|
| |
| |
| |
VIII Afscheid van de politiek
(10 september 1982-4 november
1982)
| |
Vrijdag 10 september
Ik heb geweigerd fractievoorzitter te worden. Het zou me te veel moeite
kosten in de formatie te doen wat de partij - naar ik moet aannemen - wil.
JL neemt het zolang waar. Als er een nieuw kabinet is, wil hij ook niet
meer. Van Kemenade is benoemd tot informateur. Als hij eerst een
sociaal-economisch herstelplan gaat formuleren kan de formatie een poosje
aanlopen. Zonde van de tijd. De PvdA komt toch niet aan de bak, en hoort dat
ook niet te komen. Ze zijn nodig om welvaart eerlijk te verdelen, maar ze
zullen nooit leren begrijpen dat economisch herstel alleen uit de
marktsector kan komen. Morgenmiddag moet de vijfhoek de laatste hand leggen
aan de miljoenennota. De cijfers moeten nodig naar de drukker.
| |
Zondag 12 september
We zijn er gisteren vlot uitgekomen in de vijfhoek. Toen ik tegen de avond
thuiskwam was het huis vol mensen: Alexandra's muziekcursus met Wolfram
König. Ik heb vandaag, al stukken doende, met verwondering zitten
kijken hoe hij lesgeeft, of vooral, hoe ademloos de andere cursisten het
volgen wanneer hij één hunner lesgeeft. Ton
Hartsuiker, de directeur van het conservatorium in Utrecht, was er ook bij
en ook hij was onder de indruk. Misschien komt daar nog eens iets moois uit
voort.
Alexandra heeft het Hollands Dagboek in de nrc van
gisteren geschreven en oogst daarover terecht veel lof. Het ging maar heel
zijdelings over de verkiezingen, grondlijn was de muziekcursus. Dat is in
mijn ogen de ware emancipatie. Bij donderdag 9 september stond: zes zetels;
goed voor een sextet van Brahms.
| |
Woensdag 15 september
Er zijn nog een aantal belangrijke zaken af te doen voordat mijn | |
| |
ambtsopvolger er zit. rsv bijvoorbeeld. Ik heb in het
vroege voorjaar duidelijke afspraken gemaakt met de raad van commissarissen
over een voortgangsrapportage. Voor ik wegga wil ik dat die dingen ook echt
geëffectueerd zijn.
Verder zijn er de Hoogovens. Voor 30 september moet, in het kader van de
steuncodex, het herstructureringsplan naar Brussel. Daar gaat ruwweg een
miljard van de Staat inzitten en dat vergt nog veel overleg met de Europese
commissarissen Andriessen, Davignon en Ortoli, met Fons natuurlijk, met de
raad van bestuur en de vakbonden, en met de vaste kamercommissie.
Deze maand moet ook het textielplan naar de Kamer. We hebben een
kaderregeling ontworpen voor de textiel, en een vergelijkbare voor
confectie. Daar zal nog menig hartig woordje over worden gesproken, want men
zal het te weinig vinden. De middelen zijn evenwel beperkt en bovendien zou
een ruimere regeling teveel bedrijven die in de kern ongezond zijn, nog een
tijdje in leven houden. Dat is politiek misschien aantrekkelijk, maar
uiteindelijk kortzichtig.
Vanavond hebben we afscheid genomen van de oude fractie. Het is rot voor de
mensen die hun baan hebben opgezegd in de verwachting ten minste vier jaar
in de politiek te kunnen werken. Niet alleen hebben ze zo gauw geen nieuwe
werkkring, er wordt hen ook idealisme uit handen geslagen. Rot is het ook
voor de medewerksters en medewerkers die we vorig jaar hebben aangetrokken
voor de toen sterk vergrote fractie. Zij komen ook op de keien te staan. De
bewindslieden zullen proberen of ze voor hen iets kunnen vinden op de
departementen.
LJ hield een optimistisch getinte toespraak, vijf medewerkers zongen
‘tussen de schuifdeuren’ een aardig lied over de
fractieleden, Aad Nuis had een fractiereglement op rijm gezet. Maar onder
deze vrolijkheid was een grafstemming en ik heb daar aan het eind van de
avond onverbloemd over gesproken. Laten we eerlijk zijn, het is allemaal
afschuwelijk.
| |
Vrijdag 17 september
Erwin en ik hebben ons niet laten beëdigen in de Tweede Kamer.
Reden: de fractie is daar te klein voor geworden. Stel dat er drie
bewindslieden in die fractie zitten, plus LJ die moet onderhandelen, dan
zijn er nog twee leden over die het werk moeten doen. Be- | |
| |
windslieden kunnen niet deelnemen aan het kamerwerk, en als de formatie
lang duurt sta je er van te kijken wat er allemaal toch nog behandeld wordt.
De gewoonte dat bewindslieden de eerste drie maanden van een formatie hun
ministerschap combineren met het kamerlidmaatschap heeft weinig bezwaren bij
grote fracties, maar is volstrekt onbruikbaar bij kleine. De pers heeft daar
geen begrip voor. Het ene hoofdartikel na het andere kuiert over de voor de
hand liggende paden. Het enige echte argument tégen onze
beslissing, nl. dat we formeel geen stem hebben in het beoordelen van de
formatie, hoor je nauwelijks.
De pers trapt trouwens lelijk na, een beetje tot m'n verbazing. Ik bedoel:
dat ze de moeite nog nemen.
Mijn reis naar Indonesië, gepland voor begin october, gaat niet
door. Wat moeten ze daar met een politicus zonder politieke toekomst? Dries
vroeg of hij de post van commissaris van de Koningin van Drenthe voor me zou
bewaren tot het nieuwe kabinet er is. Ik heb nee gezegd.
| |
Dinsdag 21 september
Prinsjesdag 1982. Het demissionaire interimkabinet heeft zijn begroting
ingediend. Vrijwel alles was al bekend. Toch is de kritiek natuurlijk hevig.
Helaas is hij in die zin niet opbouwend, dat niemand weet hoe het beter zou
kunnen. De ene helft van Nederland verwijt ons dat we te veel ombuigen en
daardoor werkgelegenheid om zeep helpen - wat waar is. Maar deze
woordvoerders en scribenten weten niet te melden hoe je het op hol geslagen
begrotingstekort beteugelt. De andere helft van Nederland roept
verontwaardigd dat het begrotingstekort niet daalt en dat het kabinet dus
niets doet voor herstel op langere termijn. Eigenlijk ook waar, zij het iets
minder. Want we hebben althans een matigingsbeleid ingezet, en dat is voor
het eerst sinds de oorlog.
Natuurlijk wordt er meer en meer over de dertiger jaren gesproken. De naam
Colijn is niet van de lucht. Weinigen beseffen dat de effecten vergelijkbaar
zijn met toen, maar dat de oorzaken aanmerkelijk verschillen. Welk kabinet
er ook komt, ik denk niet dat de door ons opgestelde begroting in essentie
gewijzigd zal worden. Er zijn geen oplossingen. In de komende jaren zullen
er veel dingen gewoon gaan worden die op dit moment ondenkbaar lijken. De
jeugdlonen bijv. zullen waarschijnlijk drastisch moeten dalen. Wat | |
| |
nu nog werk heet zal al gauw stage genoemd worden, als excuus
om minder loon te hoeven betalen. Dit soort dingen kunnen alleen door de
PvdA aanvaardbaar worden gemaakt. Als wij iets in die richting zeggen is het
meteen rechts en Colijnsiaans.
Vandaag zien we weer eens een aardig staaltje daarvan in de
Volkskrant. Den Uyl heeft gisteren bij de informateur niet
uitgesloten dat zijn partij zal meewerken aan voorbereidende procedures die
nodig zijn om plaatsing van kruisraketten eventueel mogelijk te maken. Dat
is natuurlijk de gotspe van de eeuw, na de verkiezingscampagne die de PvdA
heeft gevoerd. Maar goed, in de politiek schijnt alles toegestaan te zijn.
