Naar zeventien zetels en terug

(1983)–Jan Terlouw– rechtenstatus

Politiek dagboek 9 maart 1981 - 5 november 1982

III Formatie, tweede fase
(8 juli 1981-11 september 1981)

Woensdag 8 juli

Den Uyl wil Van Thijn als derde informateur. Lubbers en De Koning liggen dwars, zoeken argumenten waarom het niet kan. Voor het eerst heb ik gelegenheid een paar minuten met Dries alleen te praten. Ik raad hem aan deze kleine concessie aan de PvdA te doen.

Donderdag 9 juli

De hele dag gezeur over de derde informateur. Lubbers is uiterst geïrriteerd, kortaf, niet in zijn oude, joviale, dynamische doen. Het zint hem kennelijk niet dat Dries akkoord is gegaan. Geleidelijk aan beheerst hij zijn ergernis. Gezeur met brieven van ons aan de informateurs. Gezeur met procedures. Gevoeligheden op Drakesteyn. Beatrix wil geen voldongen feiten slikken en daaraan heeft ze gelijk.

Vrijdag 10 juli

Om twee uur zitten we gezessen om de tafel. Ed doet vertrouwd aan, in '77 hebben we zeven maanden samen onderhandeld. Hij zit er nu in een andere rol, en hem kennend vertrouw ik dat hij die rol correct zal spelen. We nemen het hele programma nog een keer door. De informateurs noteren de soms haaks op elkaar staande verlangens. 's Avonds, bij de bespreking van de zetelverdeling, zegt Dries dat we het maar moeten houden bij het voorstel van de informateurs. Joop: ‘Nu begrijp ik Jan in VN als hij zegt dat je kracht ligt in je zwijgen.’

Joop claimt Onderwijs en Financiën. De laatste post zal hij zelf bezetten ‘als mijn partij me daarvoor kandideert’. Het ongelofelijke is gebeurd: Joop wil onder Dries dienen. Hij maakt zijn woorden in Brandpunt waar. In enkele maanden kan er veel veranderen en Joop kan incasseren. Hij is als een oude bokser, de kracht is uit zijn linkse hoek (een linkse directe heeft hij nooit gehad), maar knock-

out krijg je hem niet. Tijdens een onderbreking vraag ik of hij een dagje mee gaat zeilen. Tot mijn verrassing zegt hij meteen ja. Terwijl ik hem maandag toch heel wat heb aangedaan.

Ik leg uit waarom we Defensie niet willen. Van D'66, met ‘slechts’ drie ministerposten is Defensie geen departement om je mee te profileren. Bovendien heb ik geen kandidaat van niveau. Brinkhorst wil niet. Van Mierlo (die het merendeel van de fractie overigens best in het kabinet zou willen zien) wordt door de partij voor Defensie als te behoudend beschouwd (sic!). Overigens dank ik de collega's voor hun bereidwilligheid om de 6/6/3-formule te aanvaarden. En ik ga ervan uit dat D'66 een tweede vice-premierschap zal krijgen. We zouden ons immers maximaal in het kabinet kunnen herkennen?

Zondag 12 juli

De haven van Volendam, waarin zowel vissersschepen en rondvaartboten als plezierjachten een ligplaats moeten vinden. Gisteravond begroette de havenmeester ons met de woorden: ‘Het werd tijd dat je ook eens in Volendam aanlegde.’ Klopt. 't Is een van de weinige IJsselmeerhavens waar we met de boot nog niet eerder zijn geweest. Om elf uur komt Joop aanstappen. Hij ziet er veel schipperser uit dan ik, met een wijde vrijetijdsbroek en een blauwe trui. Zijn kop past bij het water als had hij zijn hele leven over de wereldzeeën gezworven. Wij zetten koers naar Enkhuizen en met vreugde hanteert hij het roer, een beetje zwalkend, maar met gevoel voor het schip, dat als de zeilen eenmaal gehesen zijn een levend ding wordt. Alexandra, die al jaren een zwak voor hem heeft, vertroetelt hem een beetje. Al vroeg in de middag verwennen we onszelf met een royale borrel. Er is na onze fractievergadering op maandag j.l. geen hard woord tussen ons gevallen, maar die borrel samen is toch goed. Ook al aanvaard je elkaars motieven, soms moet er iets weggewassen worden. Onze wat eigenzinnige Boreas, bij windkracht 5 op het IJsselmeer, is daarvoor geen slechte omgeving.

Dinsdag 14 juli

Van Medemblik naar onze thuishaven, een hele ruk, een hele dag over bakboord, de favoriete kant van de Boreas. Radio Tour de

France in het oor. Peter Winnen wint waarachtig op de Alpe d'Huez. Op de steiger staat een fotograaf van het Algemeen Dagblad, beroemd zijn heeft zijn schaduwzijde. Gelukkig weten ze niets van de tocht met Joop.

Woensdag 15 juli

Dat dacht je maar. In een Enkhuizer krantje worden we gemeld en vandaag heeft Vrij Nederland het ook en hecht er politieke betekenis aan. Er blijft weinig geheim in dit land.

's Avonds heb ik een gesprek met de drie informateurs. Ze hebben het programma rond. Voor de zetelverdeling komen ze niet met een gemeenschappelijk voorstel. Lubbers danst lenig om de hete brij heen en weet bijna te verbergen dat hij op dit punt Van Agt niet durft te trotseren. Op een gegeven moment denkt hij zelfs de oplossing te hebben gevonden: hij zal zelf Financiën claimen.

Het probleem ligt als volgt: het cda en de PvdA willen beiden Onderwijs. Omdat het cda de premier levert mag de PvdA Onderwijs eigenlijk hebben. Maar dan kiest daarna het cda Financiën en weert daarmee Den Uyl uit het kabinet. Ik vind het van het grootste belang dat de strijd gaat over Financiën en niet over Onderwijs. Het is veel gemakkelijker om de publieke opinie mee te krijgen als het gaat tegen het wraken van Den Uyl, dan om het strijden voor Onderwijs. Ik raad daarom de informateurs aan om morgen in ieder geval voor te stellen dat het cda de premier levert, de PvdA Onderwijs krijgt en D'66 Economische Zaken. Over de rest moet dan nog onderhandeld worden.

Ze zullen waarschijnlijk te kien zijn om het zo te doen. Trouwens, wie garandeert me dat Van Agt er niet nog steeds op uit is om zijn kabinet met Wiegel voort te zetten?

Donderdag 16 juli

Een dag van heen en weer praten, informeel, bilateraal, plenair. Vanmiddag zei een van de bodes die ons altijd zo vriendelijk van koffie voorzien: ‘De heren zijn in bilateraal gesprek.’ Zijn we langzamerhand allemaal gedeformeerd? Deformatie in plaats van informatie. We zijn geëindigd met z'n drieën, in gemakkelijke leren fauteuils in de kamer van de griffier. Dries heeft twee gezichten, bijna gelijk en toch wezenlijk verschillend. Het joviale, ontspannen ge-

zicht: ‘Kom aan, makkers, laten we er een glas bij nemen.’ Het kan ineens veranderen in een gezicht dat een volkomen concentratie op zichzelf verraadt, teruggetrokken in de laatste, maar volstrekt onneembare vesting. Hij praat dan zacht en uitermate zorgvuldig. De lijnen verdiepen zich. De lippen, de kin, alles wordt geprononceerder. Het gezicht wordt niet hard, of onsympathiek, het wordt eerder lelijk.

Tijdens de eerste ontspannen fase van het gesprek zei Dries: ‘Weten jullie dat ik zelf veel liever weg zou gaan dan Onderwijs voor het cda te verliezen? Maar ik ben de gevangene van mijn partij.’

Dat was natuurlijk een belachelijke, ontoelaatbare opmerking, zelfs als hij waar zou zijn. Maar zo is hij nu eenmaal in zijn ontspannen momenten. En Joop sprong er meteen in, kwam er tot vier keer toe op terug. Ik zag het gezicht van Dries zich verharden.

Aan het eind van het gesprek heb ik een voorstel gedaan dat alle problemen in redelijkheid zou oplossen, ook ons eigen (Defensie). Het cda geeft de PvdA Onderwijs, als concessie voor het feit dat er een kabinet Van Agt/Den Uyl komt, wat in de Nederlandse politieke verhoudingen niet niks is. Omdat die concessie vrij zwaar is, geeft de PvdA Buitenlandse Zaken terug, in ruil voor het lichtere Ontwikkelingssamenwerking. Vervolgens ruilen PvdA en D'66 Ontwikkelingssamenwerking en Defensie. Lubbers zou op Buitenlandse Zaken kunnen. Een hard voorstel, met name voor Van der Stoel en voor De Koning. Politiek kan een hard vak zijn.

Van Agt zal het overwegen.

Den Uyl zal het overwegen.

Maar 't zal wel weer niet lukken.

In de loop van de avond ben ik nog even langs de hoofdbestuursvergadering geweest. Op mijn verzoek is er een discussieronde gehouden over het fractievoorzitterschap. Opmerkelijk velen noemden de naam van Pieter ter Veer als mogelijke lijsttrekker, als ik het niet meer zou doen. Vraag: hoe bereid je iemand voor op het lijsttrekkerschap als hij nog niet rijp is voor het fractievoorzitterschap? Een vraag waarop we een antwoord moeten vinden.

Vrijdag 17 juli

De tafel waar omheen we zitten in het gebouw van de Eerste Kamer heeft een bovenblad dat bedekt is met een soort leer, dat van ouderdom in een verregaande staat van ontbinding is. Geregeld

blijft er een schilfertje onder mijn nagels zitten. Door onze onderhandelingen en de wijze van onderhandelen lijkt ook de waarde, de betekenis van de problemen waarmee we bezig zijn af te schilferen. Het belang slijt. Winnen van het spel gaat overheersen boven de belangen die er mee gemoeid zijn. We doen een zet en Max van der Stoel en Jan de Koning moeten verdwijnen. De anderen doen een zet en ze zijn weer terug. De Koning heeft zeven jaar geleden een hartinfarct gehad. Daarom wil hij geen zwaardere post dan Ontwikkelingssamenwerking. Hup, ook Max zit weer op z'n plaatsje. Vroeger vond ik het moeilijk om me in te leven in de positie van een generaal die met één kort bevel een heel bataljon de dood in stuurt. Ik begin het nu te begrijpen. Het kan, na een proces van slijtage, na een proces waarin het winnen, het succes hebben, het persoonlijke naar de achtergrond heeft gedrongen. Ik ken een dominee die heel goed piano speelt, maar Beethovensonates raakt hij zelden aan. ‘Die zijn niet goed voor me,’ zegt hij. Misschien is formeren ook niet goed voor een mens.

Een half uur voor de middagvergadering ('s morgens vergaderde het kabinet) komt Joop even langs. Hij wil met Dries alleen praten, zeggen dat hij echt hartelijk mee wil werken aan het kabinet, dat hij er niet op uit is Dries het premierschap nog afhandig te maken. Hij zal niet aan D'66-belangen raken. Ik aarzel. Ik heb een slechte herinnering overgehouden aan de resultaten van een tweegesprek Van Thijn - Van Agt in 1977. Maar ik kan het niet tegenhouden. Iedereen mag informeel praten met wie hij wil.

Als we weer bijeen zijn vraagt Dries uitstel voor de besprekingen over de zetelverdeling. Hij wil over een voorstel van Joop overleggen met enkele getrouwen uit eigen kring, die pas om 18.30 h beschikbaar zijn. Dat voorstel houdt in, begrijp ik later, dat het cda Van Kemenade voorziet van twee staatssecretarissen van Onderwijs, met scherp omschreven opdracht.

We doden de tijd met het lezen van de definitieve programmatische voorstellen. Er is een nogal kritisch getoonzet stuk bij van het cpb. Joop wil in het weekend alles eerst zelf doorcijferen. Waarom? Hij kan toch niks wezenlijks meer veranderd krijgen. Dries doet vrij kritisch. Er wordt naar zijn zin te weinig omgebogen.

Voor de avondschorsing blijkt dat Den Uyl en Van Agt hun tweegesprek om acht uur gaan voortzetten. Ik ben nu bepaald chagrijnig.

‘Alleen het resultaat telt,’ zegt Van Thijn.

‘Dat heb ik in '77 gemerkt,’ zeg ik.

‘Anders ik wel,’ zegt Van Thijn.

‘Jij was er zelf bij,’ zeg ik.

Van balorigheid kom ik 's avonds een kwartier te laat, om kwart voor negen. Natuurlijk zijn Dries en Joop er nog niet. Om negen uur verschijnt Joop, woedend. Hij mikt zijn aantekeningenboek op tafel, wenkt mij driftig mee naar een hoek, en zegt hoogst geëmotioneerd:

‘Eén minuut hebben we samen gepraat. Hij liet me eerst een half uur wachten, en toen hij eindelijk kwam zei hij: ‘Ik heb geen millimeter ruimte.’ ‘Betekent dat dat je er op breekt?’ vroeg ik (Joop dus). ‘Ja,’ zei hij. ‘Toen ben ik weggegaan. Ik kan wel grienen, Jan. Ik zet mijn verhouding met jou op het spel, ik ga in het stof om het klimaat te verbeteren en wat krijg ik te horen: geen millimeter ruimte.’

Ik zeg: ‘We moeten gedaan zien te krijgen dat de informateurs een voorstel doen waarin de PvdA Onderwijs krijgt en het cda Financiën. Laat de publiciteit dan maar eens gaan over het feit dat Den Uyl door het cda wordt gewraakt. Zou men dat niet hoogst onsportief vinden?’

Joop taxeert dat Dries, nu hij het programma heeft gezien (program noemt hij het altijd) er helemaal geen zin in heeft. Onderwijs is een goed argument om op te breken. Ik denk dat Dries een brug te ver gaat, dat hij zijn hand overspeelt. Zal hij de cda-fractie meekrijgen, na de concessies die PvdA en D'66 hebben gedaan? Maar je weet het nooit. Tot nu toe eten ze uit zijn hand.

De formele vergadering wordt beheerst door onderdrukte emoties. Van Agt zet uiteen waarom het cda Onderwijs moet hebben. Eén argument is dat 70% van het onderwijs in Nederland bijzonder onderwijs is. Joop zegt dat het bijzonder onderwijs bij de katholiek Van Kemenade in betrouwbare handen is. Ik betoog dat D'66 bij het beschermen van geestelijke vrijheid, ook van christenen, voorop loopt.

‘Dus Onderwijs bij de PvdA kan bij geen enkele verdeling?’ vraagt Joop.

‘Zo is het,’ knikt Dries.

‘Maar,’ zeg ik, ‘gisteren stelde je voor dat Den Uyl op Buitenlandse Zaken zou gaan. In dat beeld was toch Onderwijs bij de PvdA?’

‘Nee,’ zegt Dries.

‘Wel degelijk,’ zegt Joop.

‘Dan vraag ik het aan de informateurs,’ zeg ik. De Koning en Lubbers weigeren te antwoorden, Van Thijn bevestigt mijn woorden. Dan spreekt Dries dreigend:

‘Jullie moeten het zelf weten, maar dit kruisverhoor draagt niet bij tot het dichterbij brengen van een oplossing.’

Alsof hij dit tot nu toe een millimeter dichterbij had gebracht.

‘Het is geen kruisverhoor,’ zeg ik, ‘maar als de informatie hierop breekt wil ik naar buiten verantwoording afleggen.’

In een korte schorsing even later zegt Dries tegen me dat hij in z'n hoofd had gehad dat Dolman Financiën zou hebben gekregen en het cda Onderwijs. Kan dat waar zijn? Ik geloof het nauwelijks, want het zou betekenen dat het cda zich bemoeide met de personele bezetting van de posten. En dat was immers zo verwerpelijk? Ik probeer Dries nog te overtuigen van de noodzaak om de vernederde PvdA op één punt zijn gezicht te laten redden. Een tak kan ver buigen, maar eens breekt hij. Voor Dries kan antwoorden komen de anderen binnen. De informateurs zullen proberen een voorstel te formuleren, en dat krijgen we dan maandagmorgen.

