[Boekbeoordelingen, 1905]

[p. 84]

Tot ridder geslagen. Oorspronkelijk jongensboek door J.G. Kramer. Tweede druk. Met illustraties van: A. Rünckel en C. Koppenol. Amsterdam, van Holkema en Warendorf. (Oranje-bibliotheek: 90 cts., geb. ƒ1.25.)

Een kolossaal boek, dit; maar het is een beetje moeilijk, dat in een beoordeeling van een paar bladzijden duidelijk te maken,

Toch wil ik probeeren, eenig idee te geven van stijl en inhoud. Wat tusschen aanhalingsteekens staat, is letterlijk geciteerd.

‘Het was Januari 1096. De wintervorst had de rivieren doen verstijven en het land met een wit kleed bedekt. De wind gierde door de enkele bladerlooze boomen, die hier en daar verspreid stonden en deed mensch en dier naar de schamele hutten vluchten, die in schilderachtige wanorde om het kasteel van Willem van den Vinkenburg lagen.’

[p. 85]

De schrijver wil dus zeggen, dat hij zich voorstelt met ons te staan bij den Vinkenburg, en dat het koud, guur weer is. Hij doet het zoo onbeholpen mogelijk; hij gebruikt niets dan cliché's: wintervorst; rivieren verstijfd, sneeuw is 'n wit kleed, boomen zijn bladerloos, hutten schamel; wanorde is schilderachtig. En zoo is het hééle boek: geen woord is van den schrijver zelf. Als nu de schrijver iemand was met veel taalgevoel en eenige goede smaak, als hij de moeite nam, na te gaan de beteekenis van zijn woorden, dan was er kans, dat hij 'n vlot-geschreven verhaal schreef van dezelfde kracht als onze gewone kinder-leesboeken; maar ongelukkig is de heer Kramer iemand die geen taalgevoel heeft en geen smaak, en die niet precies uitdrukkingen en beelden van anderen kan onthouden. Dat blijkt al uit den potsierlijken overgang, die nu volgt:

‘Welk een verschil, een ridderkasteel of een dagloonershut! Terwijl in het eene, al wat tot de toenmalige weelde behoorde, opgehoopt was; terwijl tallooze dienaren vlogen op den wenk van den heer en de groote, kille kamers verwarmd werden door knoestige eikenblokken, werd in de andere slechts het meest onontbeerlijke aangetroffen: een strooleger in den hoek, eene houten bank en eene tafel, en huilde elke windvlaag door de reten van het dak, dat sinds onheugelijke tijden riep om herstel.’

Deze alinea is ongetwijfeld een lofwaardige poging om geschiedkundige kennis aan te brengen; maar de schrijver is er in geslaagd z'n woorden zóó te kiezen dat de lezer niets van de tegenstelling ziet; het woordje kille bijv., al geeft het weer, hoe de kamers soms waren, deugt hier niet om de tegenstelling met de hutten te laten uitkomen; het schreeuwende dak vindt in de beschrijving van het kasteel géén tegenhanger: bovendien is ‘verwarming door knoestige eikenblokken’ een idiote uitdrukking; het ‘elke windvlaag’ is een komieke overdrijving. ‘Knoestige’ gebruikt de schrijver, omdat hij dat woord gelezen heeft in een beschrijving; verder haalt hij ‘vliegen op de wenken van’ en ‘op een wenk van’ door elkaar, en zegt: ‘op den wenk van’.

Dan volgt een onnoozele beschouwing van negen regels over het harde lot der lijfeigenen; doch ineens merkt de schrijver op:

[p. 86]

‘met al deze beschouwingen zouden een paar ruiters ons ongemerkt voorbijgaan’; en hij haast zich dan met een paar algemeenheden die twee ruiters te beschrijven; het zijn heer Willem met zijn zoon Dirk; ze komen van de jaarmarkt te Utrecht.

Voor het slot worden de ruiters verwelkomd door Clara, ‘de eenigste dochter van den ridder.’

‘Terwijl onze edellieden zich haastig naar binnen spoeden, hebben wij gelegenheid eens om ons heen te kijken.’

Volgt de beschrijving van het kasteel van buiten; enkel algemeenheden, culmineerend in deze vondst: ‘Het geheel maakt een somberen indruk.’

‘Voorloopig genoeg,’ zegt dan de schrijver; net of-ie ons later alles nog uitgebreider zal vertellen, wat hij echter wél laat. Hij verandert ons in spoken, en zegt: ‘In de kamers aan onzen linkerkant hooren we spreken; laten we daarom op onze teenen binnensluipen, opdat de sprekers niet gestoord worden.’

De sprekers zijn heer Willem, Dirk en Clara; de laatste zit ‘eenig lijnwaad’ te weven. Dirk vertelt van de jaarmarkt. Er gaat 'n bel, en het avondmaal begint, waarbij ook de bediendes aanzitten. Er komen twee gasten: monniken, die met 'n zending van den Paus naar den bisschop van Utrecht moeten; ze zijn door het ruwe weer den weg kwijtgeraakt, en vragen gastvrijheid voor den nacht. Heer Willem verleent die gastvrijheid gaarne, en allen gaan eten. Dan vraagt de gastheer den ‘breedgeschouderden monnik, wiens weinige haren reeds begonnen te grijzen,’ of er nieuws is; en deze gaat 'n speech houden over de kerkvergadering te Clermont. ‘Als ik er nog aan denk,’ zoo laat de schrijver hem oreeren, ‘als ik er nog aan denk, welk een indrukwekkend schouwspel dat was, dan moet ik me onwillekeurig in gedachten daar weder verplaatsen.’ Hij vertelt, hoe Urbanus II tot de ‘tallooze menigte’ sprak, zwijgt over Peter van Amiens, en wordt eindelijk ‘meegesleept door zijne eigene woorden’; hij spoort de aanwezigen aan tot 'n kruistocht, en zet zich dan ‘met een zucht’ neer.