Veel onthullender is de manier waarop de Volkskrant dit
bericht brengt. Zeer positief getint, als een wijze opening naar het cda. Ik maak me sterk dat als wij zo iets hadden gedaan
deze zelfde krant dit zelfs al in de wijze van berichtgeving honend had
gebracht. Overigens is de PvdA zelf zuiverder op de graat dan de Vk, want in
een persbericht wordt vandaag al weer gas teruggenomen.
Vanavond ben ik afgereisd naar Brussel, waar ik morgen moet spreken voor het
Vlaams Economisch Verbond. Een allerhartelijkste ontvangst door voorzitter
Lode Campo, zijn vrouw Rosette en de andere bestuursleden. Veel Nederlanders
voelen zich boven de Vlamingen verheven, terwijl wij in menig opzicht
lomperikken zijn in vergelijking met dit poëtische volk.
| |
Donderdag 23 september
Vrijwel iedere week krijg ik een brief van Jan-Fokko Jansen van Tuikwerd uit
Delfzijl, een landbouwkundig ingenieur, ex-landbouwattaché,
ex-boer, en in zijn eigen recht filosoof, erudiet en Groninger. Hij heeft
altijd iets interessants te melden en hij geeft dikwijls vrijmoedig
commentaar op de wijze waarop ik mij heb gepresenteerd in de media. Vandaag
stuurde hij me, nog mijmerend over onze verkiezingsnederlaag, een gedicht
van Omar Khayam, wat ook mij al lang heel dierbaar is.
One moment in annihilation's waste,
One moment, of the well of life to taste -
The stars are setting and the caravan
starts for the dawn of nothing -
| |
| |
Het past ook goed bij mijn stemming, die is bepaald door de crematie van Joop
van Ginkel vanmiddag, een partijgenoot van uit de begintijd, die altijd de
moed had tegen de mode in te gaan en te zeggen en schrijven wat hij goed,
waar en geargumenteerd achtte. Joop is zondag uit het raam van zijn huis
gevallen toen hij de verf van een kozijn afkrabde. Wat moet dit Ankie en de
twee jonge kinderen zinloos lijken. De plechtigheid was aangrijpend,
gelukkig was er veel en oprecht verdriet. Maarten Engwirda heeft trefzeker,
beheerst en persoonlijk, de gevoelens vertolkt van D'66 over deze
waardevolle partijgenoot.
Intussen informeert Jos van Kemenade voort. Vanavond heb ik even een stuk
ingezien dat hij aan Den Uyl, Lubbers en LJ heeft overhandigd. Ik was
stomverbaasd. Hij wil het financieringstekort terugdringen, de collectieve
lastendruk stabiliseren, de koopkracht zo goed mogelijk op peil houden, de
overheidstarieven niet laten stijgen, de lasten voor het bedrijfsleven
verlichten, alle koppelingsen trendmechanismen laten bestaan en nog zo het
een en ander. Het kan hem toch niet zijn ontgaan dat ons dilemma is dat deze
dingen niet allemaal tegelijk kunnen? Als bron van
betaling wil hij o.a. extra aardgas verkopen. Zou hij niet weten dat je geen
kubieke meter meer kwijt kunt, nadat de Galan én Halberstadt die
truuk al hebben toegepast en ik vervolgens nog 8 mld m3
extra heb ingezet t.b.v. de elektriciteitstarieven? Wat mij betreft another
moment in annihilation's waste.
| |
Zondag 26 september
De telefoon gaat. Een heer zegt met sombere stem: ‘En Jan Terlouw
zal doodgaan’. Hij verbreekt de verbinding. Er bestaan geen
mededelingen met een hoger waarheidsgehalte. Interessant blijft de vraag wat
iemand beweegt om zo'n memento mori uit te zenden.
| |
Maandag 27 september
Vanmiddag om drie uur moest ik in Eindhoven het World Trade Centre of
Electronics openen, en om halfvijf zat er in de Ridderzaal een gezelschap te
wachten om mij Willem Tieleman (die weg gaat als dg
Energie) de versierselen te zien opspelden die horen bij het ridderschap in
de orde van de Nederlandse Leeuw. Dat laatste wilde ik beslist zelf doen,
want er zijn berichten in de pers geweest die | |
| |
suggereerden dat
Willem en ik het niet konden vinden samen. Inderdaad verschillen we over een
aantal punten van opvatting, maar zeker de laatste tijd is de samenwerking
goed geweest. Hoe dan ook, het is niet eenvoudig om in drie kwartier van
Eindhoven op het Binnenhof te komen, daar kwam een vliegtuigje aan te pas en
drie bereden agenten die me van Zestienhoven naar Den Haag brachten. Dat
laatste gaat dan met een snelheid van 190 km/uur door het spitsuur. Over de
vluchtstrook, door rood licht. Laagvliegen, zegt Roel, die ervan geniet,
evenals de agenten. Ik houd de hele weg m'n hart vast dat we een fietser op
de bumper meenemen, of dat zo'n motorrijder onderuit gaat en wij er overheen
racen.
| |
Donderdag 30 september
Het is een week van plichtplegingen, diners, recepties en toespraken.
Gisteren afscheid van Has Bakker, directeur van de sep,
die met pensioen gaat. Een man vol rust, wijsheid en deskundigheid. Ook al
ben ik het in de loop van de jaren nogal eens oneens met hem geweest over
energievraagstukken, ik heb altijd veel waardering gehad voor zijn persoon.
Het Commandeurschap in de orde van Oranje Nassau staat hem goed.
Vanochtend heb ik de vice-president van Brazilië, dr. Aureliano
Chavez de Mendonca, van Schiphol gehaald. Er zou, ter ere van Has Bakker,
een seminarium over energievraagstukken worden gehouden, waar Chavez aan zou
deelnemen. Het seminarium gaat niet door, de uitnodiging voor de
vice-president wel. Vanavond ter gelegenheid daarvan een diner, in slot
Doddendaal te Ewijk. Diners kunnen een nuttige functie hebben, maar het
tijdsbeslag is soms een ramp. Ik heb nu al meermalen meegemaakt dat zo'n
etentje meer dan vijf uur duurt, bijv. van halfacht tot kwart voor
één. Ik denk dat niemand dat leuk vindt, maar het
gebeurt toch. Het is ronduit belachelijk. Waarom kan er niet een halfuur
geborreld worden en hooguit twee uur gegeten? Iedereen zou daar blij mee
zijn, en het kost minder geld. Als je na zo'n uur of vier om je heen kijkt,
zie je hoe de aanwezigen met de moed der wanhoop de conversatie gaande
houden, hoe velen achter hun hand zitten te geeuwen, hoe grauw de gezichten
worden, hoe de rimpels door de lagen make-up breken. Maandagmiddag bied ik
meneer Chavez een lunch aan. Dat gaat in anderhalf uur. En 's avonds is er
een contra-diner bij de Braziliaanse ambassadeur. Je blijft aan de gang.
Dáár, heb ik al aange- | |
| |
kondigd, kan ik
hoogstens tot halftien blijven. Ik heb wel wat anders te doen dan eten.
| |
Vrijdag 1 october
Nog steeds schrijf ik october met een c. Ik ben er dus niet progressiever op
geworden in het afgelopen jaar.
Jos van Kemenade is intussen mislukt. Geheel volgens plan. Het cda gooit het vooral op de voorgestelde oplossing voor het
kruisrakettenprobleem. Jos wilde (overigens net als verleden jaar) een
kabinetscrisis inbouwen, wat een staatsrechtelijk monstrum is. Veel
wezenlijker is natuurlijk dat er op sociaal-economisch gebied niks werd
opgelost in zijn voorstellen. Maar dat ligt bij het cda
gevoelig. Er is ook nog een cnv, en in de fractie zitten
oud vakbondsleden.
Intussen is het wel mot tussen cda en vvd. Nijpels heeft een te grote mond gehad en nu wil het cda niet dat het een ‘walk over’ wordt. Fons
voorspelde vanmorgen en marge van de mr zelfs dat het wel
1 januari zou worden. Dat lijkt me sterk overdreven, maar in twee weken zal
het niet gepiept zijn. Ook Til liep hevig te mopperen. Persoonlijke belangen
gaan ook een rol spelen. De Telegraaf filosofeerde in de
krant van vanmorgen over de mannetjes. Fons zou alleen nog door Dries gedekt
worden. Til moest eigenlijk weg, maar zou worden gered omdat ze een vrouw
is. Het cda zou uitgekeken zijn op Job de Ruiter.