Mismoedig gaan we uiteen.

Maandag 20 juli

Je merkt dat bijna iedereen met vakantie is. Het is stil in de woonwijken en druk op het Binnenhof met dagjesmensen. De ijscoman doet goede zaken. Hij is ook een goed zakenman, want voor het oog van camera's (voor bewegende en stilstaande beelden) biedt hij me vier ijsjes aan, voor de drie informateurs en mezelf. Ze worden uiteindelijk verorberd door Ruud Lubbers en de medewerkers Marjon Verroen en Johan Margé, maar dat doet er minder toe. We worden één voor één bij de informateurs genood, want niet ten onrechte zijn HM's raadgevers bevreesd voor beginnen bij het begin als we het programma opnieuw met z'n allen bespreken.

Om drie uur is het gesprek met mij (als laatste) afgerond en gaan de drie gezworenen in beraad om een finaal voorstel voor te bereiden. Aan het begin van de avond zal het klaar zijn. Dat is het ook, maar Van Agt is om zes uur naar Boxtel vertrokken. Hij laat ons wachten tot kwart voor elf. Ik heb het gelukkig zien aankomen en ben met een paar van m'n getrouwen gaan eten in een restaurant, de telefoon onder handbereik. De arme Joop heeft vanaf 21 h bij de in-

formateurs zitten duimen draaien.

Dries is binnen en fungerend voorzitter De Koning deelt het voorstel uit. Ik lees het en voel een enorme woede in me opstijgen. We krijgen Defensie, dat was te verwachten. Maar Den Uyl gaat naar Sociale Zaken, wordt projectminister van werkgelegenheid en integrerend minister in de sociaal-economische sector, vanuit welke positie hij al mijn daden als minister van Economische Zaken wil toetsen aan zijn werkgelegenheidsplan. De verdeling van staatssecretarissen wordt 7/7/2. Aan ons is vast één staatssecretariaat toebedeeld, nl. Defensie. En welke minister van ons krijgt een integrerende taak? Die van Defensie. Hebben de heren zich zo blind gestaafd op het probleem Financiën-Onderwijs (dat laatste gaat nu, tot op het bot uitgekleed door twee cda-staatssecretarissen, naar de PvdA) dat ze D'66 hebben vergeten, of is het een bewuste belediging? Waar was informateur Van Thijn, die immers ook ons vertrouwen had?

Met nauwelijks beheerste drift zeg ik dat mijn fractie dit voorstel zeker niet zal aanvaarden en dat ik niets zal ondernemen om mijn fractiegenoten tot andere gedachten te brengen. We betalen vier keer voor de (lichte) overbedeling in ministerposten: we krijgen de laatste keus in de lichter geachte posten Volksgezondheid/Milieuhygiëne en Verkeer/Waterstaat. We moeten Defensie nemen. De verdeling van staatssecretarissen wordt zeer ongunstig. De enige echt interessante post (ez) wordt aangetast.

De informateurs schorsen, trekken zich terug. Vijf minuten later verschijnen ze weer, met drie concessies. De verdeling van staatssecretarissen wordt 7/7/3. De posten zijn onderhandelbaar. I.p.v. het integrerend ministerschap in de buitenlandsector (Defensie) kunnen we dat in de sector Ruimtelijk Beleid krijgen.

Door de snelle concessies ben ik eigenlijk nog beledigder dan ik al was. Zó weinig serieus is naar onze belangen gekeken dat in vijf minuten drie concessies mogelijk zijn.

De nacht wordt besteed aan tweegesprekken en schorsingen.

Ik wijs Joop erop hoe gevaarlijk het is hem en mij op antagonistische departementen te zetten. De kans op ruzie tussen ons wordt groot. Maar Joop zegt: ‘Wij krijgen nooit ruzie.’ Voor hem telt vooral de taakomschrijving van de staatssecretarisssen op Onderwijs, waarover, hij met Dries, zonder veel resultaat, gaat onderhandelen. De informateurs willen een eindconclusie bereiken, maar ik denk er niet over toezeggingen te doen. Tenslotte stellen de informateurs voor dat inzake de posities van de ministers voor Onder-

wijs en Sociale Zaken/Economische Zaken arbitrage mogelijk is, een staatsrechtelijk monstrum. Van het hele pakket wordt tenslotte gevraagd of de fractievoorzitters bereid zijn het te verdedigen.

‘Ja,’ zegt Dries, ‘met uitzondering van de kernwapenparagraaf.’

‘Jawel,’ zegt Joop. (Jawel is hetzelfde als já, verklaart hij, ‘maar het klinkt minder enthousiast’)

‘Ik zal het aan de fractie voorleggen,’ zeg ik.

We gaan uiteen, naar de in de regen wachtende pers. We zeggen weinig. De informateurs willen hun briljante voorstellen morgenochtend zelf uiteenzetten. In opperste solidariteit lopen Carla en Jan Goeijenbier met me mee naar de Gracht. Het is nu vijf uur in de ochtend. In plaats van te gaan slapen neem ik nog een borrel. Mijn kwaadheid wil maar niet wegebben. Raar vak, politiek.

Dinsdag 21 juli

De fractie is redelijk optimistisch. Defensie moet dan maar, de bevoegdheden van ez moeten intact blijven, dat is een hard punt. Maar de kranten schrijven: ‘Den Uyl superminister.’ Ai ai. Hoe zal het cda daar op reageren? En hoeveel schade gaat het mij doen?

LJ houdt in de fractie een indrukwekkende toespraak. Hij zegt o.a.: ‘Defensie is een technische, feitelijk van het buitenlands beleid afgeleide portefeuille. De eerste verantwoordelijkheid voor wapenbeheersing ligt bij Buitenlandse Zaken, Defensie zorgt in de eerste plaats voor bewapening, voor de veiligheid in engere zin. De fractie heeft een andere conceptie van vrede en veiligheid dan ik. Zie de afgelopen vier jaar. Ik ben geen pacifist. Ik ben geen neutralist. Ik dreig op een “collision course” met de fractie te komen. Doe het me niet aan.’

Dat is zuiver gesteld. Als de fractie een beroep op een homo politicus als hij zou doen, dan zou hij daar gevolg aan moeten geven. De fractie doet geen beroep op hem. Iedereen vertrouwt hem de post toe, maar hij moet zelf beslissen. We verdagen tot morgen.

Woensdag 22 juli

Op mijn verzoek komt de secretaris-generaal van ez, dr. Rutten, even langs. Ineens merk ik wat het betekent om een ambtelijk apparaat achter je te hebben. Rutten zegt meteen toe 's middags nog een overzicht te zullen sturen van de onderwerpen uit Wetenschapsbe-

leid die naar ez zouden kunnen. En een reactie op de inhoud die Joop denkt te zullen geven aan het projectministerschap van Werkgelegenheid. Ik begin zin in mijn nieuwe functie te krijgen (als dat ooit doorgaat).

De fractievergadering is vermoeiender dan ooit eerder. Niet dat er persoonlijke tegenstellingen zouden zijn, de sfeer is prima. Maar het blijkt toch ingrijpend en uitputtend te zijn om beslissingen te moeten nemen over zaken die zozeer personen raken, vooral als dat je vrienden zijn.

LJ wil de fractieleden een vraag voorleggen, nl. deze: ‘Ben je bereid om, als dat voor het bereiken van een vermindering van het kernwapenbestand in Europa in z'n geheel effectief is, eventueel een aantal middellange afstandswapens in Nederland te plaatsen?’

De fractie voelt weinig voor het beantwoorden van die vraag, ook al zou een antwoord op geen enkele manier een morele binding inhouden. We besluiten in plaats daarvan een inhoudelijke discussie over kernbewapening te houden. Alle ‘nieuwe’ fractieleden voeren het woord. Na afloop gaat LJ een uurtje wandelen om na te denken. Intussen spreken wij alvast over het fractievoorzitterschap. Een meerderheid blijkt voor LJ te zijn. Als hij terugkomt zegt hij, alles afwegend, Defensie niet te zullen nemen. Na de maaltijd wijst een schriftelijke peiling uit dat de fractie inderdaad kiest voor LJ als fractievoorzitter, ook al wil hij het na twee jaar opnieuw bezien.

Wie dan naar Defensie? Hans van Mierlo, meent een grote meerderheid. Ik word daardoor overvallen. In de vechtsituatie tussen Joop en mij, tussen SoZa en ez, ook nog Joops boezemvriend Hans in het kabinet? Misschien komt Ineke op Verkeer en Waterstaat. Hoewel ze dat beiden ontkennen zal ik met Ineke en Hans toch het gevoel hebben soms tegen acht PvdA'ers te moeten vechten, want de functie van ez, een ‘werkgeversdepartement’, brengt onherroepelijk vechten met de PvdA met zich mee. Ik vraag schorsing om met de oude getrouwen Erwin en LJ er over te praten. Ze denken dat de opvattingen van Hans drastisch veranderd zijn. We besluiten Hans te vragen uit Spanje (vakantie) terug te komen om van zijn ideeën, ook op het gebied van Defensie, kennis te kunnen nemen. Tot na dat gesprek zullen we ook de bezetting van V en W open houden. In mijn hart besluit ik Hans in geen geval te zullen wraken, daarvoor heb ik teveel waardering voor zijn creativiteit en zijn personality. Het zou trouwens ook naar buiten een belabberde indruk maken.

Laat in de avond kan ik de pers melden dat de fractie van D'66 met zetelverdeling en programma akkoord gaat indien de positie van de minister van ez onaangetast blijft. We weten dan al dat het cda dwars ligt.

Tot na drieën zak ik nog door met Kees en Ineke Lambers. Echte vrienden zijn dat.

Vrijdag 24 juli

Waarom heeft Van Agt de voorstellen zo in zijn fractie verdedigd dat ze niet zijn aanvaard? Voor iedere andere politicus zou dat niet aanvaarden als een nederlaag zijn geïnterpreteerd, bij Dries wordt vol-automatisch aangenomen dat het een deel is van zijn strategie. De informateurs aanvaarden de amendementen op het programma niet, behalve de kernwapenparagraaf waarop eerder een voorbehoud was gemaakt. Vandaag zijn aan de orde geweest:

-	De staatssecretarissen. Ik heb de volgorde VoMil, ez, BuZa, crm, V en W, Emancipatie opgegeven. VoMil (dat is Volksgezondheid) krijgen we wel, over ez en BuZa moet ik nog vechten met resp. de PvdA en het cda.
-	De positie van de minister van O en W.
-	De positie van de ministers van ez en SoZa.
-	De kernwapens.

Ik wil in ieder geval dat ez zijn bevoegdheden houdt, anders komt het kabinet er op grond van deze voorstellen niet.

Maandag laatste discussieronde. Dinsdag het eindoordeel van de fracties. Woensdag eindrapport van de informateurs. Donderdag een excursie van Dries naar Staphorst?

Zaterdag 25 juli

De D'66 adviesraad heeft onze opstelling in de onderhandelingen bekrachtigd. Oké voor wat betreft programma en zetelverdeling, met uitzondering van de bevoegdheden van de minister van Economische Zaken. Het best bruikbaar zijn adviezen die je graag wilt horen.

Maandag 27 juli

Af en toe heb ik een dieptemassage nodig om te verhinderen dat ik

stijf en krom groei in dit zittende, vergaderende leven. Vanmorgen om 9 uur heb ik die vrij pijnlijke, tintelende en verfrissende behandeling weer ondergaan, door Indische vingers die het in zich hebben. Uur na uur wordt de vergadering met de informateurs uitgesteld. Ze praten met Van Agt. Ze hebben een brief gepubliceerd als antwoord op de programmatische amendementen van cda-zijde. Die brief is vrij hard. Het cda wordt een cirkelredenering verweten, en verslechtering van de tekst, en gebrek aan moed om straks in het kabinet duidelijke keuzen te maken. Dries zal er niet blij mee zijn. Pas tegen vieren beginnen we, Joop geïrriteerd door het wachten (waar hij niet tegen kan), ik redelijk goed gehumeurd (door de massage, denk ik), Dries sfinxachtig.

Jan de Koning zit voor. Hij wijst op de brief van Van Agt en het antwoord van de informateurs. Er blijkt ook nog een onderhandse brief te zijn en een antwoord. Dries kondigt aan dat hij te enigertijd wellicht zal vragen om de brieven te bespreken, maar nu nog niet.

‘Wanneer dan?’

‘Vanavond misschien.’

We spreken over de positie van de minister van Sociale Zaken. Joop weet dat hij de coördinatie zal kwijtraken, al noemen we het nog zo sjiek ‘integrerend minister’. Dries valt me bij als ik staande hou dat de werkgelegenheid in de marktsector, die zich toch vooral op de middellange termijn richt, door de minister van ez gecoördineerd behoort te worden. Feitelijk voelt Dries ook geen barst voor het project-ministerschap van werkgelegenheid voor Den Uyl.

Daarna is Defensie aan de orde. Over dat punt waren, volgens afspraak, nog amendementen mogelijk. Dries stelt drie wijzigingen voor op de bestaande tekst.

-	Er moet een termijn worden opgenomen voor de beslissing over de middellange-afstand kernwapens;
-	De voetnoot van de PvdA moet worden verwijderd;Ga naar voetnoot1
-	Er moet verband worden gelegd tussen de tnf (Theatre Nuclear Force) en de andere kernwapens.

Joop zegt dat alle voorgestelde wijzigingen voor hem onaanvaardbaar zijn. Ik verklaar alleen de termijn onaanvaardbaar, over de andere punten valt te praten. De informateurs hebben een paar toelichtende pagina's geschreven over de kernwapenparagraaf. Dat

stuk kan ons aller goedkeuring wegdragen, zij het pas na enige discussie.

We komen toe aan het sociaal-economische beleid. Van Agt vraagt: ‘Zijn de collega's bereid tot een gedachtenwisseling die tot programmatische wijzigingen zou kunnen leiden?’

‘Nee,’ zeggen Den Uyl en ik, met verschillende bewoordingen en met verschillende argumenten.

We spreken over de toelichtende brieven van de informateurs. Kunnen die onze goedkeuring wegdragen? We besluiten tot de volgende zinsnede: ‘Aan informateurs is niet gebleken dat Den Uyl en Terlouw het oneens zijn met de interpretatie als neergelegd in de brieven.’

De avond verloopt uitgesproken onaangenaam. Van Kemenade heeft met Jan de Koning een compromis voorbereid over de taakverdeling tussen de minister van Onderwijs en zijn staatssecretarissen. Het houdt in dat, ofschoon de beide cda-staatssecretarissen resp. lager en middelbaar onderwijs in hun pakket hebben, van Kemenade zelf eerstverantwoordelijke blijft voor de voorbereidingswet middenschool. Dries pikt het niet en Jan de Koning beweegt geen poot om het compromisvoorstel te verdedigen. Uiteindelijk wordt besloten het probleem door te schuiven naar de formatie.

De sfeer is te slecht om nog te proberen de toewijzing van de staatssecretarissen te regelen. Als alle andere problemen opgelost zijn komt dat ook wel goed, denken we allemaal. Ook maar overhevelen naar de formatie dus. Blijft de hamvraag: willen we het totaalpakket in onze fracties verdedigen?

‘Ja,’ zeggen Joop en ik.

‘Ik zal het in de fractie bespreken,’ zegt Dries.

Het loopt tegen enen, nog niet zo laat eigenlijk. Katterig gaan we uiteen. Ik heb er geen enkel vertrouwen in dat we morgenavond een aanvaard regeerakkoord zullen hebben.

