de wijze waarop mensen proberen de wereld te veranderen op basis van theorieën en ideeën die voor dat doel vaak te kort schieten, maar juist daardoor ook weer onverwachte en onbedoelde effecten hebben. Dit thema wordt echter nauwelijks als zodanig aan de orde gesteld, maar komt naar voren in de context van onderwerpen die niet theoretisch en in abstracto aan de orde worden gesteld. In dit opzicht ver-

[p. 10]

schilt dit boek duidelijk van mijn vorige, De samenleving als oplichterij - hetgeen alleen al moge blijken uit het achterwege laten van voetnoten en het tot het allernoodzakelijkste beperken van literatuurverwijzingen.

Tegelijkertijd is het in zekere zin ook een voortzetting van dat boek. Elementen, die daar deel uitmaakten van in de eerste plaats theoretische analyses, zijn hier tot zelfstandig onderwerp geëmancipeerd. Aan de vergeten historicus Eckart Kehr, die in De samenleving als oplichterij slechts voorkwam als voetnoot in een opstel over de verklaring van buitenlandse politiek, is hier bij voorbeeld een apart hoofdstuk besteed. De analyse van het marxisme uit dat boek wordt hier aangevuld door een beschouwing over de relatie tussen Marx, Engels en het marxisme. De vrij minutieuze aandacht die in het vorige boek uitging naar de wijze waarop de ontwikkeling van de Chinese politiek het best verklaard zou kunnen worden, vindt hier zijn wel zeer praktische toepassing in de vorm van een reisverslag.

In vergelijking met De samenleving als oplichterij gaat de aandacht in dit boek sterker uit naar problemen van cultuur, politiek en persoonlijkheid. Een aantal hoofdstukken laat zich tenminste gedeeltelijk lezen als pogingen om vanuit een verre spiegel een ongebruikelijk licht te werpen op vraagstukken van deze tijd. Zo zal de opmerkzame lezer wellicht vaststellen dat er ondergrondse verbindingen bestaan tussen de morele en politieke dilemma's waarmee Eleanor Marx, Max Weber en Otto Gross worstelden, en datgene wat in het gesprek met Christopher Lasch naar voren komt. Leerzaam lijkt mij ook de vergelijking tussen de opgetekende pretenties van ‘onvooringenomen’ progressieve moderne intellectuelen als het echtpaar Galtung en de opvattingen van Max Weber

[p. 11]

en Eckart Kehr over wetenschappelijke en politieke integriteit, terwijl Kehrs betoog over de ideologische functie van Ideengeschichte en psychoanalyse in de Weimarrepubliek een onverwacht licht werpt op hedendaagse ideeën over persoonlijkheid en politiek, zoals die ten dele in het zesde hoofdstuk beschreven worden.

De meeste personen die in dit boek voorbijtrekken zijn nieuwlichters of nieuwlichters geweest. Gefaald hebben ze allemaal, maar wel om uiteenlopende redenen en in de ogen van verschillende mensen. Van sommigen is dat falen verdiend, van de meesten tragisch. Nieuwlichters falen per definitie, alleen zij die zich aanpassen slagen. De titel van dit boek moet dan ook niet te zwaar en te programmatisch worden opgevat, want dat laatste is ze slechts in beperkt opzicht: daar waar het gaat om de nieuwlichterij van de jaren zestig en zeventig.

De citaten van Marx en Burke aan het begin van dit boek geven precies aan vanuit welke geesteshouding ik hier van een falen der nieuwlichters spreek. Het grote probleem van de vernieuwing zoals die zich in Nederland in de afgelopen jaren voltrok, lijkt mij te zijn dat ze op te weinig tegenstand stuitte. De overwinningen werden veelal zonder slag of stoot behaald, maar daardoor beperkten ze zich te vaak tot veranderingen in stijl, in taal. De intellectuele diepgang, alleen al nodig om zicht te krijgen op het janushoofd van veel nieuwlichterij, werd niet bereikt en ook niet gemist. Daardoor begint het hele ideologische apparaat van de vernieuwing in de jaren zestig en zeventig in de jaren tachtig in toenemende mate instrument te worden van een nieuw conformisme. De vernieuwing faalt zo niet alleen: ze slaat om in haar tegendeel, zeker waar de nieuwlichters van toen critici die over de ontbrekende kleding van de keizer beginnen, al bij

[p. 12]

voorbaat met ideologisch piepschuim monddood proberen te maken.

In het zesde hoofdstuk heb ik dit thema nog het meest uitdrukkelijk als zodanig aan de orde gesteld, maar noch aan dat verhaal, noch aan de andere hoofdstukken heb ik een expliciete moraal of politieke conclusie ontleend. Wie zich daardoor teleurgesteld voelt, verwijs ik naar de woorden die senator Sam Ervin sprak bij de publikatie van het eindrapport van zijn speciale commissie over Watergate. Het eindrapport bevatte geen conclusies, en daarover hadden sommigen geklaagd. ‘Some people draw a horse,’ zei de gedenkwaardige volksvertegenwoordiger naar aanleiding van die klacht, ‘and then write under it “a horse”. We just drew the horse.’