Verbeeldde ik me dat men een beetje bleek zat te kijken? Ik zat voor, want
Dries is bij de vn. Dat geeft de gelegenheid iedereen
goed te observeren. Je moet toch opletten. Ik voel mezelf heerlijk onthecht.
Ergens in de nabije toekomst is een streep, waarachter ik niet kan kijken.
Donker ziet het er niet uit, eerder zo licht dat ik niets kan onderscheiden.
Straks stap ik over die streep. Mijn huid tintelt van spanning over wat ik
daar zal vinden. Ik kan er nu niet over denken. Ik heb alleen een vage notie
van iets lichamelijks: minder eten en drinken, magerder worden, niet meer
roken, me bewegen, frisse lucht inademen. Als Willem Scholten, die vandaag
tot informateur is benoemd, een beetje opschiet, zal ik het gauw te weten
komen.
| |
Maandag 4 october
Gisteravond belde LJ me waarachtig op om m'n advies te vragen | |
| |
over de manier waarop hij Scholten tegemoet zou treden. Sinds ik op 9
september heb besloten geen fractievoorzitter te worden heb ik nooit meer
iets van LJ gehoord. Het doet me wel denken aan de bonje die ik met hem heb
gehad over communicatie, in de tijden van spanning in het Catshuis, toen hij
wilde dat ik hem van uur tot uur op de hoogte hield. Hoe dan ook, hij belde.
Mijn advies had de volgende inhoud. Er is eigenlijk geen enkele objectieve
reden waarom D'66 niet zou meedoen aan een cda/vvd-combinatie. Het land moet geregeerd worden, en de
congresresolutie sluit de mogelijkheid niet uit. Ik kan er evenwel begrip
voor hebben dat de fractie toch besluit niét deel te nemen. Het
beste is dan om aan Scholten en aan de pers de echte reden te geven. De
partij kan het niet aan, we hebben enorm verloren, het povere restant zou
nog het gevaar lopen te splijten. Als LJ, die niet houdt van een nederige
rol, dit niet kan opbrengen, dan zijn er andere wegen om van de formatie af
te komen. We zouden bijv. twee ministers en twee staatssecretarissen kunnen
eisen, op grond van het argument dat er met één
minister slecht valt te werken. (Overigens ben ik er niet eens 100% zeker
van dat we die niet zouden krijgen, want zowel cda als
vvd willen er ons graag bij hebben.) Het best is
natuurlijk om wel aan de programmatische onderhandelingen te beginnen en af
te haken als we het niet eens kunnen worden. Ik ben er overigens evenmin
zeker van dat zich een breekpunt zou voordoen.
Vanmiddag, op het departement, belde LJ me opnieuw. ‘Het is
kapot,’ zei hij met een grafstem. ‘Scholten heeft de
streek uitgehaald om me te vragen of ik bereid was tot positief,
constructief overleg. Ik wenste eerst een aantal procedurele punten door te
nemen, maar dat weigerde hij.’
Ik zei: ‘Je hebt zijn vraag met nee beantwoord?’
LJ: ‘Wat kon ik anders? Hij zette me voor het blok. Ik heb eerst
met de fractie overlegd en we waren het erover eens dat Scholten zo'n vraag
niet had mogen stellen.’
‘De fractie is dus niet bereid tot constructief en positief
overleg?’
‘De fractie laat zich niet voor het blok zetten.’
Deze ontwikkeling was aanleiding voor me om te verzinken in weemoedig
gepeins. D'66 is opgericht uit weerzin tegen partijpolitiek gekonkel. De
partij stelt zich ten doel zich te richten op feiten, op problemen en hun
oplossingen. In de harde praktijk zijn dit soort uitgangspunten niet zuiver
te houden. Optiek speelt een rol, of je het wilt of niet. Een foto in de
krant van Lubbers, Nijpels en | |
| |
Brinkhorst is op zichzelf niet
van belang, maar het effect ervan kun je niet uitpoetsen. Ook D'66'ers zijn
daar niet immuun voor. Bij programmatische onderhandelingen hadden we
misschien op het punt van individualisering van de vvd
onze zin gekregen, en op het punt van het sociaal-economisch beleid van het
cda. Programmatisch zijn we ook bij de formatie van
'81 ongeveer bij het D'66-programma uitgekomen. En wat heeft ons dat
uiteindelijk gebracht? Programma's zijn belangrijk, theoretisch zelfs het
belangrijkst. In werkelijkheid spelen zoveel andere factoren een rol. Men
noemt dat de politieke factoren. Ze kunnen ertoe leiden
dat een fractie niet kan toezeggen constructief en positief overleg te
zullen voeren. Ik begrijp de beslissing van de fractie, maar het komt wel
even aan bij me.
Ik sprak er later met Elida over. Het bleek dat LJ mijn opvattingen niet aan
de fractie had gemeld. Oké, dat is de consequentie als je afziet
van het lidmaatschap van de fractie. Evenmin had LJ gemeld dat Ruud Lubbers
hem het concept van een open brief heeft voorgelegd. Op verzoek van LJ is
die brief nooit verstuurd. D'66 vreest ervoor om door het cda geprezen te worden. De afstand tot de PvdA wordt er immers des te
groter door. Uit de brief blijkt hoe graag het cda wil
dat we meedoen aan de cda/vvd-combinatie. Een terecht
verlangen. Want zonder ons zal het cda weer naar links
gaan hangen, net als in het kabinet Van Agt/Wiegel, en de noodzakelijke
impopulaire maatregelen lopen gevaar niet genomen te worden. Voor de PvdA is
bezuinigen een tegennatuurlijke bezigheid, voor D'66 hoort het dat niet te
zijn. cda en vvd zouden ons gebruiken
als een schild naar links, zeker. Maar is niet belangrijker dat er gebeurt
wat nodig is in deze tijd van depressie?
Dit had Ruud Lubbers willen schrijven:
| |
Concept
Drs. R.F.M. Lubbers
Den Haag, 4 oktober 1982
Aan
de fractievoorzitter van D'66
In het thans demissionaire
kabinet doen bewindslieden van uw en mijn politieke groepering dat wat
in het belang van het land | |
| |
nodig is. Die situatie heeft
een ruime voorgeschiedenis te beginnen bij onze gezamenlijke
verantwoordelijkheid voor het kabinet cda-PvdA-D'66
en voortgezet in het zomerkabinet cda-D'66.
De verkiezingen van 8 september hebben met name voor uw beweging een
groot verlies opgeleverd. Begrip heb ik er dan ook voor, dat dit zich
thans vertaalt in een behoedzame opstelling. Toch wil ik u middels deze
brief wijzen op de rol die uw partij ook nu nog kan spelen. Ondanks uw
thans getalsmatig bescheiden positie heeft u het nodige ingebracht en in
te brengen.
Een en ander blijkt andermaal uit uw genuanceerde
reactie op de voorstellen van de heer Van Kemenade. Op
sociaal-economisch terrein blijft u weliswaar afstand nemen van teveel
korte-termijn politiek en rozige visies maar tegelijk neemt u stelling
tegen het thesauristisch denken. Met uw pleidooien voor een realistisch
opkomen voor de zwakkeren qua inkomen én werk, werkt u door
aan uw inbreng ten behoeve van de kwaliteit van de samenleving, waar u
ook buiten de economie het nodige aan gedaan heeft en kunt doen.
Markant is ook uw bijdrage op het terrein van vrede en veiligheid, waar
uw en mijn groepering een tot nu toe vrij eenzame strijd voeren om
reëel en creatief werkzaam te zijn, met name op het gebied
van de wapenbeheersing. Dit is belangrijk want ook hier beleven wij een
crisis.
Er was veel te doen; er is veel te doen. Indien u
zoudt besluiten niet echt mee te doen aan de informatie Scholten zal ik
zulks natuurlijk respecteren. Er mag echter geen twijfel over bestaan
dat ik het wel in hoge mate zou betreuren.