Dinsdag 28 juli

De hele dag heb ik rondgelopen met een humeur als een oorwurm. Dat zal wel te maken hebben met het negatieve antwoord van het cda dat ik verwacht. Het is nu middernacht en de cda-fractie is nog steeds in vergadering bijeen. Onze eigen fractie had niet veel moeilijkheden met de eindvoorstellen van de informateurs. De positie van de minister van ez lijkt bevredigend geregeld. Voorlopig

blijft alles bij het oude. Een ministeriële commissie onder leiding van de mp zal voorstellen ontwikkelen over de integrerende ministerschappen. Met de te verwachten steun van de cda-ministers zit dat wel goed. We hebben ook als fractie een gesprek gehad met Hans van Mierlo. Hans gedroeg zich open en verstandig. Hij is blij dat de fractie aan hem heeft gedacht, of het nu doorgaat of niet. Veel oud zeer is daarmee ongedaan gemaakt. Overigens denkt hij over defensievraagstukken niet wezenlijk anders dan LJ. Maar dat wisten we al. Hij zal minder zwaar tillen aan een eventueel conflict met de partij. Ik denk trouwens dat het wel los zal lopen met zo'n conflict. Hans kan een potje breken. Hij zou graag zien dat nog in de formatieperiode wordt afgesproken dat er een ‘task force’ wordt opgericht, een team van de beste onderhandelaars van BuZa en Defensie. Hij moet er binnenkort maar eens met Van der Stoel over praten.

Het idee dat het allemaal voor niks is laat me niet los. Het is over enen, ik ga naar bed. Volgens de nieuwsberichten vergadert het cda nog steeds.

Woensdag 29 juli

Het nieuws van acht uur maakt me meteen klaar wakker. Met een stralend humeur hoor ik aan wat ik steeds heb vermoed: het cda wil heronderhandelen. Den Uyl en ik kunnen in de loop van de dag een brief tegemoet zien van onze collega Van Agt, waarin hij ons zal vragen of we met name de kernwapenparagraaf en het soc.-ec.-fin.-beleid opnieuw willen bespreken. Wel, dat wil ik niet. Gek, van mijn chagrijnigheid van gisteren is geen spoortje meer over. Zou dat het effect zijn van de heerlijke maaltijd die ik gisteravond heb genuttigd bij mijn dochter Ashley en haar vriend Sjaak? Ik zet de televisie aan en zie af en toe een stukje van de kostelijke hocus pocus die in het Verenigd Koninkrijk wordt opgevoerd, waar prins Charles zijn lady Di naar het altaar voert; of eigenlijk doet dat Henk Zeevalking, die tot mijn verwondering weer op de been is en de bekoorlijke lady als dochter blijkt te hebben.

Pas om een uur of halftwee ben ik in Den Haag, waar Joop met een zenuwachtig gezicht rondloopt. Hij is zichtbaar opgelucht als ik vrolijk uitroep dat de maat vol is, dat we niet moeten gaan heronderhandelen.

De fractie is het er mee eens, maar voelt, anders dan ik, het meest

voor het aanvoeren van een formeel argument: het cda hoort de informateurs ja of nee als antwoord te geven. We worden het er over eens dat ik dat argument zal gebruiken, maar op de persconferentie ook de inhoudelijke argumenten zal geven. Het is tenslotte van de gekke. Op 25 juni vindt Dries de voorstellen van de informateurs een goede basis voor een regeerakkoord. Op 4 juli stelt hij zelfs voor dat we alle voorstellen ongewijzigd zullen aanvaarden. Op 20 juli is hij bereid de voorstellen, (die nog steeds nauwelijks anders zijn dan wat de informateurs ons op 25 juni schreven) in zijn fractie te verdedigen, met uitzondering van de kernwapenparagraaf. En nu zou over het hele soc.-ec.-beleid heronderhandeld moeten worden? Op zo'n manier maken we de politiek en het politieke onderhandelingsproces wel heel ongeloofwaardig.

Om halfvijf komt de brief van Dries binnen, om vijf uur heb ik het antwoord gereed voor de pers. ‘Geef de door H.M. de Koningin aangestelde informateurs eerst maar eens het antwoord waar ze om hebben gevraagd,’ dat is de kern van de boodschap.

Joop antwoordt op soortgelijke wijze. Het is overduidelijk de bedoeling van Dries geweest om ons de zwartepiet in handen te spelen. Ik heb goeie hoop dat hem dat niet is gelukt.

Donderdag 30 juli

Naar Renesse geweest om Alexandra te halen. Op het strand in slaap gevallen en rood als een kreeft geworden. Op weg naar huis hoor ik dat het cda intussen heeft besloten ja te zeggen tegen de voorstellen van de informateurs, maar het is een ja, mits... Feitelijk is het precies hetzelfde als het nee, tenzij... van gisteren. Ze willen voortvaren naar de formatie, mits Onderwijs is geregeld, de hele kernwapenparagraaf is geschrapt, en wij ermee instemmen dat tijdens de formatie Zijlstra en v.d.Beld en de sociale partners hun licht over de fin.-ec.-soc.-paragraaf mogen laten schijnen. Wij moeten dan, voor zover er wijze dingen worden gezegd, bereid zijn daarmee rekening te houden, ‘opdat we over dat deel van het programma alsnog overeenstemming bereiken’. Blijkbaar is er over dat deel van het programma nog geen akkoord. Ik zie nauwelijks verschil met gisteren, behalve dan dat er een wat positievere houding uit spreekt. Iedereen belt op, maar ik ga niet meer naar Den Haag. M'n hele lijf staat in brand, en dat komt niet door het cda. Bovendien is het waarschijnlijk wijzer om nog geen commentaar te ge-

ven. Als het op ‘nee’ uitdraait, dan is het verkieselijker als de informateurs dat uitspreken, vanwege het immers zo populaire zwartepietenspel. Morgen zien we weer. Dat wordt vannacht rechtop in bed zitten.

Vrijdag 31 juli

De kabinetsformatie is in een onheldere, onzuivere situatie geraakt. Wil het cda het kabinet? Hoe geïnformeerd zijn de cda-leden eigenlijk? Wat voor spel wordt er gespeeld? De informateurs hebben van Joop en van mij te horen gekregen dat het op grond van de voorstellen van Dries niet kan. Ze zitten ermee. Ruud eet met Dries, Jan de Koning en Ed eten met Joop en mij. We krijgen een papier voorgelegd met een interpretatie van de situatie. De kernwapenparagraaf is verdund tot een paar van de minst omstreden punten. De passage over het tnf-besluit is er uit. Besluiten over kernwapens zullen worden bezien in het licht van de programma's van de partijen. De soc.-ec.-problemen worden gebagatelliseerd. Er wordt voorbijgegaan aan Dries' opmerking dat er op dat terrein feitelijk nog geen akkoord is. Joop reageert zeer fel. Hij laat van het stuk geen spaan heel. Ik wijs het ook af, zij het in rustiger bewoordingen. De informateurs zullen de zaak wel over het weekend heen tillen. Ze hebben een moeilijke beslissing te nemen.

Joop en ik lopen samen terug naar het Kamergebouw. Vanuit een auto filmt Willibrord Frequin ons. Het voetgangersstoplicht staat op rood, maar bij gebrek aan verkeer loop ik door. Joop ziet de filmploeg, aarzelt en keert terug om te wachten tot het licht verspringt. ‘Dat scheelt je een handvol stemmen,’ zeg ik.

‘Ik moet voor heel wat rooie lichten wachten voor ik negen zetels terug heb gewonnen,’ antwoordt hij.

De opening van de nrc deelt mee dat het cda nu Defensie weer met D'66 zou willen ruilen voor Ontwikkelingssamenwerking. Zouden ze denken dat wij dat zo maar doen? Typische mensen zijn cda'ers toch. Gisteren zei Van Agt in het Journaal: ‘Gekke Henkie laat zich niet het hoekje om sturen.’ Als Jan Velthuizen de kop in de nrc ziet mompelt hij: ‘Nu wil gekke Henkie in een tankie.’ Het weekend kan een aanvang nemen, evenals de maand augustus. Het weer is opgeknapt. De fysische hemel is heel wat helderder dan de politieke.

Maandag 3 augustus

Op een paar telefoontjes na heeft de formatie me het weekend met rust gelaten. Volgens instructie ben ik vandaag omstreeks tien uur richting Den Haag gegaan, maar aanvankelijk gebeurde er niets. De informateurs zaten te dubben. Om halfeen bereikt me (toevallig) het bericht dat de heren op weg zijn naar de Koningin. Hun bezoek daar duurt drie uur. Het wordt me duidelijk waarom het zo lang moest duren als ik zelf, daartoe ontboden, om halfzeven bij de Koningin zit. H.M. heeft het eindrapport van de informateurs aanvaard. Nu wil ze overgaan tot het benoemen van een of meer formateurs en of ik maar advies wil uitbrengen wie dat zou(den) moeten zijn. Ik zit er hevig mee in m'n maag. Volgens mij stelt het eindrapport ten onrechte dat er geen grote problemen meer zijn te verwachten. De argumentatie om naar de formatie te gaan is dus ondeugdelijk. Maar, het staatshoofd heeft die ondeugdelijke redenering tot de hare gemaakt. En kritiek op het staatshoofd leidt tot aanzienlijke moeilijkheden. Ik zeg dat ik nog niet weet of mijn fractie zal kunnen instemmen met het doen beginnen van de formatie. Na enige gedachtenwisseling vraag ik of zij in ieder geval nog die avond zal overgaan tot het benoemen van een formateur. Na een bevestigend antwoord zeg ik dat ik in die wetenschap, onder druk van de omstandigheden, een advies zal uitbrengen. Ik adviseer drie formateurs, uit elk van de betrokken partijen één. Het wordt me duidelijk dat daarvoor in geen geval een meerderheid zal bestaan, de beide anderen hebben elkaar, zij het met moeite, gevonden op twee. Van Thijn en Kremers zullen het worden. Ik zeg dat ik een advies in die richting met geen mogelijkheid door mijn keel krijg. Het meeste wat ik kan doen is er geen halszaak van maken.

Staatsrechtelijk is de procedure vliesdun, eigenlijk volstrekt onverantwoord. Ik besluit de pers niet te woord te staan, om ongelukken zoveel mogelijk te voorkomen. Dries en Joop doen dat wel, en hoe. Het idee om voort te gaan naar de formatie vechten ze niet aan (het waren ook hún informateurs), maar verder maken ze het bont. Joop hamert erop dat er nooit een middellange afstandsraket op Nederlands grondgebied zal komen zolang er één PvdA'er minister is. Dries doet triomfantelijk en spreekt over Van Kemenade als een De Brauw plus - beledigend voor beide heren. Dat kan een vrolijke formatie worden.

Dinsdag 4 augustus

Om acht uur meldt de radionieuwsdienst dat Van Thijn en Kremers bij H.M. op bezoek zijn geweest, maar er zijn nog geen formateurs benoemd. Blijkbaar heeft H.M. besloten toch te wachten tot de fracties hun fiat hebben gegeven om tot de formatie over te gaan. Mijn fractie blijkt kritisch, en terecht. Om drie uur dicteer ik het volgende persbericht, dat ik om halfvier aan de pers voorlees:

Verklaring van de fractievoorzitter van D'66 naar aanleiding van het eindverslag van de informateurs.

In hun eindverslag aan de Koningin constateren de informateurs dat de nog resterende problemen zijn opgelost. Dat is onjuist. De informateurs hebben zich er niet van vergewist dat hun bevindingen de instemming hebben van de fractievoorzitters. De fractie van D'66 heeft er niet mee ingestemd dat de paragraaf over kernwapens en defensieinspanning zou kunnen luiden zoals op pagina 3 en 4 van het eindverslag gesteld. Evenmin is de fractie van D'66 ermee akkoord gegaan dat het regeerakkoord voor wat betreft het financieel-sociaal-economisch beleid nog niet definitief zou zijn vastgesteld.

Als wij ermee akkoord zouden gaan om thans over te gaan tot de formatie van het beoogde kabinet, zou de indruk kunnen worden gewekt alsof wij de eindconclusies van de informateurs zouden delen. Dat is niet het geval. De fractie van D'66 is van oordeel dat het totaal aan voorstellen, zoals neergelegd in de bijlage van de brief van de informateurs van 28 juli, een toereikende basis was om een kabinet van cda, PvdA en D'66 te vormen. In feite betekenen de eindconclusies van de informateurs dat tegemoet is gekomen aan enkele van de wensen van de zijde van de cda-fractie, zonder dat de fracties van D'66 en de PvdA de kans hebben gekregen ook opnieuw wijzigingsvoorstellen van hun kant ter tafel te brengen. Via het eindverslag van de informateurs heeft al een vorm van heronderhandelen plaatsgevonden die D'66 onjuist acht. De reacties van Den Uyl en Van Agt gisteravond bevestigen trouwens dat de conclusies zoals ze nu op schrift zijn gesteld geen formatierijp akkoord vormen.

Tijdens mijn bezoek aan H.M. de Koningin gisteravond heb ik advies uitgebracht over het benoemen van een of meer formateurs onder de druk van de omstandigheden en onder voorbehoud. Ik had mij er immers nog niet van kunnen vergewissen of mijn fractie bereid zou zijn

op basis van het eindverslag van de informateurs de formatiefase in te gaan.

Gezien de tot dusverre bekende reacties van de fractievoorzitters van PvdA en cda lijkt het erop dat deze partijen bereid zijn aan de formatie te beginnen.
D'66 is bereid zich daarin te schikken met de vaststelling dat wij in die formatie de voorstellen van 28 juli als uitgangspunt zullen hanteren. Met name geldt dat voor de paragraaf inzake kernwapens en defensieinspanning. In de conclusies zoals neergelegd in het eindverslag ontbreekt de vaststelling dat in december geen positief besluit terzake van de plaatsing van middellange afstandswapens zal worden genomen en thans slechts tot een negatieve conclusie zou kunnen worden gekomen.
Eveneens ontbreekt de vaststelling dat Nederland tenminste vóór het verstrijken van de regeerperiode een besluit zal nemen over een substantiële vermindering van het aantal Nederlandse kerntaken. De informateurs geven als hun opvatting dat problemen over de in het cda-programma terzake van de besluitvorming genoemde datum van december '81 niet hoeven te worden verwacht. Het is niet goed te begrijpen waarom deze conclusie dan niet in het regeerakkoord kon worden opgenomen.
De fractie van D'66 betreurt eveneens dat de PvdA-fractie haar standpunt over de middellange afstands-kernwapens zo verhardt dat de tijdbom onder het beoogde kabinet nog scherper staat afgesteld dan te voren. Dat brengt een oplossing niet dichterbij. Het wordt een D'66-minister van Defensie op deze manier wel bijzonder moeilijk gemaakt de verantwoordelijkheid voor de Nederlandse defensie te aanvaarden. Dat maakt het des te nodiger om de verhouding tussen de verantwoordelijkheden van de minister van Buitenlandse Zaken en die van Defensie zorgvuldig te regelen voordat het kabinet tot stand is gekomen.

Aan H.M. de Koningin heb ik geadviseerd om - als wij inderdaad overgaan naar de formatiefase - drie formateurs te benoemen, uit de kring van cda, PvdA en D'66. Dit vindt zijn grond in de overweging dat het van belang is dat het onderling vertrouwen in de formatie groeit. Op twee cruciale momenten gedurende de informatieperiode is geen vertegenwoordiger van D'66 betrokken geweest bij de besluitvorming. Eerst was dat het geval bij de totstandkoming van de voorstellen van 21 juli. Ten tweede male is dat gebeurd bij het vaststellen van het eindverslag van de informateurs. De kans op onderling wantrouwen wordt verkleind als alle drie partijen die bij het beoogde ka-

binet zijn betrokken zich ook kunnen herkennen in de voorbereiding van de voorstellen. Het zou een teken zijn van onderling vertrouwen en begrip voor elkaars positie als de collega's van cda en PvdA Hare Majesteit in dezelfde zin zouden willen adviseren als ik heb gedaan.

4 augustus 1981

Radiorubrieken, het Journaal (ditmaal ook de brt), het is allemaal al weer routine. Er blijft waarachtig wat tijd over om met een paar fractiegenoten een uurtje naar het strand te gaan en een partijtje tennis te spelen op Leimonias. Om tien uur life Hier en Nu van de ncrv, met Roel Oostra. Ook prof. Van der Grinten is in het programma te beluisteren. Hij vindt dat D'66 helemaal niet nodig is voor het kabinet. cda en PvdA hebben immers samen een meerderheid. Van partijpolitiek begrijpt hij kennelijk niets. Anders zou hij weten dat zo'n constructie voor de PvdA op de wat langere termijn heel nadelig zou zijn. De dreiging van de cda/vvd/D'66-combinatie zou dan steeds op de loer liggen. Zou dat te moeilijk te begrijpen zijn voor een professor?