‘Ademloos hadden de aanwezigen toegeluisterd. Een ieder gevoelde, als 't ware, de eerste trillingen van de vreeselijke gebeurte-

[p. 87]

nissen, die gedurende de volgende eeuwen gansch de wereld zouden doen schokken en beven, die de bestaande maatschappelijke verhoudingen zouden vaneen scheuren, om daarvoor nieuwe in de plaats te stellen.’

De gastheer dankt den eerwaarden vader voor zijn ‘schoone rede’; maar voor hij een ‘bepaald besluit’ neemt, wil hij ‘in de stilte van den nacht daarover peinzen.’

‘Het is reeds laat, wij allen zijn vermoeid en morgen wacht ons weder heel veel, daarom nog een beker geledigd op den goeden uitslag uwer zending,’ zoo besluit hij met de dronkemanslogica, waarvan de heer Kramer het geheim bezit.

Dan gaan ze allemaal naar hun slaapvertrek.

Ik zal de volgende hoofdstukken maar in een vlugger tempo doorgaan...

Er ontstaat geestdrift; heer Willem met z'n zoon Dirk zullen naar Palestina trekken. Vijftig man nemen ze mee; de 17-jarige ‘hofjongen’ Peter en een paar andere lijfeigenen moeten thuisblijven, en gaan er daarom in stilte van door.

Het leger kruisvaarders komt bij Konstantinopel; hier wordt Peter, de weggeloopen hofjongen, opgevangen; deze vertelt, hoe hij met 'n ordelooze troep onder Peter van Amiens al vooruit geweest is. Peter wordt schildknaap van Jonker Dirk... Nicea wordt belegerd; in den strijd raakt Jonker Dirk gevangen; Peter vindt op het slagveld een Turk half dood; hij laat hem verzorgen, teneinde van hem te vernemen, waar in de stad de Jonker gevangen gezet kan zijn; de Turk zegt: ‘naast de groote moskee.’ Peter hoort vertellen, hoe de Turken hun vijanden, als deze te dicht langs de muren wandelen, met ijzeren haken vangen en naar boven sleuren. Hij besluit, zich op zoo'n manier in de stad te laten trekken.

‘Reeds den volgenden morgen nam hij zijn maatregelen. Op het bloote lichaam wond hij den tulband van zijn gevangene, verborg zorgvuldig eenige Turksche sieraden, zocht naar een aantal vijltjes, bevestigde deze met een kettinkje onder de oksels zijner armen,

[p. 88]

deed ten slotte den mantel van ridder Willem om en sloop toen uit de tent.’

Moet ik nu verder gaan, en vertellen, hoe de knappe Peter zijn jongen meester redde; hoe hij later een veldslag door de Christenen doet winnen door bijtijds hulp te halen?

‘Paard noch ruiter mogen gespaard blijven!’ had Boëmond hem toegeroepen; en Peter had zóó netjes z'n boodschap gedaan, dat hij tot ridder werd geslagen. Maar zou de lezer niet zoo goed willen zijn, de rest te gelooven? Ook dat de weggeloopen hofjongen heel netjes met Clara trouwt?

Lezer, geloof me nu maar; de heer J.G. Kramer kan niet schrijven; z'n wonderlijk hoofd zit vol met verwarde herinneringen aan zinnen van andere schrijvers; z'n beeldspraak is conventie, maar dan nog bedorven door contaminatie; z'n aanschouwelijkheid is een onbeholpen manier van lijdverwarren. Het is treurig, vooral voor hem; en toch zou het niemand aangaan, als de heer Kramer niet in het openbaar optrad als kinderschrijver. En hij moet de volle verantwoordelijkheid durven dragen ook, want het boek is een tweede druk. Gelooft de heer J.G. Kramer niet, dat het verschijnen van dat werk een schandaal is? Komaan, laat hij eens antwoorden; ik ben bereid ten overstaan van een commissie, door hem of z'n uitgevers te kiezen, in zijn boek van nog geen 200 bladzijden 500 stelfouten en taalstommiteiten aan te wijzen.

Ach, ach. We zouden ons in school uitsloven om taalonderwijs te geven, en 't maar laten begaan, dat zoo'n zoogenaamd kinderschrijver den kinderen hun Hollandsch àf-leert? We zouden nog beleefd en waardeerend moeten zijn tegen iemand, die onze leerlingen vergiftigde met dèrgelijken kost? Of ze een kiesch briefje moeten thuis-sturen met aanmerkingen, voor 't geval 'n volgende druk.... Laten we liever alle volgende drukken onmogelijk maken; en alle eerste drukken van zulk prulwerk òòk!

Amsterdam.

Th. J. Thijssen.