De polarisatie
dreigt weer de kop op te steken. Het is niet goed dan toe te zien. Reden
voor mij dit schrijven aan u te richten. Voor u hopelijk reden uw licht
niet onder de korenmaat te zetten, maar - waar mogelijk - te vertalen in
deelneming aan de coalitievorming.
| |
| |
| |
Woensdag 6 october
De hoeveelheid werk wordt steeds minder. Dat komt maar zeer gedeeltelijk door
onze demissionaire status. De reden is veeleer dat ik over de meeste
problemen die ik vorig jaar aantrof beslissingen heb genomen. rsv blijft nog een lastige zaak. Op 1 oct. had ik een rapport
zullen krijgen met een sterkte/zwakte analyse. Het is nog niet klaar.
Regeringswaarnemer Jozef Molkenboer heeft zijn handen vol met rsv. Het is niet eenvoudig om te weten te komen hoe de vork nu
precies aan de steel steekt. Kretzers, de nieuwe president-commissaris,
heeft me plechtig beloofd dat de raad van commissarissen zijn
verantwoordelijkheid niet zal schuwen, en ook bestuurlijk orde op zaken zal
stellen. Ik hoop dat we ontvlechting van het bedrijf, met een aanzienlijk
verlies aan arbeidsplaatsen, kunnen vermijden. Veel hangt af van het
kolengraafproject in de VS. Veel hangt ook af van doeltreffende leiding. Een
faillissement volgend jaar is nog steeds niet uitgesloten, tenzij mijn
ambtsopvolger het onjuiste besluit zou nemen om tegen de klippen op te
blijven steunen met overheidsgeld.
Vanmiddag een lunchtoespraak voor de Amerikaanse Kamer van Koophandel
(Amcham), daarna een gesprek met het bestuur van de sean
(Stichting Energie Apparaten Nederland). We beginnen het aardig eens te
worden. Ik ben er een tegenstander van dat de sean een
soort Nehem wordt voor de energie-apparatuur. Ik voel er veel meer voor dat
sean projecten localiseert, erover adviseert, kortom
meer op de lijn gaat zitten van het jongste industriebeleid en minder op die
van het sectorbeleid. Ik geloof in het stimuleren van projecten, en van
bepaalde bedrijven en bedrijfstakken die kansrijk zijn, meer dan in breed
opgezette herstructureringsprogramma's. Met het sean-bestuur heb ik afgesproken dat ze best een inventarisatie mogen
maken van het gebied, als ze dat wenselijk achten voor hun
oriëntatie. Maar ik wil daar geen beleidsconclusies aan
verbinden.
Vanavond heb ik lang zitten praten met Hein Deysselbloem, mijn
belastingconsulent. Hij is D'66'er van het eerste uur, en hij is altijd
voorstander geweest van samenwerking met de PvdA. Intussen constateert ook
hij dat de kloof tussen samenleving en politiek erg groot is geworden.
Iemand die in 1981 een inkomen had van ƒ49 000 en in '82
ƒ8000 méér verdiende, betaalt van die 8000
een bedrag van ƒ2400 aan extra premies. Daar komt dan nog een
fiks bedrag aan extra inkomstenbelasting bij. Volgens Hein is de bereid- | |
| |
heid om dit op te brengen bij de mensen zó klein
geworden, dat ook eertijds deugdzame lieden alle mogelijkheden aangrijpen om
te ontduiken.
De politiek schijnt van dit soort dingen weinig te begrijpen. Huiseigenaren
weigeren kamers te verhuren, ondanks de enorme kamer-nood, omdat ze zo'n
huurder misschien nooit meer kwijtraken. Hij is té goed
beschermd. Werkgevers kijken wel drie keer uit voor ze een nieuwe
arbeidsplaats scheppen. Ze doen het liever met een uitzendkracht, want die
gaat weer weg als het nodig is. De bescherming die de economisch zwakkeren
genieten keert zich tegen hen. Ik denk ook vaak dat de manier waarop we met
drugverslaafden omgaan in het nadeel van die verslaafden is. Zachte
geneesmeesters... The permissive society is een luxe waar we nog niet aan
toe zijn, die we niet kunnen hanteren. ‘Gewone’ mensen
weten dat allang, de laatsten die er achter komen zijn wij politici. Ria,
die ons op az van koffie voorziet, zei een halfjaar
geleden tegen Joop den Uyl: ‘Meneer Den Uyl, vroeger stemde ik
altijd op u, maar u begrijpt niets meer van wat er in de oude wijken wordt
gedacht.’ Joop schrok ervan; we mogen het ons trouwens allemaal
aantrekken. De zetel voor de Centrum Partij bewijst hoe nodig het is dat we
ons iets van Ria's woorden aantrekken.
Het stemt een beetje treurig om vast te moeten stellen dat de realiteit je
dwingt om van lieverlee wat te verrechtsen. Je kunt alleen links zijn op
gebieden waar je geen verstand van hebt. Idealisme maakt gelukkiger dan
realisme. ‘Teleurgestelde idealisten worden cynici,’
zei LJ. ‘Teleurgestelde pragmatici worden flegmatici,’
vulde ik hem aan.
| |
Donderdag 7 october
Vanmorgen moest ik in Amsterdam een conferentie openen over biotechnologie,
georganiseerd door een van de beste weekbladen ter wereld, The
Economist. Na mijn toespraakje bleef ik nog even zitten om het
begin te horen van de lezing van prof. Rabin van het University College in
Londen. Ik ben het volle uur gebleven, hoewel mijn agenda brandde in mijn
binnenzak. Het is fascinerend om te horen wat er de laatste vijftien jaar is
gebeurd op het gebied van de biotechnologie. De ontwikkelingen daar zijn
vergelijkbaar met wat er voor de Tweede Wereldoorlog plaatsvond in de
atoomfysica. Glucose en fructose bevatten precies dezelfde hoeveelheid en
| |
| |
soort van atomen, alleen de rangschikking verschilt.
Fructose is 1,5 maal zo zoet als glucose. Met enzymtechnologie kan de ene
stof in de andere worden omgezet. De mogelijkheden moeten ongelooflijk groot
zijn. Filosofisch interessant is dat het genetische materiaal in alle
organismen hetzelfde is. Juffrouw Laps vond het hoogst beledigend te horen
dat ze een zoogdier was. Wat zou ze ervan hebben gevonden als ze had gehoord
dat ook een slak, een spin, en een brandnetel vanuit hetzelfde genetische
materiaal zijn voortgebracht als zij? Interessant voor theologen: alle leven
op aarde komt van dezelfde stam. Het zou ongemeen boeiend zijn als we te
weten konden komen of er op de planeten van andere zonnestelsels leven
voorkomt en zo ja, of de genetische structuur dezelfde is. De kans dat we
dat ooit zullen weten is klein, dunkt me. In het heelal zitten schaalgrenzen
ingebouwd met een absoluut karakter. Misschien is dat ook maar beter.
Nobelprijswinnaar Hannes Alfvén zei eens spottend:
‘Van alle planeten kennen we nauwkeurig de chemische
samenstelling, op één na, nl. de planeet
aarde.’
| |
Vrijdag 8 october
Omdat we dit jaar de Bicentennial vieren zijn er duizend Amerikanen
uitgenodigd om een week in Nederland door te brengen. Vandaag was de laatste
dag, met een receptie in het Rijksmuseum aangeboden door de Koningin en een
feestavond in de Rai. Het was allemaal prima georganiseerd. De Amerikanen
waren sprakeloos van enthousiasme. Het is niet niks om een koningin de hand
te mogen geven op twee meter afstand van de Nachtwacht. In de Rai was o.a.