Woensdag 5 augustus

Sjeng Kremers kende ik alleen oppervlakkig, vandaag is de kennismaking voortgezet. Hij meldde meteen dat er geen kabinet Kremers komt, alle geruchten ten spijt. En verder dat hij het beoogde kabinet graag tot stand zag komen (sic! stel je voor dat het anders was), maar dat hij er niet tegenop zag om te falen. Hij slaagde ook vaak genoeg met wat hij ondernam. Een man met zelfvertrouwen, nogal zakelijk en naar me voorkomt niet geheel ontevreden over zichzelf. Nieuw bloed in de formatie is misschien niet gek. Wat Ed van Thijn betreft, hij neemt zich vast voor om het vertrouwen van D'66 te herwinnen, door mij geregeld op de hoogte te houden.

Donderdag 6 augustus

Om kwart over negen al, een tijdstip dat avondmensen als Dries en ik praktisch tot de nachtelijke uren rekenen, ben ik op het Catshuis. Dries zal mij onthullen of de cda-minister van VoMil zelf Milieuhygiëne zal doen (zoals mij voor nagenoeg zeker in het vooruitzicht is gesteld), of dat hij Volksgezondheid gaat doen. Het be-

richt is onaangenaam verrassend. Dries wenst de ruiterij die voor het cda het kabinet in zal trekken te versterken en daarvoor zal hij iemand kiezen die meer voelt voor de gezondheid van de mensen dan van het milieu. Wie hij op het oog heeft onthult hij niet. Ik wijs natuurlijk op de degradatie die daarvan uitgaat op milieubewaking. Dat verandert zijn standpunt niet.

Overigens is het goed dat we eens even samen praten. ‘We kennen elkaar eigenlijk niet’, constateert hij, en dat is ook zo. We besluiten dat we elkaar eens wat vaker tête à tête moeten zien.

Om tien uur heb ik een afspraak met Hans, Henk en LJ. Hans ijsbeert door mijn kamer. Behalve die ijsbeer zijn alle nog op deze verschraalde wereld bestaande leeuwen en beren in het vertrek aanwezig. Gedurende ons gesprek werpen ze nog jongen ook. Hij wil niet. Politieke problemen, persoonlijke problemen, programmatische problemen. Zijn gesprek met Max van der Stoel is stroef verlopen. Hij krijgt geen ruimte. Maar hij heeft wel een outline opgeschreven van het defensiebeleid dat hem voor ogen staat. Hij zal de fractie dringend vragen hem niet te kandideren voor de post.

Ik ben keihard tegen hem. Ik zeg dat ik de fractie dringend aan zal raden hem wél te kandideren. Hans bevindt zich met zijn opvattingen binnen het partijprogramma, en ook binnen het regeerakkoord. Dat laatste is nogal makkelijk, want er staat niets in het regeerakkoord over defensie dat hout snijdt. Het tijdstip om met de fractievergadering te beginnen breekt aan (halftwaalf). Hans houdt zijn verhaal. Ik geef onverbloemd tegengas. Als de fractie gaat besluiten verlaat Hans het vertrek. De fractie is unaniem in zijn mening: Hans moet het doen. Mocht hij gewraakt worden door de formateurs of door de PvdA dan zullen wij het akkoord openbreken. Dat laatste blijkt Hans nog ongelukkiger te maken dan hij al was. Want nu opent zich de mogelijkheid dat er door hem een conflict met de PvdA ontstaat, en hóe hij het ook met hun halfhartige kernwapenstandpunt oneens is, dat wil hij niet. We komen tot overeenstemming op de formule dat hij de post onder voorbehoud aanvaardt. Dat voorbehoud kan van persoonlijke aard zijn. Maar ik behoud me het recht voor om de politieke aspecten van die persoonlijke argumenten zelf en met de fractie te beoordelen.

Het moeilijkste moet nog komen. In de gang heb ik al tegen Ineke gezegd wat ik van Van Agt weet over VoMil. Ik voel me nu verplicht aan de fractie te melden dat we wellicht het staatssecretariaat van Milieuhygiëne moeten bezetten. Dat hoort de fractie te weten

voor we beslissen over het ministerschap van Verkeer en Waterstaat. Ineke sputtert verwoed. Het is een schande als milieu bij een staatssecretaris komt. Dat mogen we niet nemen. Zíj wil het in ieder geval niet hebben. Ze blijft veel liever in de fractie. Ik geef haar nog de kans om te zeggen dat ze gráág minister van Verkeer en Waterstaat wil worden, maar daarvoor is ze te nauw in haar ingewanden. Een baantjesjager wil ze onder geen beding zijn. De fractie vindt kennelijk dat Ineke toch maar Milieuhygiëne moet doen en kiest Henk Zeevalking voor Verkeer en Waterstaat, en dat moet dan ook nog onder grote tijdsdruk. Ineke is boos en gebruikt procedurele argumenten. Begrijpelijk, ze is ook maar een mens. Ze is gemakshalve even vergeten dat ze me herhaaldelijk heeft gevraagd of ik - als zíj de minister zou worden - vooral wilde proberen Verkeer en Waterstaat voor Volksgezondheid en Milieuhygiëne in te ruilen. Hoe verder je macht in de politiek reikt, hoe meer vuile handen je maakt, hoe vaker je mensen teleurstelt. Ik vertrouw dat mijn vriendschap met Ineke, als de kruitdamp is opgetrokken, niet te ernstig beschadigd zal zijn. Maar rot is het wel.

's Middags verdelen Dries, Joop en ik, onder toeziend oog van de formateurs, de staatssecretariaten. Ik doe nog een poging, gesteund door Joop, om Dries tot andere gedachten te brengen over Milieuhygiëne. Helpt natuurlijk niet. Wij krijgen Milieu, Justitie en een van de twee staatssecretariaten van ez. Niet zo'n slecht resultaat, maar ik kan nu al opzien tegen de teleurstelling die ik de mensen moet bereiden die het níet worden. Wat is het verschil groot tussen mijn positie in zeg 1975 en nu. Maar het is niet alles goud wat er blinkt.

Dinsdag 11 augustus

In een lang, rustig weekend, hebben de formateurs een aantal beoogde ministers ontvangen. Het cda blijft ons voor verrassingen stellen. Nu moet ineens Van Dijk (voormalig chu) naar Ontwikkelingssamenwerking (dit is blijkbaar de versterking van de ruiterij), Jan de Koning naar Landbouw en Til Gardeniers gaat Volksgezondheid doen. Arme Gerrit Braks. Van de ene dag op de andere van een vrijwel zeker te prolongeren ministerschap terug naar af. In het cda gaan die dingen gemakkelijk. De uiteindelijke beloning is toch in het hiernamaals, zal de gedachtengang zijn.

Hans begint zijn aarzelingen te overwinnen, van Ineke kreeg ik een

behoorlijk aangebrande brief. Hopelijk nuttig geweest voor het afreageren. De formateurs hebben vanmiddag ook mij ontvangen als beoogd minister van ez. Gepraat over het projectministerschap van technologie en informatiebeleid. Verder weinig te melden. De reacties van de sociale partners en van Zijlstra en Van de Belt zijn binnen. Ik zal de rest van de avond lezend moeten doorbrengen.

Donderdag 13 augustus

Vandaag hebben we van twee tot halfzeven en van acht tot twaalf vergaderd. De competentiegeschillen tussen Joop en mij zijn geregeld, bevredigend voor mij. De kans dat Joop ook de werkgelegenheid in de marktsector aan zijn plannen kan onderwerpen is nu wel heel gering geworden.

Enkele van de beoogde ministers hebben geprobeerd al vast claims op tafel te leggen en gehonoreerd te krijgen. Met name de Ruiter voor Politie en Justitie, en Van Kemenade voor Onderwijs. Ze krijgen geen kans. We zullen aandacht schenken aan hun problemen in de regeringsverklaring, verder kunnen we niet gaan. Dat zou een mooie boel worden: sommige van de beter ingewerkte bewindslieden halen al vast iets binnen door in feite het akkoord uit te breiden.

Dries heeft weer iets nieuws bedacht. De nadere adviezen van Zijlstra, Van de Belt en anderen hoeven niet of in mindere mate te te worden verwerkt als de beoogde ministers in de sociaal-economische driehoek al vast de hoofdlijnen van de begroting '82 vaststellen. Dat kan natuurlijk niet. Wat zou de positie van de andere ministers zijn? Hoe kunnen we dat zonder de steun van een departement? En vooral, wat is de positie van de fracties? Het zou wel heel zot zijn als de fracties, onder wier verantwoordelijkheid de formatie gebeurt, hun fiat zouden hechten aan de hoofdlijnen van een begroting die ze vervolgens moeten critiseren en beoordelen.

Toch begrijp ik Dries wel. Hij zit voor het blok. De vvd-ministers in zijn kabinet hebben geen zin om om te buigen (hetgeen natuurlijk zeer inconsequent is, met name voor de kampioen-ombuigers) en hij vreest dat de PvdA sowieso weinig zin zal hebben om te bezuinigen. Ik ben wel bereid om enkel hoofdlijnen vast te stellen, of liever gezegd, om na te gaan hoe het programakkoord moet worden gelezen met het oog op 1982. Maar Joop maakte een hoop misbaar. Met een inzet alsof hij een partijcongres voor zich had

probeerde hij Dries ervan te overtuigen dat een begroting alleen in samenhang met van alles en nog wat, met name een werkgelegenheidsplan, kan worden gemaakt. Theoretisch had hij volkomen gelijk, maar ieder spoortje psychologie ontbrak. Bij iedere zin die hij uitsprak zág ik Dries denken: Man, moet ik met jou in een kabinet? Jij zult nooit een cent willen bezuinigen. Jij zult niet alleen geld maar ook eindeloos tijd kosten. Het staat me weer helderder dan ooit voor ogen hoe je op m'n zenuwen werkt.

Dries' voorstellen voor programmatische wijzigingen op grond van de adviezen vielen erg mee. Op hoogstens twee punten na zijn ze zo over te nemen. Ik heb voorgesteld dat hij die twee punten terug zou nemen (de minima en de hypotheekrente) en dat de rest zou worden verwerkt in een brief van de formateurs. Dries zal dat in het weekend overwegen.

De formateurs hebben verder de wens te kennen gegeven om de financiële specialisten van de fracties te horen. Daar ontstond even slaande ruzie over, want Joop voelde er niets voor.

‘Wij kunnen ze toch uitnodigen,’ zei Ed van Thijn.

‘Niet zonder mijn toestemming,’ zei Joop woedend.

‘Oké,’ zei voorzitter-van-de-dag Kremers, ‘geef je toestemming dan’. Hetgeen met maximale tegenzin geschiedde.

Een dag met programmatische winstpunten, ruimschoots tenietgedaan door terreinverlies op psychologisch gebied.

Vrijdag 14 augustus

De PvdA blijkt bereid te zijn het staatssecretariaat voor vro te ruilen met dat van Milieuhygiëne. Ik vertel het Ineke en het blijkt een probaat middel om haar liefde voor het Milieustaatssecretariaat te doen groeien. Overigens zijn haar bedenkingen best reëel. Ginjaar heeft me telefonisch gezegd dat D'66 het milieubeleid heeft weggegeven, wat de belachelijkste opmerking is die ik in maanden heb gehoord. Maar als staatssecretaris coördineren op een zo moeilijk terrein zal om de dooie dood niet eenvoudig zijn.

Justitie moet ook nog worden beslist. Michiel Scheltema lijkt een goede kandidaat, en Job de Ruiter is bereid hem ook een deel van de wetgeving in zijn pakket te geven. Maar Gerrit Mik heeft zijn sporen verdiend op het terrein van de kinderbescherming en hij wil het staatssecretariaat dolgraag hebben. En tenslotte blijkt Elida Wessel, net terug uit de Zwitserse Alpen, besloten te hebben haar

eigen kandidatuur met kracht te verdedigen. Ze heeft er beslist de kennis en de inzet voor, maar ik vrees dat ze op de betreffende post erg eenzaam zou zijn en bovendien vergen de specifieke taken van dit staatssecretariaat (kinderbescherming, gevangenen, buitenlanders) erg veel van een zo gevoelige vrouw als Elida.

Ook over het staatssecretariaat van ez moet nog worden beslist. Maarten Engwirda heeft er wel zin in, en ik zou beslist goed met hem kunnen samenwerken. Maar kan ik het de fractie aandoen om de enige financiële specialist weg te halen? Een goed alternatief is Wim Dik. Hij zou vast met plezier het exportbeleid doen, waar Maarten weinig zin in heeft. Zelf wil ik dat deel van het exportbeleid voor mijn rekening nemen wat te maken heeft met het openen van nieuwe gebieden voor Nederland, en dus samenhangt met industriële vernieuwing. Maar ik kan onmogelijk voor iedere afzonderlijke order naar het buitenland gaan. Problems, problems. Maar diep in mijn hart hou ik wel van problems.

Zondag 16 augustus

De lucht toont alle denkbare soorten wolken, waar de zon geregeld warm doorheen straalt. Windkracht vijf à zes. Ik besluit de formatie een dagje de formatie te laten en met Sanne, Ashley en haar vriend Sjaak te gaan zeilen. Om één uur overweeg ik nog even avro's Radiojournaal aan te zetten, maar we zijn aan het kruisen, wat op een platbodem bewerkelijk is, en ik heb ook geen zin de kinderen te vervelen met de politiek. Als we om acht uur thuis zijn staat de telefoon niet meer stil. Dries heeft het weer gedaan, als zo vaak eerder. Ondanks onze afspraak om terughoudend te zijn tegen de pers heeft hij via Leo Pagano een ultimatum gesteld: PvdA en D'66 gaan akkoord met 4,5 miljard ombuigingen in '82, of het kabinet komt er niet. Ik besluit alsnog naar de verjaardagsborrel van Ed van Thijn en Wim Meyer te gaan (Sanne: natuurlijk zijn goede socialisten tegelijk jarig), ondanks de rozigheid die tien uur wind en zon hebben veroorzaakt. Een goed deel van gematigd links Nederland is bijeen in café De Sport. Heel wat van de gasten zijn eertijds al eens met elkaar getrouwd geweest en bevinden zich nu wél in elkaars gezelschap. Dries' schaduw hangt over dit feestje, wat de gezelligheid nog verhoogt.

Ed neemt het niet. Hij zal zijn formatie-opdracht teruggeven als het ultimatum van Van Agt niet van tafel gaat. Hij weet nog niet wat

Sjeng Kremers gaat doen, zoekt nog contact. Joop is woedend, maar in het feestgewoel vertaalt zich dat al gauw in een zekere baldadigheid, zoals ik die nog nooit van hem heb gezien. Ik zeg tegen Rob Soetenhorst van NRC Handelsblad en later tegen Joop van Tijn van Vrij Nederland dat ik zin heb om morgen te verklaren dat D'66 in geen geval meer zal deelnemen aan een kabinet onder leiding van Van Agt. Wij hebben hem op 6 juli aanvaard, wij kunnen daar op terugkomen nu hij er blijk van heeft gegeven ons als oud vuil te behandelen. Beiden vinden het een pracht idee. Te laat en met te veel alcohol ga ik naar bed. Maar ik heb geen spijt dat ik gegaan ben.

Maandag 17 augustus

De meeste fractieleden willen nu definitief van Van Agt af. Ik dicteer een persbericht waarin staat dat we niet zullen accepteren dat nog weer nieuwe problemen worden opgeworpen. De grens is bereikt van wat de politieke moraal verdraagt.

Persbericht

De heer Van Agt heeft zijn brief aan de formateurs van gisteren geëindigd met de opmerking dat de conclusie onvermijdelijk lijkt dat er tussen de drie fracties geen werkelijke overeenstemming blijkt te bestaan over het financieel-sociaal-economisch beleid voor het komende jaar. Ik meen er goed aan te doen mijn zienswijze over die conclusie uiteen te zetten.

In het eindverslag van de informateurs aan H.M. de Koningin wordt geconstateerd dar het op basis van de bereikte overeenstemming over programma en zetelverdeling verantwoord is om tot de formatie van een kabinet van cda, PvdA en D'66 over te gaan. Desalniettemin somt de fractievoorzitter van het cda in zijn brief een aantal voorstellen over het financieel-sociaal-economische deel van de program-conclusies op die niet tot overeenstemming hebben geleid. Hieruit kan echter mijns inziens niet de conclusie worden getrokken dat de mate van overeenstemming om tot de vorming van een kabinet te komen onvoldoende zou zijn.

- Niet aanvaard is het voorstel van cda-zijde dat als volgt luidde: ‘Ook wanneer de economische omstandigheden in ongunstige zin

afwijken van de verwachtingen daaromtrent in het document van de informateurs, dan nog vasthouden aan vermindering van het financieringstekort met 2% en aan stabiliteit van de collectieve lastendruk.’
Dit betekent niet dat de onderhandelaars het fundamenteel over het in dat voorstel gestelde oneens zouden zijn. Het gaat in feite om de vaststelling dat ook bij ongunstiger economische omstandigheden de doelstelling om het financieringstekort structureel mer 2% te verlagen en de collectieve lastendruk structureel te stabiliseren wordt vastgehouden. Dit staat echter al in het akkoord en het meningsverschil ging er dan ook over of het opportuun is dat opnieuw op te schrijven.

- De cda-fractie heeft voorgesteld: ‘Geen uitgaven voor nieuw beleid of voor intensivering van bestaand beleid dan voorzover daarvoor financiële ruimte is of wordt vrijgemaakt.’
Dit is vanzelfsprekend en opnieuw doet zich de vraag voor of het opportuun is om ten behoeve van een vanzelfsprekendheid het accoord nader aan te vullen.

- Voorstel van het cda: ‘Vaststellen dat de overheid niet rechtstreeks in het buitenland zal lenen.’
In principe waren de meningsverschillen hierover niet groot. Het meningsverschil ging er veeleer over of het verstandig is in een politiek akkoord dit punt, dat mede de werkwijze van de Nederlandse Bank regardeert, vast te leggen.

- Voorstel van het cda: ‘In de programconclusies schrappen hetgeen daar gezegd wordt over een gewijzigde systematiek van de fiscale aftrekbaarheid van hypotheekrente.’
Deze formule draagt typisch het karakter van een compromis tussen verschillende zienswijzen van partijen en is bovendien niet overmatig relevant voor het financieel-sociaal-economisch beleid.

- Voorstel van het cda: ‘Vastleggen dat er thans geen afspraken zijn gemaakt om wettelijke voorschriften over beleggingen voor te bereiden.’
Er staat in het akkoord geen afspraak om beleggingsvoorschriften voor te bereiden.

Vervolgens schrijft de fractievoorzitter van het cda in zijn brief aan de formateurs over zijn wens om nog tijdens de formatie afspraken te maken over het bedrag van de in 1982 noodzakelijke ombuigingen van de collectieve uitgaven en een globale uitsplitsing daarvan over

enige uitgavencategorieën.
Tijdens de besprekingen is niet gebleken dat het door de heer Van Agt genoemde bedrag niet zou moeten worden omgebogen. Zelf heb ik gezegd dat naar mijn mening inderdaad een aanzienlijke ombuiging noodzakelijk zal zijn en dat de D'66-ministers in het kabinet zich daarvoor ook zullen inzetten. Het betreffende voorstel is afgewezen o.a. op grond van het argument dat het niet mogelijk is om zonder voldoende voorbereiding en ambtelijke steun tot een verantwoorde afweging te komen. Daarnaast zijn als argumenten gebruikt dat het niet goed is in te zien waarom deze nieuwe eis op tafel is gelegd en dat de vaststelling van een ombuigingsbedrag bij uitstek behoort tot de verantwoordelijkheid van een kabinet.

In zijn brief stelt de fractievoorzitter van het cda ook nog een vraag over een afspraak die gemaakt zou moeten worden over een zekere medezeggenschap van de staatssecretaris van Justitie en/of de staatssecretaris van Milieuhygiëne bij de uitvoering en toepassing van de onlangs tot stand gekomen Wet afbreking zwangerschap. Dit verzoek is gedaan door de fractievoorzitters van PvdA en D'66 toen in een laat stadium plotseling bleek dat de minister van Volksgezondheid en Milieuhygiëne zelf de volksgezondheid voor zijn of haar rekening zou nemen. Dat kon tijdens de besprekingen over de zetelverdeling niet worden verwacht. Overigens is over deze zaak nog niet beslist, omdat de fractievoorzitter van het cda zelf daarover nader beraad wenste met zijn fractie.

Op grond van het eindverslag van de informateurs en de daarna nog gevoerde besprekingen kan mijns inziens niet worden afgeleid dat er geen werkelijke overeenstemming zou blijken te bestaan over het financieel-sociaal-economisch beleid dat het beoogde kabinet zal gaan voeren. Natuurlijk zullen er meningsverschillen zijn, dat is onvermijdelijk in een coalitiekabinet. Er is echter een zodanige mate van overeenstemming op schrift gesteld dat in rede niet meer kan worden verlangd. Cruciaal is nu of behalve de op schrift gestelde overeenstemming ook voldoende vertrouwen bestaat om het kabinet tot stand te brengen. Vertrouwen is niet te formaliseren, het bestaat, of het bestaat niet. Onvoldoende vertrouwen is het enige werkelijke obstakel dat nog kan bestaan.

J.C. Terlouw

Den Haag, 19 augustus 1981

Intussen hebben Kremers en Van Thijn ook niet stilgezeten. Dries is bij hen geroepen en heeft op z'n donder gehad. Een beetje raadselachtig is het overigens wel. Ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat Sjeng Kremers al lang weet dat deze formatie slecht zal eindigen, omdat Dries niet wil. Waarom dan nog deze reprimande? Heeft Dries ook een afspraak met Kremers geschonden?

Om drie uur zijn we weer bijeen. Over het incident van zondag wordt niet gesproken. We lopen de acht eisen door die Dries vorige week donderdag al op tafel heeft gelegd. Een aantal ervan zijn open deuren; ze worden zonder meer aanvaard. Moeilijker ligt het met de stelling dat bij tegenvallende economische ontwikkeling toch zal worden vastgehouden aan de doelstelling om de collectieve lastendruk te stabiliseren en het financieringstekort terug te dringen. Ik stel voor om de oplossing te vinden in de toevoeging van het woordje ‘structureel’. In een periode van vier jaar kun je je onmogelijk binden aan een uitspraak over de conjuncturele component van collectieve uitgaven en begrotingstekort.

‘Zoals jij het formuleert staat het al in het akkoord,’ zegt Joop.

‘Ik hou vast aan mijn eigen formulering,’ zegt Dries.

En zo gaat het steeds. De onwil hangt als een zware walm in het vertrek. Kremers concludeert steeds vrij snel dat er geen overeenstemming is. Weet hij dat alle werk tevergeefs zal zijn?

We blijven broodjes eten, want het is te link om langs de pers te gaan. Voor je het weet is er weer een publicitair ongeluk gebeurd. Om een uur of zeven beginnen we aan de hamvraag: zijn PvdA en D'66 bereid nu al vast concrete afspraken te maken over de begroting '82? Dries probeert de staatsrechtelijke bezwaren weg te nemen door nu te praten over het preconstituerend beraad. Het zou ook alleen nog maar over de mate van ombuigen hoeven te gaan, met een globale afspraak over de verdeling van de matiging over de categorieën. Joop wil niet. Hij vindt het procedureel onjuist, en ook zegt hij dat wellicht met aanzienlijk geringere matiging kan worden volstaan. Dat laatste is eerlijk, maar moord voor het akkoord. Ik herhaal nog eens dat ook naar mijn mening een fors bedrag zal moeten worden omgebogen, wellicht in de orde van vier en een half miljard, maar ik prakkizeer er niet over dat precies vast te leggen: niet nodig, niet juist, en een kwestie van wantrouwen. Ik denk aan mijn persbericht van deze ochtend: de grens is bereikt.

Ik vraag aan Dries: ‘Is de echte reden dat je geen vertrouwen hebt in dit kabinet?’

‘Het is beter om het maar eerlijk te zeggen,’ antwoordt hij, ‘ik heb er geen vertrouwen in.’

Ed, even tredend buiten zijn rol van formateur, houdt een goed toespraakje. Hij wijst erop dat hij geen drastische bezuinigingen kan doorvoeren zonder eerst aan te geven welke overlegstructuren hij zal gaan volgen, voordat hij eerst een plan heeft ontvouwd hoe het kan, hoe het voor de ambtenarenorganisaties aanvaardbaar kan worden gemaakt. Hij beklemtoont dat ook hij de noodzaak van drastische bezuinigingen ziet.

Daarna komt Joop. Hij houdt zijn beste toespraak van deze formatie. ‘Er zijn politieke meningsverschillen tussen ons,’ zegt hij. ‘We hebben samen al veel meegemaakt, jij en ik, Dries. Maar ik ben te oud om proef te draaien. Je moet het zo met me aandurven. Ik durf het met jou, ondanks de meningsverschillen.’

De toonzetting is goed. Eerlijk, onomwonden, hartelijk. Dries zwijgt. Hij lijkt onder de indruk, maar daar trap ik al lang niet meer in. Hij trekt een gezicht alsof hij over twee minuten ‘oké’ zal zeggen, maar ik weet zeker dat hij dat niet zal doen. Trouwens, Kremers gaat er niet op zitten wachten. Hij schorst de vergadering voor een kwartiertje. Wéet hij dat het in ieder geval ‘nee’ zal zijn? Tijdens de schorsing vraag ik Ed waarom Sjeng de spanning niet iets langer liet voortduren. ‘Je kunt toch geen stiltes gaan voorzitten,’ zegt Ed. ‘We zijn Vrolijk en Verdam niet.’

Na de schorsing zegt Dries dat hij zijn fractie wil raadplegen. Joop aarzelt. Hij weet dat het dan zeker kapot is. Maar hoe kun je een verzoek om de fractie te raadplegen weigeren? Na opnieuw een schorsing komen Sjeng en Ed met een geformaliseerde vraag: kan, behoudens enkele nog hangende competentiekwesties, de formatie worden afgerond op grond van het tot nu toe bereikte resultaat?

De formateurs zien er vanaf te vragen of de fractievoorzitters bereid zijn het pakket in hun fracties te verdedigen. Dat bespaart Dries het pijnlijke ‘nee’ in de schijnheilige schoonheid van dit moment.

Dinsdag 18 augustus

Zou de cda-fractie inderdaad met ja of nee antwoorden, zoals de formateurs hebben gevraagd? Dat doet die fractie niet, natuurlijk niet. Na een paar uur vergaderen komt Van Agt met een brief, zogenaamd om nadere opheldering. Het is een brief door middel

waarvan aan politiek Den Haag wordt medegedeeld dat PvdA en D'66 uitermate onredelijk zijn, kijk maar eens aan welke gematigde eisen van het cda niet is voldaan. Niet aanvaard. Niet aanvaard. Niet aanvaard. Een verkeerde voorstelling van zaken. Gemakshalve wordt vergeten dat het akkoord feitelijk was gesloten, dat er niet heronderhandeld zou worden. Er is een groot verschil tussen ‘oneens’ en ‘geen behoefte aan’.

De formateurs antwoorden nog dezelfde avond.

Een vrij hard antwoord, maar niet wordt uitgelegd waaróm wij een aantal van de cda-punten niet hebben aanvaard. Ik schrijf over die punten een reactie. Joop komt nog even buurten en ik laat het hem lezen. Hij is tegen publikatie, beweert dat Dries mijn brief zal aangrijpen om de zwartepiet weer naar ons te spelen. Had hij de brief zelf willen schrijven? Ik besluit tot morgenochtend te wachten voor ik een beslissing neem.

Vanmiddag, in onze fractievergadering, moesten we het eens worden over de kandidatuur voor een staatssecretaris van Justitie. Een vreemd moment, nu de formatie dreigt stuk te lopen, maar we kunnen de mensen die in aanmerking komen niet langer in onzekerheid laten. Het gaat tussen Elida, Gerrit Mik, en buiten de fractie Michiel Scheltema. Na een algemene ronde verlaten Elida en Gerrit, die lid zijn van de fractie, de vergadering. Alleen als de stemmingsuitslag erdoor zou kunnen veranderen zal ik hen terugroepen om mee te beslissen. Ik denk dat in niet één grotere partij zo open over te bezetten posten wordt gediscussieerd. Het kán ook eigenlijk niet. Kwesties die mensen betreffen liggen veel te gevoelig. Alleen omdat de fractie zo homogeen is, de verhoudingen (nog?) zo goed zijn, durf ik het te wagen. Elida en Gerrit hebben beiden aanhang in de fractie, maar ze worden het niet. De meerderheid geeft de voorkeur aan de bekwame jurist prof. Scheltema, met Gerrit als goede tweede voor het geval Scheltema het niet met De Ruiter eens kan worden over het takenpakket. Ik moet het Elida en Gerrit gaan vertellen. Vooral Gerrit is erg teleurgesteld. Begrijpelijk, hij is ruim gekwalificeerd voor de baan en hij heeft grote verdiensten voor de partij. Het feit dat hij geen jurist is en het feit dat iedereen hem graag in de fractie houdt hebben in zijn nadeel gewerkt. Dit soort beslissingen over personen putten me meer uit dan uren vergaderen met informateurs of formateurs.

Woensdag 19 augustus

Een telefoontje met Ruud Lubbers leert me dat mijn brief, waar ik maar een persbericht van zal maken, een functie zou kunnen hebben in de fractievergadering van het cda. Ik besluit te publiceren. Jan Goeijenbier zorgt ervoor dat een stapeltje papieren bij de cda-fractie terechtkomt. Er staat het volgende:

Persbericht
17 augustus 1981

De formatie is in een fase gekomen waarin de betrokken fracties een definitieve beslissing moeten nemen. Het is niet meer aanvaardbaar dat nieuwe problemen worden opgeroepen, die vervolgens moeizaam moeten worden opgelost. Het is niet meer aanvaardbaar dat de twijfel blijft of de onderhandelaar van het cda er wel op uit is om het kabinet van cda, PvdA en D'66 inderdaad tot stand te brengen.

Op 6 juli heeft de fractie van D'66 de fractievoorzitter van het cda aanvaard als premier van het nieuwe kabinet. Dit gebeurde o.a. op diens aanbeveling om de voorstellen van de toenmalige informateurs, aan de fracties voorgelegd op 26 juni, integraal te aanvaarden met inbegrip van de zetelverdeling en de beoogde premier. Nu zal moeten blijken of dat voorstel serieus is geweest.

De fractie van D'66 is van oordeel dat er in de begroting van 1982 aanzienlijk zal moeten worden omgebogen. De ministers van D'66 zullen dat dan ook bevorderen. Maar het zou staatsrechtelijk volkomen onjuist zijn om ons nu al op een precies bedrag vast te leggen. Onjuist in verband met de positie van de fracties, die straks immers de begroting '82 onafhankelijk moeten kunnen beoordelen; onjuist tegenover de nieuwe bewindslieden die niet direct bij de onderhandelingen in de formatie betrokken zijn; onverantwoord vanwege de onvolledige voorbereiding. D'66 zal het regeerakkoord uitvoeren, maar daarvoor is vertrouwen nodig van de partijen met wie we in zee gaan.

De cda-fractie moet nu kiezen. Of de voorstellen zoals ze er liggen, inclusief de besprekingen van donderdag jl., worden aanvaard en het kabinet komt op korte termijn tot stand, òf de cda-fractie moet zijn onderhandelaar, tevens beoogd premier, machtigen om uit te spreken dat het kabinet er niet kan komen.

De fractie van D'66 verlangt de garantie dat geen nieuwe problemen worden opgeworpen. De geloofwaardigheid van de politiek is in het geding, de grens van wat de politieke moraal verdraagt is bereikt.