Paul van Vliet met zijn Engelse show en het was vakwerk. Ook de catering was
goed. Kortom, ik was trots op ons departement, met name op Wim Dik en de evd, voor hun aandeel in het in één
week opleiden van 1000 ambassadeurs voor Nederland in de Verenigde
Staten.
| |
Woensdag 13 october
We zijn bezig met het laatste bedrijf van het drama. De schrijver houdt grote
schoonmaak onder zijn acteurs. Vanmorgen belde Dries: ‘Ik haak af
voor alles en voor altijd.’ Hij blijft verrassend tot zijn
laatste politieke minuut. Ik heb hem altijd gemogen, in ieder geval in het
persoonlijke vlak. Het laatste jaar hebben we ook poli- | |
| |
tiek in
grote harmonie gewerkt. Hij is geen zeurpiet, hij houdt van opschieten, hij
is in zijn formuleringen nauwkeurig en origineel. Hij haat ruwe
omgangsvormen, een onwellevend woord heb ik nooit van hem gehoord. Hij heeft
geleden onder grove bejegening, natuurlijk ook omdat het zijn ijdelheid
kwetste (welke politicus is niet ijdel?), maar meer nog omdat zijn culturele
en religieuze zenuwstelsel er pijnlijk door werd geraakt. Op partijpolitiek
gebied heb ik me vaak kwaad op hem gemaakt. Ik moet eens nalezen wat ik
daarover heb geschreven tijdens de formatie van de zomer van '81. Dries is
secundair. Tegenover verbale overdaad van gespreksgenoten hult hij zich in
stilzwijgen. Uit dat zwijgen komt dan de volgende dag een beslissing die de
tegenstanders overdondert en ergert. Hij houdt ook van acteren. Maar acteren
en improviseren is niet helemaal ongevaarlijk voor iemand met een secundaire
aard. Daarom zijn er op persconferenties soms dingen misgegaan. Dat heeft de
politiek er tijdens het tijdperk Van Agt moeilijker op gemaakt en
kleurrijker.
Nu komt Ruud Lubbers. Het is hem gegund. Hij heeft het al jaren gewild en hij
heeft er de talenten, de kennis en de inzet voor. Hij zal virtuoos
conflicten oplossen, met minstens vijf oplossingen per probleem. Het gevaar
voor hem is gebrek aan consistentie. Spreuk voor op zijn bureau: het betere
is de vijand van het goede. Iedere dag een nieuw idee jaagt een heldere
beleidslijn op de vlucht.
| |
Vrijdag 15 october
Vanavond hebben we een afscheidsdiner gehad in het Rozenrestaurant in
Voorburg voor Willem Tieleman, tot voor kort dg E. De top
van het departement met hun dames. Het was gezellig en onthullend. Ik noem
de ambtenaren met wie ik veel heb te maken natuurlijk bij hun voornaam en
zij (na enige aarzeling) mij. Aan het diner, ook tijdens een toespraakje,
had ik het dus ook over Willem en Frans en Harry en wat heb je. Daardoor
ontstond kennelijk enige onrust en bedremmelde vrolijkheid. Van lieverlee
werd duidelijk dat de heren elkáar hoogstens bij de achternaam
aanspreken (zonder meneer erbij) en dat ze niet eens alle voornamen kenden.
Elkaars vrouwen zagen ze voor de eerste of tweede keer. Ik had het over
‘vrienden’, zij over ‘dames en
heren’. In 1982, het is niet te geloven. Harry Leliveld, dg I, is deze stijfheid al lang een doorn in het oog.
Maar de doorbraak is er. sg Frans Rutten grapte over een
| |
| |
commissie die de kennis van voornamen zal bevorderen.
Volgens mij vond iedereen de ontspannen en informele sfeer prettig. Harry
bezwoer me dat ik bij mijn afscheid weer zo'n dineetje moest geven, om het
onderlinge contact van de top van het departement te verbeteren. Misschien
doe ik dat wel. Dan neem ik een paar kinderen mee. De onconventionele
opmerkingen van Sanne kunnen heel nuttig zijn voor de toekomstige
omgangsvormen in de staf. Alexandra heeft er ook een handje van om deftige
heren te laten blozen. Ondanks die deftigheid zijn het waardevolle mensen.
Toen ik ze als ‘vrienden’ aansprak was dat geen loze
betiteling.
| |
Dinsdag 19 october
Petroland heeft jarenlang exploratievergunningen gehad om te zoeken naar gas
in de Waddenzee. De firma heeft een voorkomen van ca 20 miljard m3 gevonden bij Zuidwal, tussen Harlingen en
Terschelling. Het kabinet Van Agt-I heeft echter geen vergunning gegeven om
het gas uit de bodem te halen, om de Waddenzee te beschermen. Dat is een
typisch politieke beslissing geweest, een compromis: de winning bij Ameland
mocht wel, Zuidwal niet. Petroland is in beroep gegaan en heeft van de zomer
gelijk gekregen van de Raad van State. De regering hoeft zo'n uitslag niet
te volgen, maar kan ‘contrair’ gaan. Ik voel me
verplicht om dat in dit geval te doen. Ameland kon ik om juridische redenen
niet meer tegenhouden, Zuidwal wel, al is het niet fraai om tegen een
rechtscollege als de Raad van State in te gaan. Petroland redeneert
natuurlijk dat wie mag zoeken ook mag winnen, tenzij er zeer onvoorziene
overwegingen tegen pleiten. In mijn ogen is het gegroeide besef dat de
Waddenzee een onvervangbaar natuurgebied is zo'n overweging. Ik had de
directeur van Petroland (de heer Hillen) en een jurist van het bedrijf op
bezoek. Ze waren zeer verontwaardigd. Dat een kabinet zo
gek is konden ze zich met maximale inschakeling van hun verbeeldingskracht
nog voorstellen, maar een minister van Economische Zaken moest beter weten.
Die kon toch een investering van een miljard niet laten lopen.
Het is voor een min. van ez inderdaad niet eenvoudig om
zo'n ogenschijnlijk anti-economische daad te stellen. Maar een minister is
er niet alleen om de belangen van zijn departement te verdedigen. Hij is er
niet alleen voor optimaliseren van zijn deel van het beleid. Hij is niet
alleen hoofd van zijn departement. Hij is ook politicus. | |
| |
Hij
moet bredere belangen afwegen. De concessie Petroland is op zichzelf niet
zo'n hemelschreiende aantasting van de Waddenzee; het is de cumulatie van
dit soort activiteiten die gevaarlijk is. Eéns moet je nee durven
zeggen. Maar het blijft eigenaardig dat je 's maandags krachtig pleit bij
vice-president Checket van Mobil Oil dat hij meer in Nederland moet
investeren en dinsdags bij directeur Hillen van Petroland een investering
van een miljard gulden tegenhoudt.
| |
Woensdag 20 october
Eén voor één verlaten de spelers het toneel.
Vanmiddag vertelde Fons me dat hij hoogstwaarschijnlijk niet terugkomt in
het volgende kabinet. Vanavond deelde LJ mee dat hij ambassadeur van de
Europese Commissie wordt in Tokio. Het verbaasde me niet. Hij was er de
laatste tijd niet meer echt bij met zijn hoofd. Innerlijk had hij al
afscheid genomen. Tokio is een eind weg. Marius blijft in Groningen,
Laurentien aarzelt nog of ze mee zal gaan. Het diplomatendilemma: hoe
regelen we het met het gezin? Hoe dan ook, de eg heeft er
een goede ambassadeur bij.
Vanavond heeft de fractie zich ook gebogen over het ontwerpregeerakkoord van
Scholten. Geheel volgens verwachting wilde de fractie er niets van weten. Ik
heb me van commentaar onthouden, alleen heb ik de fractie geadviseerd zich
niet te fel op te stellen. Er moet nu al worden gedacht vanuit de manier
waarop straks oppositie kan worden gevoerd. Als de fractie zich te ver
verwijdert van het kabinet is zij straks irrelevant. Een kabinet besteedt
alleen aandacht aan wie misschien kan worden overtuigd. Ik merk dat zelf
dagelijks. In de commissie voor Economische Zaken zit o.a. de psp'er Willems. Die jongen vertelt op zichzelf best consistente
verhalen, maar tussen onze opvattingen gaapt een grote kloof. Dat maakt hem
voor mij irrelevant en ik luister daardoor minder aandachtig naar wat hij te
berde brengt.
D'66 ziet dus definitief af van deelname aan het kabinet. Hans van Mierlo
pleitte ervoor geen afstand te nemen van de kernwapenparagraaf in het
regeerakkoord. Die is namelijk juist, volgens hem. Er staan natuurlijk
talloze juiste constateringen in het stuk. Er zal echter nog heel wat water
door de Rijn moeten stromen voor de bedoelde ombuigingen echt zijn
uitgevoerd. Het cda heeft het er nu al weer moeilijk mee.