's-Gravenhage, 17 augustus 1981

Aan de formateurs
dr. J. Kremers
drs. E. van Thijn

Mijne heren,

Donderdag jl. hebben we afgesproken dat we ons terughoudend zouden gedragen tegenover de pers. Na de verklaringen van de onderhandelaar van het cda gisteren meen ik echter dat ik niet kan nalaten het standpunt van mijn fractie aan de pers mee te delen. Onmiddellijk nadat deze brief u heeft bereikt zal ik dan ook bijgaande persverklaring doen uitgaan.

Met vriendelijke groet,
J.C. Terlouw

We wachten af. Geruchten bereiken ons van opnieuw uitstel. Vijf uur is het afgesproken tijdstip. Om halfvijf belt Marion Verroen. Na vijven, op afroep, maar niet later dan zes uur. Jan Goeijenbier haalt een fles whisky. We wachten. Tegen zessen word ik besteld. Het Binnenhof is afgezet. In de verte hoor ik geklap. Dat moet Dries zijn die oversteekt van de Tweede naar de Eerste Kamer, waar de formateurs zitten. Mensen die wachten om hoogwaardigheidsbekleders te zien zijn bijna altijd rechts, en dus Van Agt- en Wiegel-fans. Even later horen we geboe. Dat is dus Joop die de oversteek waagt. Onderweg horen we de uitslag van een journalist: het cda zegt nee. Twaalf leden hebben ja gezegd, zestien anderen zeiden alleen nee omdat Dries anders zou opstappen. Onder hen waren Ruud Lubbers en Jan de Koning. Een meerderheid is dus eigenlijk vóór. Ook ik word uitgejouwd, zij het wat minder nadrukkelijk dan Joop. Mensen sluiten me in, microfoons worden boven m'n hoofd gehouden. Een claustrofobische ervaring. Met moeite bereik ik het gebouw van de Eerste Kamer. Tientallen fotografen. Hebben ze ons nog nooit eerder met z'n vijven om die tafel zien

zitten? Als ze weg zijn opent Van Thijn de vergadering.

‘Wat is het antwoord van de fracties?’

Dries: ‘Het antwoord is nee.’

Joop: ‘Ja.’

JCT: ‘Het antwoord van de fractie van D'66 is ja.’

Ed van Thijn: ‘De formateurs wensen zich te beraden. De vergadering is gesloten.’

We houden persconferenties, voor de zoveelste keer. Ik ga erheen met de vaste bedoeling niet meer dan vier zinnen te zeggen, maar als ik de mensenmenigte zie breek ik toch uit in een toespraak van bijna een kwartier. Ik zie niet hoe dit kabinet er nog onder leiding van Van Agt kan komen, is mijn boodschap. We hebben hem op zes juli aanvaard, we hebben hem het voordeel van de twijfel gegeven. Nu is me gebleken dat hij ons niet vertrouwt. Hij weet heel goed dat ook D'66 aanzienlijk zal willen ombuigen. In het kabinet ligt de verhouding dan 9 tegen 6. Blijkbaar denkt hij dat ik hem wat voor zit te liegen. Als ik zég dat ik ombuig dan buig ik om, al moet ik er de helft van mijn kamerzetels door verliezen. Hij kan barsten, denk ik, maar ik zeg: ‘Blijkbaar heeft hij onvoldoende vertrouwen in dit kabinet.’

‘Is voor u Van Agt definitief van de baan?’

‘Ik ga alleen nog met hem in zee als ik de innerlijke zekerheid heb dat hij het kabinet echt wil.’

‘Hoe denkt u die zekerheid te krijgen?’ vraagt iemand.

‘Via de psychiater,’ zeg ik plompverloren.

Donderdag 20 augustus

De fractievergadering begint al om kwart over tien, want ik weet nog niet hoe laat ik 's middags naar de Koningin moet. Ik voel mezelf mat, zeer vermoeid door de weinige slaap en door de naargeestige, vernederende formatie. Besmeurd voel ik me, belazerd. Ik moet wel tot de conclusie komen dat Van Agt nooit in een kabinet zal gaan zitten waarin ook Joop een plaats heeft. Laat 'ie dat dan voluit zeggen, en ons geen maanden ophouden, de werkloosheid laten voortwoekeren, de ene formateur na de andere afbranden. Mij is in de cda-fractie naar het schijnt politieke lafheid verweten en dús heeft Dries een verkeerde voorstelling van zaken gegeven over mijn optreden in de formatie tot nu toe. Het liefst zou ik uitspreken dat er onder geen enkele voorwaarde nog een kabinet zal ko-

men met Van Agt als premier en D'66 er in. Ofschoon de fractie dat materieel met me eens is, raden ze me af dat officieel te zeggen. Ze hebben tenslotte niet zoveel adrenaline in hun bloed als ik. Van Agt kan alleen onderuit gehaald worden door het cda zelf en zo'n uitspraak zou ze weer op één hoop drijven.

Een meerderheid in het parlement wil dit kabinet, de leider van het cda houdt het tegen. Laat het cda de problemen zelf maar oplossen, wij houden eraan vast dat het kabinet er moet komen. We adviseren H.M. om een informateur uit het cda te benoemen om te lijmen. Als eerste noem ik de naam van Gaius, De Gaay Fortman senior. Een paar minuten geleden, om kwart voor één in de nacht, belde een radiojournalist van de kro me weg van mijn schrijfmachine. Beatrix heeft Gaius benoemd, met een ruime opdracht. Good for her!

Vrijdag 21 augustus

Een eerste, vrij lang gesprek met Gaius. Ik heb zeer openhartig met hem gepraat. Hij wil dit kabinet wel. Maar het zal niet lukken met Joop én Dries, heb ik gezegd. En Joop heeft geen enkele aanleiding gegeven om weggestuurd te worden. Integendeel, hij is zeldzaam coöperatief geweest, behalve op het gebied van de middellange-afstand kernwapens. Ik zal er niet aan meewerken dat hij moet vertrekken tegen zijn zin. En Gaius ook niet, denk ik.

Dries heeft zich ziek gemeld. Diarree? Zelfs Gaius heeft hem niet aan de telefoon kunnen krijgen. Pas maandag om vijf uur wenst hij zich bij de door het staatshoofd benoemde informateur te vervoegen. Vertraging. Straffen van een informateur die hij niet wenst. Als deze informatie tot een goed einde komt dan eet ik mijn hoed op.Ga naar voetnoot1

Maandag 24 augustus

Het is kil in huis. Vroeger was van april tot october de kachel uit. Geen wonder dat oudere mensen vaak stijf stonden van de reumatiek, ook al droegen ze lange jaeger onderbroeken. Weer heeft Dries zich vandaag, en ook vast voor morgen, ziek gemeld. Nog steeds kan zelfs Gaius hem niet aan de telefoon krijgen. Het moet

psychisch zijn, zo lang duurt een buikloop niet. 't Is ook geen wonder. Je moet een ziel hebben van beton om dit alles onbewogen te ondergaan. En Dries mag dan van beton genoemd worden, een man zonder gevoel is hij niet. Zaterdag werd hij in Brandpunt ondervraagd door Willibrord Frequin, in de tuin van het Catshuis (donderdag opgenomen). Ik vond het een vreemde, beetje lugubere uitzending. De minister-president die met een stukje brood in zijn handen achter een koppel ganzen aanliep, die zich van hem afkeerden. ‘Ze weten niet wat goed voor ze is,’ zei hij met een vage glimlach. En verder dat hij zich het best thuisvoelde bij de vvd. Dat wisten we al, maar de manier waarop hij het zei... Ik krijg vast nog een hoop gedonder met mijn opmerking over de psychiater.

Ik had het moeten weten: de notitie over deze dag was te vroeg geschreven. In deze formatie brengen de maandagen bijna altijd spanning en vertier. Om halftien vanavond belde een kro-journalist me en onthulde dat de woordvoerder van Van Agt om tien uur een belangrijke mededeling zou doen. Een kwartier later al hoorde ik wat die mededeling zou inhouden. De aan zijn ziekbed gekluisterde Dries had besloten het fractievoorzitterschap op te geven.

Waarom? Hij vindt dat zijn positie danig is verzwakt doordat zestien leden van zijn fractie, onder leiding van Ruud Lubbers, vóór het akkoord waren en alleen hebben tegengestemd omdat hij, Dries, anders weg zou gaan. Voegen we daarbij de twaalf die sowieso voor hebben gestemd, dan lijkt het alsof een meerderheid van de fractie voor het akkoord was. De politieke tegenstanders maken daarvan handig gebruik.

Niet alleen Lubbers, ook Gaius en zelfs de Koningin krijgen er van langs. De hele wereld heeft samengespannen om het grote gelijk van hem aan te vallen. Geen wonder dat zijn gestel het tijdelijk heeft begeven.

Maar: hij wil nog steeds best premier worden van het kabinet dat hij niet vertrouwt. Dat wel.

Dinsdag 25 augustus

Ik heb weer dat gevoel van lichte onpasselijkheid dat me al eerder in deze formatie heeft geplaagd. Van Agt heeft geen vertrouwen in het kabinet, de meerderheid van de fractie wel. Van Agt treedt af als fractievoorzitter en dus onderhandelaar, maar hij wil wel premier worden van het kabinet dat hij niet vertrouwt en de fractie

besluit dat hij dat ook móet worden, unaniem - terwijl zijn hart uitgaat naar de vvd. Als nieuwe onderhandelaar wordt Lubbers aangewezen, maar nog niet definitief. Lubbers moet nu zien te bereiken dat het akkoord dat hij zelf heeft geschreven wordt gewijzigd, zodanig dat de man wiens hart uitgaat naar de vvd ermee kan leven. Wat een zieke troep.

Woensdag 26 augustus

Er gebeurt niets. De formatie ligt stil. Lubbers is vanmorgen lang bij Gaius geweest, maar vanmiddag was alleen maar een landerige zomermiddag. Zelfs de Kamer vergaderde niet bij gebrek aan agendapunten. In de stoffige, warme atmosfeer voel ik me als in een tropisch land, waarin alles verschoven wordt naar morgen, of naar overmorgen. De onafwendbare onlogica van de gebeurtenissen trekt door m'n hoofd en van pure slomigheid maak ik een kinderliedje in de stijl van de vorige eeuw.

Het luidt als volgt:

Kinderversje uit de twintigste eeuw
 
Dit is de C
 
Dit zijn twee letters, die doen ook mee
 
voor spek en bonen, alle twee
 
de D en de A, bij 't principe,
 
de C.
 
Dit is van Agt, een man van beton
 
die de gunst van 't christelijke volksdeel won
 
Die premier wil blijven, wat ook gebeurt
 
waarvoor desnoods bij klein rechts wordt geleurd.
 
Die leidt de twee letters, die doen mee
 
voor spek en bonen, alle twee
 
de D en de A, bij 't principe,
 
de C.
 
Dit is de fractie, zeer gebaat
 
bij een flexibele ruggegraat.
 
Die wil een centrum/links kabinet

 
Maar die wordt met succes onder druk gezet
 
door Dries van Agt, een man van beton
 
die de gunst van 't christelijke volksdeel won
 
Die premier wil blijven, wat ook gebeurt,
 
waarvoor desnoods bij klein rechts wordt geleurd.
 
Die leidt de twee letters, die doen mee
 
voor spek en bonen, alle twee
 
de D en de A, bij 't principe,
 
de C.
 
Dit is Ruud Lubbers, die schreef het akkoord
 
waarin centrum/links beleid wordt verwoord.
 
Die moet, in de hoop op betere tijden
 
nu zijn eigen akkoord gaan bestrijden,
 
namens zijn fractie, zeer gebaat
 
bij een flexibele ruggegraat.
 
Die wil een centrum/links kabinet
 
Maar die wordt met succes onder druk gezet
 
door Dries van Agt, een man van beton
 
die de gunst van 't christelijke volksdeel won.
 
Die premier wil blijven, wat ook gebeurt,
 
waarvoor desnoods bij klein rechts wordt geleurd.
 
Die leidt de twee letters, die doen mee
 
voor spek en bonen, alle twee
 
de D en de A, bij 't principe,
 
de C.
 
Dit is Gaius, informateur.
 
Die klaarheid moet scheppen in het gezeur.
 
Die het waagde de Grote Leider te laken
 
en toch zijn opdracht waar moet maken
 
via Ruud Lubbers, die schreef het akkoord
 
waarin centrum/links beleid wordt verwoord.
 
Die moet, in de hoop op betere tijden
 
nu zijn eigen akkoord gaan bestrijden,
 
namens zijn fractie, zeer gebaat
 
bij een flexibele ruggegraat.
 
Die wil een centrum/links kabinet
 
Maar die wordt met succes onder druk gezet
 
door Dries van Agt, een man van beton
 
die de gunst van 't christelijke volksdeel won.
 
Die premier wil blijven, wat ook gebeurt,
 
waarvoor desnoods bij klein rechts wordt geleurd.

 
Die leidt de twee letters, die doen mee
 
voor spek en bonen, alle twee
 
de D en de A, bij 't principe,
 
De C.
 
Dit zijn de kiezers, die 'm zitten te knijpen.
 
Die mochten toch kiezen
 
Die lieten verliezen
 
het CDA en de VVD.
 
Dit zijn de kiezers, die nu gaan begrijpen
 
ze deden voor spek en bonen mee.
 
Die nog hopen op Gaius, informateur
 
die klaarheid moet brengen in het gezeur.
 
Die het waagde de Grote Leider te laken
 
en die toch zijn opdracht waar moet maken
 
via Ruud Lubbers, die schreef het akkoord
 
waarin centrum/links beleid wordt verwoord.
 
Die moet, in de hoop op betere tijden
 
nu zijn eigen akkoord gaan bestrijden,
 
namens zijn fractie, zeer gebaat
 
bij een flexibele ruggegraat,
 
die wil een centrum/links kabinet
 
maar die wordt met succes onder druk gezet
 
door Dries van Agt, een man van beton
 
die de gunst van 't christelijke volksdeel won.
 
Die premier wil blijven, wat ook gebeurt,
 
waarvoor desnoods bij klein rechts wordt geleurd.
 
Die leidt de twee letters, die doen mee
 
voor spek en bonen, alle twee,
 
de D en de A, bij 't principe,
 
de C.

Ik lees het voor aan enkele getrouwen, Carla, Ernst, Jan G., Hans, LJ, Ineke. Ze zijn enthousiast, waarschijnlijk vooral omdat er de laatste weken zo weinig aanleiding is geweest voor enthousiasme. Carla en Ernst willen dat het onmiddellijk wordt gepubliceerd. Anoniem. We overwegen een stapeltje fotokopieën op Nieuwspoort te leggen, of om het onder geheimhouding aan Koos Postuma te geven om voor te lezen in Den Haag Vandaag. We zien ervan af. Men zou zeker komen vragen of ik het gemaakt heb en ik hou

niet van bot liegen. En toegeven dat ik de auteur ben? Dan is de formatie weer weken achterop, want ik betwijfel of het cda tegen spot kan. Wie trouwens wel? Carla en Ernst houden vast. De arme Carla is, voor het eerst, gezakt voor een tentamen; geen wonder, ze heeft ook een enorm drukke en enerverende tijd achter de rug. Nu wil ze een pretje, zegt ze, anonieme publikatie van mijn versje. Om aan de aandrang te ontsnappen ga ik tennissen met LJ. Mijn conditie is ver beneden peil en in de tweede set walst de fitte LJ met gemak over me heen. Loomheid nestelt zich in de gewrichten. Zou ik een revolutie beginnen? Het kan geen toeval zijn dat die vooral in hete landen voorkomen.

Donderdag 27 augustus

Al vroeg in de ochtend kom ik in het Kamergebouw Celinde Rosenburg van Den Haag Vandaag tegen. Ze zegt: ‘Ik vond het een schitterend gedicht, maar we hebben het toch maar niet voorgelezen.’ Zeldzaam clevere meid. Ze kan mijn gerijmel onmogelijk gelezen hebben, want het enig bestaande exemplaar zit in mijn tas, maar ze is al weer op de hoogte van het feit dat het er is. Twee uur later vraagt ook Douwe Hoekstra van het anp om de tekst. Die krijgt hij natuurlijk niet. Op het Binnenhof blijft niets verborgen. Hoe lang zou een pseudoniem stand gehouden hebben?

Ik praat anderhalf uur met Gaius, die zeer openhartig is. Hij heeft de brief van Dries aan de fractie, althans voor wat betreft het deel dat hem aangaat, voorgelezen gekregen maandag omstreeks één uur. In een andere brief, aan het fractiebestuur, heeft Dries erop aangedrongen dat Jan de Koning hem maar moest opvolgen. Die was minder bij het programakkoord betrokken, was de argumentatie van Dries. Jan de Koning is daar erg kwaad over geworden. ‘Dries behandelt me als een nul,’ had hij tegen Gaius gezegd. Het zal hem wel dwars zitten dat er zo veel over is geschreven dat Ruud Lubbers vrijwel alleen het akkoord zou hebben opgesteld.

Joop is ziek, buikloop met koorts. Door Dries besmet? Hij verschijnt toch, met een grauw gezicht. Om hem een beetje te ontzien besluit Gaius dat we pas morgenochtend gezamenlijk zullen praten. Als Joop niet is opgeknapt zal hij Ed van Thijn sturen. En zo hoort het ook.

We moeten in het fractiebestuur nog een interessante beslissing nemen. Eén van de sollicitanten voor een secretaressebaan is zwanger

geworden. Ze lijkt geschikt en ze wil de baan toch graag hebben, voor halve dagen. Voor de andere halve dag hebben we ook wel iemand, maar zouden we ons de complicaties van een zwangere secretaresse op de hals halen? Ze zal in ieder geval een maand of drie uit de roulatie zijn, en daarna komen de voedingen, de tandjes, de bezoeken aan het consultatiebureau. Zelf ziet de aanstaande moeder geen problemen. Het kind kan in de trein, in de tram, op haar rug, geen zorgen. Ik mag die spirit wel. Bovendien staat ons programma vol met verhalen over deeltijdarbeid, emancipatie, flexibele werktijden. We vragen de fractieleden die met deze part-time-secretaressen zullen moeten werken hoe ze ertegenover staan, Louise, Suzanne, Gerrit. Ze vinden het geen enkel bezwaar, D'66'ers niet alleen met het woord. En dus benoemen we twee halve secretaressen en een ongeboren zuigeling.

Vrijdag 28 augustus

De hele ochtend doen Ruud, Joop en ik erover om onder leiding van Gaius de agenda van onze besprekingen vast te stellen. En dan staan er uiteindelijk de punten waarover geen overeenstemming was bereikt in de formatieperiode, dus enkele financieel-economische punten en de 4,5 miljardproblematiek. En dan nog het punt technologie/industrie, door mij opgevoerd en door de anderen aanvaard. Door Ruud omdat hij het sowieso gewenst vindt om de paragraaf industrie wat beter te belichten, door Joop omdat hij erkent dat het hangpunt Van Kemenade/Terlouw nog openstaat.

Waarom duurt het vaststellen van zoiets nu zo lang? Ik denk omdat er eerst een snuffelproces nodig is. Ofschoon we elkaar goed kennen moet eerst worden afgetast in welke rol Lubbers er nu zit, hoe hij die rol zelf ziet, wat zijn bindingen met Van Agt op dit moment zijn.

Voor het eerst, tijdens de besprekingen vanmiddag, schiet de gedachte door me heen: Dries heeft gelijk. Niet gelijk met zijn methodes, wel gelijk als hij het gat in de hand van Joop vreest. Joop wil arbeidsplaatsen scheppen, meteen en nagenoeg ongeacht de financiële consequenties. Ik wijs erop dat straks de aardgasbaten terug gaan lopen en dat 's Rijks financiën dan gezond zouden moeten zijn. ‘Dan gaan we meer gas verkopen,’ zegt onze socialist. Ik vind het fataal om nu met hoog opgetuigde conjuncturele werkgelegenheidsplannen te komen, nu de structurele zwakte van de Nederlandse in-

dustrie zo zonneklaar blijkt. Er is op het ogenblik geen werkgelegenheid te scheppen. We kunnen proberen het verlies van arbeidsplaatsen in de industrie te stoppen, veel verder zullen we niet komen. Werkgelegenheid op de korte termijn moet worden gevonden in deeltijdarbeid, en op de langere termijn in arbeidstijdverkorting. Versterking van de kwartaire sector kan pas als het financiële draagvlak is versterkt, als het structureel kan dus. Als het nieuwe kabinet er komt zullen Joop en ik de ene botsing na de andere hebben. En al heb ik me van de week nog zo kwaad gemaakt op Dries, met hem zal ik uit de voeten kunnen.

Zaterdag 29 augustus

Gisteravond belde Ruud Lubbers me nog even om te zeggen dat hij het tijdens onze ochtendzitting vandaag hard zou spelen. Hij was net bij Dries op bezoek geweest, vandaar misschien. Maar hij speelde het niet hard, althans niet in mijn ogen. Er is dan ook wel iets aan de hand. Het demissionaire kabinet heeft zijn begroting klaar: 4,5 miljard ombuigingen. Hoe langer het nog duurt, hoe meer ook de cda-ministers daaraan gebakken zitten, mensen als Van der Stee, De Ruiter, Til Gardeniers. Er is nu grote haast. En daarom deed Ruud meteen een soort eindbod, dat we voor het weekend mee naar huis kregen. Voor de 4,5 miljard-problematiek stelde hij de volgende zin voor: ‘Bij wijzigingen in de begroting van het demissionaire kabinet, die voort zullen moeten vloeien uit beleid en programconclusies van het nieuwe kabinet, zullen in acht worden genomen de feitelijke vermindering van het financieringstekort van 1982 t.o.v. 1981 van tenminste 1%, en de beoogde stabilisatie van de collectieve lastendruk, conform de definities die daarover in het programakkoord zijn opgenomen.’ Voor de vermindering van het financieringstekort bedoelde hij conjunctureel en structureel samen. Hij zei dat hij met deze formule in eigen huis groot gedonder zou krijgen en dat hij dan voor wat betreft de andere punten ruimhartig zou moeten worden behandeld, wilde hij een kans hebben om het pakket erdoor te krijgen. Mij lijkt het niet gek. Ik ben benieuwd wat Joop doet.

Onze adviesraad, tegenover wie ik vanmiddag weer verantwoording heb afgelegd, was weer uiterst redelijk. Een ‘weg met Van Agtmotie’ haalde maar tien stemmen. Een motie waarin het cda wordt uitgenodigd om een kandidaat-premier naar voren te schui-

ven die echt in het kabinet gelooft (wat dus ook Van Agt kan zijn) kreeg op één na alle stemmen. Die ene was Bettie Groen, die ons verweet dat we niet zeiden wat we vonden, in een toespraakje waarnaar ik geboeid heb zitten luisteren. De politiek is beslist verrijkt doordat er nu ook vrouwen aan meedoen.

Maandag 31 augustus

Dit is de eerste van veertien dagen waarin ik van plan ben geen alcohol te drinken en zeer weinig te eten, om de groeiende kilo's rond het middel wat terug te dringen. Bovendien moet ik mezelf van tijd tot tijd bewijzen dat ik misschien wel onmatig, maar niet verslaafd ben.

Vanochtend vroeg ik me af of ook deze maandag weer een verrassing zou brengen. Het zag er niet naar uit. In het weekend hebben de heren elkaar weer behoorlijk de oren gewassen, Van Agt en Lubbers via kro's Brandpunt, in antwoord daarop Den Uyl in avro's Radiojournaal. Het bekende verhaal: als er niet fiks wordt omgebogen komt het kabinet er niet, respectievelijk ‘ik laat de werkgelegenheidsdoelstelling niet onder de tafel vegen,’ of woorden van gelijke strekking. Gaius begon de ochtendzitting met een reprimande aan het adres van Lubbers, vanwege die Brandpuntuitzending en de uitgelokte reactie. Ruud aanvaardde de kritiek gracieus.

Ik heb gisteren een notitie gemaakt over industriebeleid en technologie. Vrij vlot besloten de gesprekspartners dat de taakafbakening tussen Onderwijs en Wetenschappen enerzijds en Economische Zaken anderzijds zó zal worden geregeld dat een vernieuwend industriebeleid erdoor wordt gediend en dat ik projectminister voor technologie kan worden t.z.t. Ik denk dat dit zeer belangrijk zal blijken voor het ten dienste stellen van technologische ontwikkelingen aan vernieuwing van de industrie, wat een van de kernpunten wordt van mijn beleid op ez. Interessant is nog dat in dit verband in het akkoord nu de aanbevelingen van de commissie-Wagner worden genoemd, iets waar Dries altijd erg vóór is geweest en Joop nogal tegen.

Vervolgens hebben we ons gebogen over het totaal van Ruuds voorstellen op fin.-ec.-soc.-gebied. Tijdens de lunchpauze heb ik Joop laten merken dat we weleens uit elkaar zouden kunnen worden gespeeld als hij te afhouderig zou doen over die voorstellen.

Want, afgezien van alle procedures, kon ik ze niet erg onredelijk vinden. En zie, in de loop van de middag begon het ernaar uit te zien dat we er uit zouden komen. Helaas wilde Gaius geen avondvergadering. Daarom besloten we dat we elkaar de volgende morgen om kwart over negen zouden zien, eerst zonder aanwezigheid van de informateur. Maar het zat me niet lekker, ik vond het link. Toen we al in de gang stonden heb ik voorgesteld dat we samen zouden gaan eten. Ik vreesde te zeer dat allerlei telefoontjes Ruud weer in moeilijkheden zouden kunnen brengen. De beide anderen deelden die mening. We zijn (één voor één) naar de Golden Valley gegaan en zie, in een paar uur waren we er uit. Morgenochtend nog even een paar formules bekrachtigen en afwachten of Gaius, in een gesprek met Til Gardeniers, redelijke afspraken over betrokkenheid van de progressieven t.a.v. het arbortusvraagstuk heeft kunnen vastleggen. Daarna kan het akkoord er zijn. Het is haast niet te geloven. Wat een verschil, onderhandelen met Ruud of met Dries. Ruud flexibel, dynamisch, inventief, Dries secundair, zwijgzaam, sfinxachtig. Ondanks alles heb ik het gevoel dat ik met Dries alléén snel en doelmatig zou kunnen onderhandelen. Al het voorgaande is te verklaren uit het wantrouwen dat hij jegens de PvdA heeft. Feit is dat hij veel narigheid van die partij heeft ondervonden.

Zou het morgen werkelijk lukken? Zo fris als een hoentje en klaar wakker door het gebrek aan alcohol zal ik toch maar naar bed gaan, middernacht is tenslotte al uren geleden verstreken.

Dinsdag 1 september

Waarachtig, het is gelukt. Alle drie de fracties zijn akkoord gegaan met het bereikte resultaat. Voel ik me juichend? Absoluut niet. Misschien is m'n humeur verpest omdat ik in de Telegraaf moest lezen dat Maarten Engwirda liever in de fractie blijft dan staatssecretaris wordt op ez met voornamelijk het exportbeleid in zijn pakket. Op zichzelf vind ik dat een goede keus, vooral ten bate van de fractie die anders zijn financiële specialist zou kwijtraken, maar de methode van bekendmaking is wel erg onaardig. Bovendien is het een onjuist en schadelijk artikel, waarin staat dat ik het exportbeleid niet belangrijk zou vinden. Terwijl ik dat juist uiterst belangrijk vind. Verder zat Ineke erg te mieren over het feit dat ze een klein deel van het abortusbeleid in haar pakket krijgt. Vanavond laat was dat weer aardig gezakt (het zal wel weer haar faalangst zijn geweest).

Verder heb ik me suf geërgerd aan de toonzetting van de commentaren, met name die van Van Agt. Hoe is het in godsnaam mogelijk dat iemand die premier meent te kunnen zijn van zo'n nieuw kabinet, zo weinig pogingen doet om de sfeer te effenen? Triomfantalisme is de pest in de politiek en met wijs staatsmanschap heeft het niets te maken.

Toen ik laat in de avond Gaius het antwoord van mijn fractie kwam brengen vertelde hij me dat hij driftig tegen Joop was uitgevallen. Joop schijnt weer hele verhalen gehad te hebben, die erop neerkwamen dat Dries geen formateur mag worden, tenzij in de combinatie Van Agt/Den Uyl. De drift van Gaius wortelt waarschijnlijk in de besprekingen van vanmiddag. We zaten bijeen om nog even naar de eindbrief van de informateur aan de fracties te kijken. Het is niet te geloven hoe Joop toen nog heeft zitten zeuren over een paar formuleringen. Er mocht bijvoorbeeld niet staan dat er iets was ‘afgesproken’, dat moest zijn dat het was ‘gesteld’ of zoiets. We hebben dat niet overgenomen, maar het heeft wel een halfuur geduurd. Ik heb bij zoiets de keus tussen woedend worden of erom lachen. Vanmiddag lukte bij mij het tweede, bij Gaius waarschijnlijk niet.

Woensdag 2 september

Vanmorgen is Wim Dik op bezoek geweest. Hij is enthousiast, wil graag staatssecretaris van ez worden. Dat wordt vast een goede samenwerking. Mijn andere staatssecretaris wordt waarschijnlijk Piet van Zeil van het cda, een man die je kunt vertrouwen.

H.M. heeft ons toch nog even geraadpleegd, advies heeft ze nadrukkelijk niet gevraagd. Het ging haar vooral om Joop; ze zal zich ervan hebben willen overtuigen dat hij niet weigert mee te werken als Dries formateur wordt. Dat is hij dan ook geworden, met de opdracht om, op basis van de resultaten van De Gaay Fortman, het beoogde kabinet tot stand te brengen. Beatrix wil opschieten, ze hoopt dat het kabinet zaterdagmiddag nog beëdigd kan worden. Dat zou alleen lukken als Dries tot zo'n tempo bereid is en als de PvdA zaterdagmorgen z'n congres houdt. Joop wilde zich van dat eerste bij Dries vergewissen voordat hij het tweede zou proberen voor elkaar te krijgen. Wat Dries te zeggen had weet ik nog niet. Misschien heeft Joop hem trouwens niet te spreken kunnen krijgen, want hij moest vanavond weer eens naar een wielerwedstrijd.

Ik ben benieuwd of hij door de demarrages of door de lekke banden geïnspireerd zal worden.

Vrijdag 4 september

De geur van het afscheid begint om me heen te hangen. Volgende week kan ik ineens weg zijn. We kunnen allemaal ineens weg zijn, want gelijk het gras is ons kortstondig leven, maar dat bedoel ik nu even niet. Vanmiddag heb ik een poosje met LJ zitten praten over het fractievoorzitterschap; ‘Hoe doe je het, spui je wijsheden’, zei hij. Tja, hoe doe je dat? Ik heb voornamelijk gewerkt volgens de methode van de georganiseerde chaos. Structuren vind ik beklemmend en niet voldoende flexibel. De medewerkers gaan vaak 's avonds langer door dan hun arbeidscontract verlangt, welnu, dan moet je ze ook 's morgens niet hard aanvallen als ze wat later komen. Als ik onderlinge vetes tussen medewerkers opsnuif haal ik ze bij elkaar op mijn kamer en zeg: ‘Out with it.’ Als de fractie voor een moeilijke beslissing staat, stel ik me van tevoren op de hoogte van de standpunten, bepaal waar het volgens mij ongeveer moet uitkomen, maar zeg dat voorlopig niet. Ik laat eerst de fractie praten. Mijn standpunt formuleer ik dan meer in de vorm van een conclusie van het besprokene; optisch (eigenlijk: auditief) kan dat allemaal versterkt worden door gebezigde zinsneden van de fractieleden te gebruiken. Ach, in hun hart weten de fractieleden natuurlijk best dat het zo gaat, en het kan alleen maar omdat inderdaad mijn mening zich redelijk in het centrum van de partij bevindt (als regel).