Niet voor niets stelt Ruud zoveel prijs op on- | |
| |
ze deelname. Hij
heeft de fractie-voorzitter maandag j.l. benaderd met de vraag of een
extra-parlementaire variant niet tot de mogelijkheden hoorde. Dat zou
inhouden dat de fractie zich niet zou verzetten als individuele D'66'ers
toetraden tot het kabinet. Ik kan de fractieleden niet kwalijk nemen dat ze
daar niet voor voelen. We zijn tenslotte niet nodig voor een
meerderheid.
| |
Vrijdag 22 october
De formatie loopt niet zo vlot als menigeen had gedacht. Vooral de cda-fractie wil veranderingen. Mijn vertrek is daardoor
weer een weekje opgeschoven. Vreemd, voorbij dat vertrek is leegte, van de
ene dag op de andere. Ik ben niet in staat er over te denken. Misschien komt
dat omdat ik op het ogenblik, na een paar weken van betrekkelijke rust, weer
bedolven zit onder werk. adm is opnieuw een probleem
geworden, rsv is een continuing story, het staalconflict
met de vs kost me niet zoveel tijd maar gooit steeds m'n
agenda in de war, enzovoort. Onzin natuurlijk, dat is niet de echte reden
dat ik niet voorbij de streep kan denken. Na 12 jaar politiek opeens er uit,
dat is alsof je een circusartiest plotsklaps op een onbewoond eiland
zet.
| |
Maandag 25 october
Het Algemeen Dagblad brengt over zes kolommen dat Harry van
de Bergh, kamerlid voor de PvdA, het kabinet een brandbrief zal schrijven
over de bouw van Portugese fregatten. Nederland biedt niet genoeg
compensatie-orders, Nederland geeft niet genoeg á fond perdu,
Nederland deugt niet, weg met ons. Hoe publiciteitsgek kan een Nederlands
kamerlid worden voor je hem opsluit? Wij zijn met Portugal in langdurige en
zorgvuldige onderhandelingen om één of meer fregatten
voor dat land bij rsv te laten bouwen. Vooral Wim Dik en
Hans van Mierlo hebben er een hoop tijd in zitten. Ons bod is op het
ogenblik dat we bij de bouw van één zo'n schip 38
miljoen dollar bijdragen, plus een zachte lening van 150 miljoen gulden. Als
Van de Bergh vindt dat we meer moeten bieden, dan had hij natuurlijk eens
langs kunnen komen. Dat had trouwens onze ambassade in Portugal hem ook
sterk geadviseerd. Maar nee, de heer Van de Bergh moet een dagje in de
krant, ook al kost dat het land dat hij als kamerlid dient tientallen
miljoenen. En | |
| |
dan te bedenken dat zijn fractievoorzitter, Joop
den Uyl, in het voorjaar met de grootste moeite door mij over de streep
gehaald moest worden om in te stemmen met welke financiële
ondersteuning van deze order dan ook.
De Nederlandse media zijn sterk gefixeerd op de binnenlandse politiek. Het
buitenland bestaat alleen voor zover wij een bestraffend vingertje kunnen
opsteken omdat men het zo verkeerd doet. Aan het Nederlandse belang wordt
weinig aandacht besteed. Dat moge heel nobel zijn, een beetje bespottelijk
is het ook.
Tijdens een informele bijeenkomst met de fractie vanavond hebben we gesproken
over de vraag of en wanneer ik zal meedelen dat ik de politiek verlaat. En
als ik wegga, wie de nieuwe politieke leider wordt. Dat wordt Maarten. Ineke
heeft zich teruggetrokken. Ze heeft de indruk gekregen dat de partijtop
Maarten liever heeft en ze wil geen verdeeldheid. Voor mij werd de avond
sterk overheerst door wat ik van haar hoorde over de ernstige ziekte van
haar man Kees. Ook zonder dat was het een vreemde bijeenkomst, vol
afscheidssluiers en macabere grappen.
Ik heb nog geen zin om naar bed te gaan.
| |
Donderdag 28 october
Het nieuwe kabinet is nu heel dichtbij gekomen. De programmatische
geschilpunten zijn opgelost, informateur Scholten buigt zich alleen nog met
Lubbers en Nijpels over de zetelverdeling. Over een dag of zes, schat ik,
ben ik werkloos. Dat is haast niet te geloven als je ziet hoe vol mijn dagen
nu nog zijn. De ochtend was bestemd voor adm, gesprekken
met ondernemingsraad, vakbeweging en kamercommissie. Ik heb 6,4 miljoen
overbrugging voor drie weken toegezegd. In die tijd kunnen alternatieve
beleidsopties worden overgelegd, waarna het nieuwe kabinet kan beslissen.
Die beslissing lijkt te zullen zijn dat adm in dezelfde
omvang doorgaat, want Gijs van Aardenne heeft zich nu al in het openbaar
praktisch gecommitteerd. Dat gaat het Rijk de komende jaren nog minstens 50
miljoen kosten, schat ik. Overigens ben ook ik van mening dat een groot deel
van adm moet blijven. Het Noordzeekanaalgebied kan niet
zonder een scheepsreparatiewerf.
De middag was voor Almere, waar ik het ondernemerscentrum Markant mocht
openen. Het centrum ziet er goed uit, dit soort initiatieven zijn uit m'n
hart gegrepen.
| |
| |
Om halfzes heb ik in een fractievergadering officieel meegedeeld dat ik de
politiek verlaat. De fractie heeft Maarten formeel als voorzitter gekozen.
Vervolgens zijn we naar de pers gegaan. Ik heb een verklaring afgelegd, die
erop neerkwam dat ik om politieke redenen wegga: ik wens de consequenties te
trekken uit de grote verkiezingsnederlaag. Het had vollediger gekund. Ik ga
ook weg omdat ik bij de koers die de partij vaart niet meer kan voorop gaan.
Impliciet zit dat in de verklaring voor mijn vertrek. Als ik het expliciet
had gemaakt zou ik D'66 onnodig schade hebben berokkend. De
vertegenwoordigers van de media weten het trouwens wel. Ze vragen me immers
steeds of ik niet vind dat we aan het nieuwe kabinet hadden moeten
deelnemen.
Van kiezersbedrog is geen sprake, vind ik. Ik heb meer kiezers verloren dan
overgehouden. Is het dan niet logisch om op te stappen? Ik had de indruk dat
de dames en heren instemden met de gedachtenlijn. Helaas werd de sfeer een
beetje lacherig doordat het hoofdbestuur met een veel te lange, overbodige
verklaring kwam. Onze voorlichting blijft amateuristisch. Jammer dat Carla
zich er niet mee heeft kunnen bemoeien. Ze heeft een voortreffelijke feeling
en ze is een van de beste politieke talenten die ik ken.
Mijn relatie met de pers is slecht geworden omdat ik in een vicieuze cirkel
terecht ben gekomen. Dat is ongeveer als volgt gegaan. Een aantal bladen
begon slechte stukken over me te schrijven. Waarom is niet helemaal
duidelijk. Waarschijnlijk omdat er werd rondgefluisterd dat ik niet deugde
en journalisten het relevant kunnen vinden om zoiets te melden. Argumenten
vind je nauwelijks in die stukken, het gaat vooral om ‘hear
say’. Vervolgens wil men weten hoe ik op die kritiek reageer en
men vraagt om interviews. Ik antwoord dat ik alleen over mijn beleid wil
praten. Oké, over het beleid. Maar jct kan
toch wel begrijpen dat er een páár vragen bij moeten
over al die kritiek. Ik wijs die kritiek van de hand. Dat wordt dan toch,
alle goede bedoelingen ten spijt, het aandachttrekkende gedeelte van het
interview; het komt in de kop, het komt in het onderschrift van de foto. Dat
zijn van die dingen waar je de journalist niet op kunt aanspreken, want
‘dat doet de redactie’.
Door de aldus opgeblazen aandacht voor je reactie wordt de kritiek vervolgens
dat je niet tegen kritiek kunt. Van arren moede besluit je de pers dan maar
niet meer te woord te staan, anders wordt het steeds erger. Het gevolg is
dat men nu zegt dat je de pers overal de schuld van geeft. Je zit gevangen
in een cirkel. Het enige wat je nog | |
| |
kunt doen is je beleid
voeren zonder je iets van welke berichtgeving dan ook aan te trekken. In de
hoop dat het weer over gaat. Het is ‘vanzelf’
begonnen, het zal ook vanzelf wel weer over gaan. Als je tijd van leven
hebt.
Natuurlijk neem ik de pers wel het een en ander kwalijk, maar minder en
anders dan men denkt. Er zijn heus niet veel journalisten die hun vak
doelbewust misbruiken om er iemand mee te nekken. Er is wel een schreeuwend
gebrek aan kwaliteit.
Het doel van een journalist hoort te zijn om de waarheid boven tafel te
krijgen. Daarom vind ik het nooit erg als hij zit te
‘trekken’. Dat ligt veel meer aan de politicus dan aan
de journalist. Als de politicus de heldere zin uitspreekt: ‘dat
zeg ik u niet’, dan is het gauw uit met het getrek, anders staat
de journalist namelijk voor gek, en daar houdt hij niet van. Gelukkig zijn
heel wat media-mensen bezig met het aan het licht brengen van de waarheid.
Mannen als Kees Gravendaal van de nos en Hans Prakke van
de avro, om er maar eens twee te noemen, doen dat in mijn
ogen voorbeeldig.
Er zijn drie punten waarover de Nederlandse journalistiek naar mijn mening
eens bij zichzelf te raden zou moeten gaan. 1) Lompheid 2) Gebrek aan
sportiviteit 3) Gebrek aan kwaliteit.
Ik ken geen land waar politici zo onhoffelijk worden ondervraagd als in ons
land. Dat heeft niets te maken met doorvragen tot de waarheid boven tafel
is. Dat kan namelijk ook op een beleefde manier. Lompheid is bij sommigen
een gewoonte geworden, een handelsmerk. Ik zie er twee oorzaken voor. De
eerste komt voort uit de politici, die - uit zucht om in de publiciteit te
komen - de relatie met de pers zeer hebben gepopulariseerd. Natuurlijk is er
niets tegen om vriendschappelijk met elkaar om te gaan, maar helder moet
blijven dat iedere groep zijn eigen verantwoordelijkheid heeft. De tweede
oorzaak zit 'm alweer in kwaliteit, of het gebrek daaraan. Een man als Jaap
van Meekren heeft geen onheuse benadering nodig om overtuigend te zijn; die
weet altijd nauwkeurig waar hij het over heeft.
Wat ik de onsportiviteit van de pers noem is niet typisch Nederlands. Die
vind je overal. Ik bedoel ermee dat de pers zo zelden ongelijk erkent, en
als het gebeurt is het op een miezerige manier, is het zo weinig ruiterlijk.
Het is in de praktijk zeer moeilijk om de media verantwoordelijk te stellen
voor wat ze zeggen en schrijven, terwijl de invloed daarvan niet gering is.
Politici zijn vrijwel geheel op de media aangewezen om het publiek bekend te
maken met hun | |
| |
doen en laten. Welnu, journalisten maken fouten.
Ze zitten er soms naast. Dat is begrijpelijk en vergeeflijk, gezien de druk
waaronder vaak moet worden gewerkt. Rectificaties zijn dan ook geenszins
oneervol. De praktijk is dat een foutief feit wel eens
wordt rechtgezet, in een klein hoekje van de krant. Een foutieve mening wordt vrijwel nooit gecorrigeerd. Dat vind ik
onverantwoord. Dat het kwaad zichzelf wel straft, via kijkcijfers of
abonnee-bestand, is natuurlijk puur theorie.
Door gebrek aan kwaliteit wordt de voorlichting aan het publiek onvolledig of
onjuist. Dat is vervelend, maar er is nog een ander gevaar. Gebrek aan
kwaliteit leidt tot groepsconcensus. Men doet aan de mode mee, men volgt de
trend. Het is namelijk veilig om te zeggen en te schrijven wat velen zeggen
en schrijven. Daar val je je nooit een buil aan. Hoe kundiger de journalist
des te onafhankelijker. Om je een eigen oordeel te kunnen veroorloven moet
je je zeker voelen. Kennis geeft zekerheid. Inzicht geeft
overtuigingskracht.
Terwijl ik dit opschrijf besef ik hoe enorm de verschillen in kwaliteit zijn
bij de Haagse parlementaire journalisten. Het is onmogelijk om een oordeel
te hebben over ‘de pers’. Ik voelde me vanavond dan
ook niet in staat om, op mijn laatste persconferentie een speciaal
afscheidswoordje tegen de pers te zeggen. Daarvoor is de spreiding in mijn
waardering veel te groot.
Kritiseren is makkelijk, het zelf goed doen is heel wat lastiger. Een dagboek
is een dagelijkse momentopname. Je staat achter je daden van die dag, je
kunt ze nog niet objectief zien. Ik moet een dezer dagen proberen eens op te
schrijven waarvan ik nu, achteraf, vind dat ik het anders had moeten doen.
Na een heel stel televisie- en radiorubrieken te woord te hebben gestaan
moest ik nog een diner geven in de Wittenburg, aan onze Duitse consuls en
hun vrouwen. Ik heb daar wat onwerkelijk gezeten. Je praat over koetjes en
kalfjes, terwijl je gedachten mijlen ver weg zijn, in het verleden en in het
‘als het nu allemaal eens anders was gelopen...’
| |
Vrijdag 29 october
De laatste vergadering van de ministerraad. Dries eindigt met een toespraakje
waarin hij het interimkabinet, in de rij van kabinetten die hij heeft
meegemaakt, kenschetst als ‘een hele goeie’. Zijn
slot- | |
| |
zin is heel waarderend en hartelijk over mij. Ik word
er blij door verrast. Ik zeg een paar aardige dingen terug. De hamer valt,
als een guillotine.
| |
Zaterdag 30 october
Als tegen een berg zag ik op tegen ons partijcongres, dat vandaag in de Flint
is gehouden. Ik was bang geprezen te worden voor de verkeerde dingen, ik was
bang onpasselijk te worden van applaus, ik was bang het congres te zullen
verlaten met een definitieve vervreemding van de partij. Maar de mens lijdt
dikwijls 't meest door 't lijden dat hij vreest. Ik heb in de wandelgangen
veel echte hartelijkheid ontmoet. In de zaal heeft Maarten me geprezen voor
het enige waarvoor ik geprezen wil worden, namelijk voor mijn beleid als
minister van Economische Zaken. Er is veel op me aan te merken geweest,
vanuit de partij, als partijpoliticus. Er is heel wat te zeggen over het
gebrek aan goede communicatie. Maar mijn beleid was goed. Ik ben Maarten
dankbaar voor zijn fijngevoeligheid. En het applaus van de zaal, nog
één keer, deed me toch wat. Ik geloof dat het echt
was. Zoals de tranen aan het graf van iemand die negentig geworden is, echt
kunnen zijn.
| |
Maandag 1 november
Er is ruimte voor een interview met Elseviers Weekblad. Van
Grieken en Van den Bossche hebben in de gaten dat ik een krachtiger
economisch herstelbeleid heb gevoerd dan algemeen wordt gesuggereerd. Ze
zijn geen meelopers. Dat praat prettig.
Vanavond een afscheidsdiner in het Catshuis, met een gemêleerd
gezelschap, door Dries om uiteenlopende redenen uitgenodigd. Fons was er, en
Hans van den Broek, maar ook Hedde Rijpstra, Bart le Blanc, Mevr. Ypenburg,
de secretaresse van Dries, commodore Den Haan (chef van de mariniers die de
gijzelaars bij de Punt hebben ontzet), en vele anderen. Dries zei tegen
iedereen een persoonlijk woord, hij is daar goed in. Helaas moesten wij om
protocollaire reden het eerst weg, ik had nog uren willen doorzakken.
| |
Woensdag 3 november
Wat ik nog kan afmaken, maak ik af. Gijs zal een schoon bureau | |
| |
aantreffen. Alle handelingen staan nu in het teken van het afscheid.