Ik ben benieuwd hoe dat zal gaan met LJ, wiens opinies vaker dan de mijne buiten dat centrum te vinden zijn - en hij is bovendien doller op structuren. Ik hoor dat hij 's morgens om negen uur al werkbesprekingen wil houden. Dat lijkt mij niks en dat heb ik hem ook gezegd. Medewerkers die soms tot diep in de nacht blijven als er politieke spanning is op het Binnenhof zijn vast geen ochtendmensen.

Afscheid - ik zal de fractie missen als het allemaal doorgaat. Elida, met haar spontane uitbarstingen, Erwin met zijn diepliggende ogen waarin geen enkele boosheid is, Chel met zijn vriendelijke aard en zijn onbegrijpelijke redeneringen.

Ook de medewerkers zal ik missen, Carla, wier competentie en goede zorgen ik zeven jaar naast me heb gehad, Ernst met zijn po-

litieke neus (ik kan er niet aan wennen dat hij lid van de fractie is, voor mij blijft hij mijn politieke oor en oog), zelfs Jan Goeijenbier, die er pas een jaar is en nog veel moet leren, maar die zich snel aanpast.

LJ had het over een afscheidsfeestje, dinsdagavond misschien, ja verdomd, we kunnen ineens zover zijn. Vanavond moest ik naar een Wikor-vergadering, waarschijnlijk ook mijn laatste daar. Acht jaar ben ik voorzitter van Wikor geweest, het dienstverlenend instituut voor de muzische vorming van de jeugd. Ik weet waarachtig nog steeds niet wat die letters wikor betekenen. Toch eens vragen. Ook van die mensen daar neem ik met moeite afscheid, het zijn goede vrienden geworden. Maar het wordt tijd dat ik daar weg ga, ik kan er te weinig aandacht aan besteden. Afscheid - en toch hou ik van verandering. Er is niets in me dat hoopt dat er niets verandert, dat we op de oude voet voortgaan.

Zou het trouwens doorgaan? Gisteravond had ik een alleraangenaamst gesprek met formateur Van Agt op het terras van het Catshuis. Hij heeft me wel drie maal verzekerd dat hij het kabinet nu toch echt tot stand wil brengen en hij bekende dat dat eerder niet het geval was geweest. Hij zal tot de overtuiging zijn gekomen dat hij zijn fractie uiteindelijk niet meekrijgt voor de Staphorster variant, en óns niet met een combinatie met cda en vvd. Toch kunnen er nog moeilijkheden rijzen. Gaius heeft in zijn eindverslag geschreven dat in het constituerend beraad een geannoteerd schema voor een regeringsverklaring zou moeten worden vastgesteld. Er zal waarschijnlijk achter hebben gezeten dat hij H.M. niet een lege troonrede wil laten voorlezen, maar ik vind het onverstandig. Als we inderdaad over de hoofdlijnen van een regeringsverklaring zouden moeten praten dan zijn we er over een maand nog niet. Dan komt de hele 4,5 miljard-problematiek weer op de agenda. Ik heb het Dries dan ook in vele toonaarden ontraden en aangedrongen op hoogstens een opsomming van de punten die we t.z.t. in de regeringsverklaring zullen opnemen. Joop weigert in alle standen eraan mee te werken, naar ik hoor. Die zit trouwens met z'n congres. Hij wil het congres, dat z'n fiat moet geven aan het van start gaan van het kabinet met de PvdA erin, pas houden als hij de overtuiging heeft (eigenlijk: de garantie) dat er geen problemen meer kunnen ontstaan. Vanmiddag heeft hij dat congres toch maar geconvoceerd, voor a.s. woensdag. Terwijl Dries hem geen garanties heeft gegeven, o jé.

Vanmorgen waren we gedrieën bij Dries op het Catshuis, Ruud, Joop en ik. We hebben het regeerakkoord vastgesteld. Het bevat alleen conclusies, en niet bijv. de brief van Joop over de kernwapen-problematiek, zoals Joop wilde. Dat kostte toch weer een hoop tijd.

Dries vroeg waar ik wilde zitten in de kabinetsvergadering. Dat lijkt vrij irrelevant, maar is het niet. Hoe ‘zichtbaarder’ je bent, des te indringender kun je mee-vergaderen.

Voor de hand liggend zou zijn dat Joop als eerste vice-premier rechts van Dries zit en ik links. Maar links zitten twee secretarissen. Rechts van Joop dan? Misschien ga ik tegenover de voorzitter zitten, aan de andere kant van de lange zijde van het ovaal. Daar heb je een goed overzicht, en je kunt gemakkelijk de aandacht van de voorzitter trekken. Ik, die een deel van mijn leven voorzittend heb doorgebracht, weet hoe belangrijk dat is.

Zaterdag 5 september

Het grootste deel van de dag heb ik besteed aan het lezen van het dossier voor de nieuwe bewindsman van ez. En met plezier. De meeste van de onderwerpen interesseren me, de meeste bijdragen zijn trouwens helder en niet erg ambtelijk geschreven. Dat geeft de burger moed. Mijn eerste richtlijn zal zijn: weinig rapporten en veel uitvoerende maatregelen. Ik heb er hoe langer hoe meer zin in, al dringt tot me door dat ik nog minder vrije tijd zal hebben dan de laatste jaren. En de grootste ramp: 's morgens tijdig beginnen. Hoe wen ik daar ooit weer aan?

Maandag 7 september

Er zou vanmiddag constituerend beraad zijn, maar we horen niets. Gewoon niets. Veertien beoogde ministers drentelen rond, komen nauwelijks tot werken, verkeren in onzekerheid. Ik heb een gesprek met Rutten en later met Oele, voorzitter van de voorlopige Energieraad, en verder verdoe ik mijn tijd met klusjes. Intussen duikt het abortusprobleem weer op. Ineke heeft redelijke afspraken gemaakt met Til Gardeniers, maar er blijkt een eigenaardige briefwisseling te bestaan tussen Til en Gaius. Daarin staat, bevestigd door Gaius, dat Ineke alleen zal worden betrokken bij de voorbereiding van de amvb, niet bij de toepassing van de abortuswet en

bij het erkenningenbeleid. (In de Algemene Maatregel Van Bestuur komt een aantal uitvoeringsmaatregelen van de wet.) Dat is volstrekt in strijd met wat in de onderhandelingen is afgesproken. Een onbedoelde ‘faut pas’ van Gaius? Ik bel hem op, en hoor dat hij van mening is dat onder de amvb alles begrepen moet worden. Ik leg dat vast in een brief aan hem. Even later komt er een spoedbrief van Dries, waarin hij vraagt per omgaande te mogen vernemen of de briefwisseling tussen Til en Gaius onze instemming heeft. Dus bel ik Dries, leg uit wat er gaande is en spreek met hem af dat we nu eerst maar eens aan Til en Ineke zullen overlaten om tot sluitende, bevredigende afspraken te komen. Dries vertelt me ook waar de vertraging vandaan komt. De Ruiter, als beoogd minister van Justitie, wil nog steeds gegarandeerd hebben dat hij voor politie, gevangeniswezen en rechterlijke macht voldoende geld krijgt. Dat kan natuurlijk niet, want het regeerakkoord is gesloten. Met Ruud wordt naar een oplossing gezocht. Morgenochtend zullen we wel horen wanneer het constituerend beraad zal zijn. Waarvan acte.

Dinsdag 8 september

Een dag vol gebeurtenissen die de ziel niet onberoerd laten. Eerst vanmorgen mijn laatste (?) normale fractievergadering. Er moest nog hard worden gewerkt, ik kwam nauwelijks klaar met de agenda. Ik ben geëindigd met het voorlezen van het rijmpje over het cda: dit is de C.

Daarna volgde, op het Catshuis, een prae-constituerend beraad. Prae, omdat de Partij van de Arbeid-ministers nog geen toestemming van hun congres hebben gekregen om tot het kabinet toe te treden. Een eigenaardige ervaring om daar met z'n vijftienen voor het eerst te zitten. De mensen van het protocol hebben me toch maar rechts van Joop geplaatst. Na deze middag weet ik meteen dat ik in het vervolg veel van Joops volumineuze rug zal zien, want hij zit bijna steeds voluit naar Dries gewend. En maar moeilijk doen. En maar veel woorden gebruiken. Dat steekt slecht af bij de korte, conciese manier waarop Dries de vergadering leidt. Het enige echt moeilijke punt is de kernwapenkwestie. Dries heeft een notitie voorbereid met als belangrijkste vraagpunt wat we moeten antwoorden als de oppositie vraagt of het denkbaar is dat het kabinet tot een positief besluit tot plaatsing komt. Joop weigert iedere in-

houdelijke discussie. Terecht, maar de manier waarop... Dries stopt de discussie over het stuk onmiddellijk. We zullen nog wel horen of, en zo ja hoe, hij erop terugkomt. Na de vergadering vraag ik hem of het zin heeft vanavond een afscheidsbijeenkomst met mijn fractie te houden. Hij laat er geen twijfel over bestaan dat het kabinet er komt.

Het etentje met de fractie is gezellig en ontroerend. LJ houdt een aardige, goed voorbereide toespraak. Erwin spreekt recht uit zijn hart en treft me diep. Hij brengt precies onder woorden wat ik altijd geprobeerd heb te bereiken. Ook Gerrit zegt een paar hartelijke dingen. Alexandra en Kees Lambers zijn er ook bij. Een goede avond, die me doet beseffen hoeveel ik zal missen.

Woensdag 9 september

Het gonst de hele dag van de geruchten. Zal de beëdiging morgen doorgaan? Het Binnenhof is er algemeen van overtuigd dat het op z'n vroegst vrijdag zal zijn. Want vrijdag heeft Jaap van Meekren uitzending, en Dries zit liever bij Jaap dan bij de nos. Ten afscheid eet ik met Carla. We hebben ruim zes en een half jaar in grote vriendschap samengewerkt. Het valt niet mee zo'n relatie te beëindigen. We vinden het allebei een beetje een droevige week.

Donderdag 10 september

Om tien uur is het constituerend beraad. Dries is in zijn beste bui. Hij heeft een brief van Ed van Thijn opgediept waarin die verklaart dat hij in het kabinet de vrijheid zal hebben een positief plaatsings-besluit te nemen, maar dat dit wel zal betekenen dat hij vrijwillig, of door de fractie gedwongen, het kabinet daarna zal moeten verlaten. Dries vraagt of de andere PvdA-bewindslieden die verklaring onderschrijven. Dat doen ze, al moet Joop daar tot driemaal toe een sfeer-verslechterende opmerking aan toevoegen. De vergadering duurt maar drie kwartier. Morgenochtend om elf uur beëdiging op Huis ten Bosch.

Om één uur roep ik de fractie bijeen. Ik stel voor dat er nog onder mijn voorzitterschap een nieuwe fractievoorzitter wordt gekozen. Na enig geharrewar stemt de fractie ermee in. Men wil een discussie, tot verdriet van LJ, die gehoopt had dat er een soort acclamatie-procedure zou kunnen worden gevolgd. We besluiten dat er vol-

gende week op de agenda een discussie over de inhoud van het fractievoorzitterschap zal worden gezet. (Zo'n discussie heeft in 1973 geleid tot het aftreden van Hans van Mierlo als fractievoorzitter.) Ik raad aan, als laatste politieke daad in de fractie, om LJ met unanimiteit van stemmen te kiezen. Dat gebeurt. Ik draag de hamer over. LJ houdt een kort toespraakje. Ineke en ik staan daarna op en verlaten de de Savornin Lohmanzaal. Het dichtgaan van de deur is een heel weemoedig moment.

Ik ga een nieuw pak kopen, ter ere van de beëdiging. Ik slaag gemakkelijk, ik heb een confectiefiguur. Ik ruim het bureau leeg. Alle nog niet beantwoorde brieven over de formatie laat ik achter voor de nieuwe fractievoorzitter. Tassen met oude rommel worden in de auto geladen, met de frisse bloemen die Jan Goeijenbier vanmorgen op m'n bureau heeft gezet. Einde van een periode.

Vrijdag 11 september

Ik ben één minuut te laat op Huis ten Bosch. Ze werden al ongerust. Staande in een halve cirkel, met H.M. in het midden, leggen we de eed af. Daarna de staatssecretarissen. Na weken van droogte regent het eindelijk weer, zodat er geen foto op het bordes kan worden genomen. We behelpen ons met de hall. Na een glas champagne gaan we naar het Catshuis. Mijn eigen ez-auto rijdt voor, met de heer Stenfort als chauffeur. Op het eerste gezicht lijkt hij me minder fijngevoelig en discreet dan verschillende andere chauffeurs die ik de afgelopen maanden heb meegemaakt. We zullen zien. In het Catshuis nemen Jaap van Meekren en zijn medewerkers interviews af. Tegen tweeën word ik naar het departement geracet, waar ik een uurtje met Gijs van Aardenne praat. Het is een plezierig gesprek. Hij is geen slechte minister geweest, en dat kun je van mij nog niet zeggen. Om drie uur komen ook de oude (Ted Hazekamp en Beyen, die meneer tegen me zegt) staatssecretarissen en de nieuwe (Wim Dik en Piet van Zeil) binnen, mitsgaders de directeur van de Dienst Externe Betrekkingen (Godijn) en de chef van het Kabinet (mijn kabinet? en heet hij Mackay?), en de sg Frans Rutten, die ik al ken. Dat ik die namen allemaal opschrijf is puur om te oefenen. Want na het zetten van handtekeningen en het drinken van een glas wijn gaan we naar een andere zaal, waar de hoofden van dienst en andere opperpoezen zich hebben verzameld. Poezen zijn er overigens niet bij, het is een en al man wat de klok slaat. Vrou-

wen kunnen tot deze hoogte niet reiken, er is nog heel wat mis in de samenleving. Deze topambtenaren, die allemaal tot gisteren meer verdienden dan ik, komen langs en worden aan Wim, Piet en mij voorgesteld. Ik hou een kort toespraakje, maar ik voel me zweven, ik voel me alsof dit alles iemand anders overkomt en ik sta toe te kijken. Om kwart over vier trekken Rutten, het hoofd van de directie Algemene Economische Politiek (Van der Harst?) en ik ons terug op mijn kamer, die afgrijselijk is gemeubileerd - hetgeen zal moeten veranderen - om even te praten over de troonrede. Ik maak ook kennis met mijn nieuwe secretaresse, mevrouw Flint, een rondborstige dame die zo te zien weet wat ze wil. Hopelijk zal ze het op prijs stellen als ook ik weet wat ik wil. En hopelijk zal ik binnenkort weten wat ik wil. Met vervanging van het meubilair kom ik er niet. Wat een namen trouwens. De bijna twee meter hoge Stenfort als chauffeur, van Heck als kamerbewaarder en Flink als secretaresse. Zouden ze op naam zijn uitgezocht?

Op het Catshuis praat ik nog een tijdje met Joop en Dries over de troonrede. Dries heeft een concept gemaakt en we komen er vrij snel uit. Ik doe er niet veel aan, trouwens. Met z'n drieën aan een tekst knoeien ligt me niet. Ik trek me veel liever even alleen terug om iets te schrijven of te dicteren. Op weg naar Amersfoort ga ik als een kind met de telefoon zitten spelen. In Soesterberg bel ik Alexandra om te zeggen dat ik er over vijf minuten ben. Als ik aankom staan ze met z'n allen op straat. Er zijn bloemen en telegrammen. Ik ben minister van Economische Zaken en vice-premier. Wat een krankzinnige gedachte. Ik voel me totaal uitgeput. Sinds een uur heeft een felle neusverkoudheid toegeslagen, terwijl ik bijna nooit verkouden ben. Sluit ik dit dagboek hiermee af? Dat zal ik morgen wel beslissen. Nu wil ik gaan slapen, met tien schone zakdoeken.

voetnoot1: Die voetnoot komt erop neer dat de PvdA het kabinet verlaat als tot plaatsing van TNF-wapens zou worden besloten.

voetnoot1: Op 1 september met enige moeite uitgevoerd.

Vorige Volgende

III Formatie, tweede fase (8 juli 1981-11 september 1981)