Gisteravond afscheidsdiner met de ministerraad. Vreemde sfeer. Hoe zou een
sausje smaken waarin je zowel zout als suiker, stroop als azijn, paprika's
als vijgen doet? Jan de Koning gaat naar Sociale Zaken en Werkgelegenheid,
Louw wordt weer staatssecretaris. Job de Ruiter gaat naar Defensie. Wim
Deetman is de enige minister die blijft zitten waar hij zit. Piet van Zeil
moet misschien fractievoorzitter worden, al is de kans niet groot. Het zal
bij het cda waarschijnlijk gaan tussen Gerrit Gerritse en
Bert de Vries. Hans van Mierlo vindt het vreselijk dat hij zijn departement
moet verlaten. Het departement van Til en Ineke verdwijnt, Volksgezondheid
gaat naar crm, Milieuhygiëne naar vro. De psp heeft er smakeloze vragen
over gesteld, die Til en Ineke morgen nog moeten beantwoorden in de Kamer.
We zouden geen toespraken houden, maar het gemoed van Fons stroomde over en
hij getuigde van zijn vriendschap voor Dries. Een interimkabinetje
verdwijnt. Er zullen in de geschiedenisboeken niet meer dan enkele alinea's
aan worden gewijd. Toch zal blijken dat dit kabinet heel wat tot stand heeft
gebracht. ‘Nogal een kunst,’ zegt Hans. ‘We
konden niet meer vallen. Balanceren op een balk die op de grond
ligt.’ Maar intussen hadden we wel verkiezingen op komst, en we
hebben het geweten.
De geschiedenis zal leren dat het beleid deze veertien maanden op ez goed is geweest, daarover ben ik in mijn gemoed ten
volle verzekerd, om het in cda-termen te zeggen. Op een
aantal andere punten, die liggen buiten het inhoudelijke beleid, zou ik het
anders hebben gedaan als ik alles van tevoren had geweten.
Ik had in ieder geval nooit mogen instemmen met Joop den Uyl op Sociale
Zaken. Ik voelde in mijn botten dat er een hoop narigheid uit zou
voortkomen, en toch heb ik uiteindelijk ingestemd. Natuurlijk, als ik nee
was blijven zeggen waren er grote problemen ontstaan. We zouden er de schuld
van hebben gekregen dat de formatie stagneerde. We hadden alternatieven
moeten aandragen, maar daar hadden we onszelf al in uitgeput. Maar toch...
de grootste fout van mijn politieke loopbaan. Het gaat me aan het hart dat
ik met Joop in zo'n politiek antagonisme heb moeten leven; ondanks alles ben
ik veel waardering blijven houden voor zijn inzet en zijn persoonlijkheid.
Politiek is een publieke zaak. Ik kan en wil niet verborgen houden hoezeer
ik in de formatie met Dries en later in het kabinet met Joop van mening heb
verschild. Dat neemt niet weg dat ik het als een voorrecht beschouw met
beide mannen zulke | |
| |
nauwe contacten te hebben gehad.
Ik had ook meer tijd moeten nemen voor de nieuwe, zeventien persoon sterke
fractie. Die tijd had ik in het begin niet, en dus had ik er werk op ez voor moeten laten liggen. Dat is in strijd met mijn
aard, die houdt van een schoon bureau. Het had toch gemoeten. Er was weinig
politieke ervaring in de fractie aanwezig, en wij allen hadden weinig
ervaring in het vinden van de goede verhouding tussen bewindslieden en
parlement. De weinige keren dat ik in de fractie verscheen, die eerste
maanden, bleek het altijd gemakkelijk de rimpels glad te strijken. De mensen
waren van goede wil en bereid om mee te denken.
Nieuwspoort heb ik ook verwaarloosd. Ook hier gold het tijdgebrek, maar
daarnaast heb ik teveel gedacht: let maar op m'n daden; ik zal jullie wel
eens laten zien dat ik, al ben ik geen econoom van professie, deze baan kan
klaren. Ik had kunnen weten dat ruimte hoogstens wordt gegund aan een
nieuweling in de politiek, nooit aan iemand die net negen zetels heeft
gewonnen. En dus had ik, uit de lengte of uit de breedte, tijd moeten
vrijmaken voor contacten met journalisten. Daar kwam nog bij dat de afdeling
externe betrekkingen van ez niet sterk is voor wat
betreft de partijpolitieke invalshoek. Ik heb geprobeerd die te verbeteren,
maar zoiets kost tijd en die werd ons, door de kabinetscrisis, niet gegund.
Geen spijt heb ik van wat ik heb gedaan in de ministerraad. Het was mijn
eerste verantwoordelijkheid de economie en de economische structuur in ons
land te versterken, en dat heb ik gedaan. Een brugfunctie tussen cda en PvdA had ik kunnen vervullen als premier, niet als
minister van Economische Zaken. Ik mocht niet toegeven aan wat Joop wilde,
en het kón ook niet, dat is gebleken uit het verkiezingsprogramma
dat de PvdA na de crisis heeft geschreven.
Al met al had ik deze veertien maanden voor geen geld willen missen. Succes
is in zekere zin saai, vernederingen zijn leerzaam. Ik ben in dit jaar meer
te weten gekomen over mezelf en over de politiek dan in de negen
ervóór bij elkaar.
Vanavond ben ik gaan eten met Piet en zijn secretaresse, met mijn Hanny Flint
en de vrienden Miech en Frits van aep. De sfeer is op ez nooit zo informeel en ontspannen geweest als dit jaar,
zeggen ze. Ik merk deze dagen dat velen het jammer vinden dat Wim en ik
weggaan. Dat doet me goed.
| |
| |
| |
Donderdag 4 november
De studentenvereniging Leeghwater houdt vandaag een seminarium over off
shore, in de grote zaal van de aula van de TH Delft. Aan mij de eer de dag
met een toespraak te openen. Jan, m'n zoon, moet ook in de zaal hebben
gezeten, maar ik heb hem niet ontdekt. Mijn laatste publieke toespraak als
politicus. Ik vond het prettig dat het ging over de samenwerking tussen
technologie en industrie, in een veelbelovende sector. Naar die samenwerking
gaat mijn belangstelling uit, daar zie ik toekomst in.
Nog enkele uren doe ik stukken af, zet ik parafen, plaats ik handtekeningen.
Wat ik deze weken in principe heb beslist moet nog de deur uit. Het kan
maanden duren voor de nieuwe bewindsman er toe komt er naar te kijken. De
laatste boeken gaan in een kartonnen doos. De heer Bunk, hoofd van het
wagenpark van ez, zal wel zorgen dat ze in Amersfoort
komen.
Om halfdrie is het defilé, de medewerkers met wie we het meest te
maken hebben gehad komen een hand geven. Veel persoonlijke woorden, woorden
van waardering en vriendschap. Daarna drink ik nog een slok met Wim en Piet.
Ondertussen dicteer ik Hanny een afscheidswoord voor het personeelsblad. Om
vier uur komt Gijs. Een borrel wil hij niet, liever jus d'orange, hij moet
morgen tijdig beginnen, zegt hij. We tekenen de vereiste documenten. Ik
licht hem even in over sean, adm, rsv en andere boeiende
lettercombinaties. Het duurt niet meer dan een halfuur. Afscheid van mijn
trouwe kamerbewaarder van Heck. Nog snel achter de rug van Gijs een
handtekening op een brief die ik al eerder had geparafeerd. In
staatsrechtelijke zin iets afgrijselijks, maar in dit soort dingen is mijn
moraal weinig waard.
Ik ga weg zonder tas met stukken, wat een vreemd gevoel is. De portiers geven
me een hand als ik in de deuropening sta om het gebouw te verlaten. Voor het
eerst bedenk ik dat het niet helemaal is uitgesloten dat ik hier nog eens
als minister terugkeer. Zó stokoud ben ik nog niet en het is
altijd denkbaar dat D'66 zich herstelt. Roel is voortijdig uit het
ziekenhuis teruggekomen om me de laatste dag te kunnen rijden.
‘Ik heb een koud borreltje voor u bij me, meneer,’
zegt hij. ‘Daar zult u wel trek in hebben.’ Hij zet de
auto in beweging, richting Amersfoort. Het is voorbij.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd