Limburgs boekjuweel. Cultureel erfgoed in Limburgse bibliotheken

[p. 180]

De titelpagina van Dionysius' commentaar op de Evangeliën: de houtsnede die de eigenlijke titel omkadert toont bovenaan de tronende God de Vader, met de Zoon, de Heilige Geest en de Maagd Maria en omringd door engelen en heiligen; onder de titel een heilige monnik in aanbidding verzonken, vergezeld door de paus (Clemens VII de Medici) en keizer Karel V, herkenbaar aan hun wapenschilden. Aan weerszijden van de titel de vier evangelisten en de vier belangrijkste kerkvaders (waaronder Hiëronymus, die de bijbel voor het eerst in het Latijn vertaalde, met de leeuw).

[p. 181]

Dionysius, extatische hervormer uit Roermond

‘Wie Dionysius niet heeft gelezen, heeft niets gelezen’, zeiden ontwikkelde middeleeuwers. Daarmee wilden zij zeggen dat Dionysius de Kartuizer zóveel had geschreven, en daarbij gebruik had gemaakt van de wetenschap van zoveel grote schrijvers voor hem, dat je niet om zijn werk heen kon. De theoloog en asceet Dionysius van Leeuwen, bekend als Dionysius de Kartuizer, werd in 1402 of 1403 bij Sint Truiden uit adellijke ouders geboren en stierf in 1471 te Roermond. Nadat Dionysius bij de benedictijnen in Sint Truiden op school was geweest, kwam hij in Zwolle in opleiding bij de Broeders des Gemenen Levens. Met achttien jaar was hij voor de communiteit in Zelhem (bij Diest), dat dichter bij huis lag, te jong. Hij ging daarom eerst theologie studeren in Keulen: ‘voor wetenschap en ijdelen roem’ zei Dionysius later. Na drie jaar behaalde hij de titel van meester in de Vrije Kunsten.

In 1424 trad Dionysius in bij de kartuizers, waaraan hij zijn naam zou ontlenen, en wel in de welvarende ‘kartuis’, het kartuizer klooster ‘Mariae Bethlehem’ te Roermond. De orde van de kartuizers, in 1084 door Bruno van Keulen gesticht, en hun hoofdklooster, de Grande Chartreuse op de Mont Cénis in de Alpen, vervulden een belangrijke rol in de binnenkerkelijke hervorming. Het was een beweging -waar ook Jan Brugman bij hoorde- die met een soort van ethisch réveil de kerkelijke verloedering, crisis en schisma wilde bezweren. Ook Dionysius, wiens gedachtegoed verwant was aan dat van de Moderne Devotie, maakte zich onder meer bezorgd over de kerkelijke feesten die vaak eindigden in potsenmakerij, dronkenschap en losbandige danspartijen. Hij wantrouwde in de kerk meerstemmige muziek, die de ijdelheid van de uitvoerenden streelde.

Van ‘Doctor extaticus’ Dionysius is een groot oeuvre van ongeveer tweehonderd geschriften bekend. Hij schreef commentaren op vrijwel alle boeken van de bijbel, verhandelingen over de ascese, en vele preken en brieven. Devotionale literatuur, geestelijke oefeningen met gebeden van Dionysius beslaan 25 foliodelen. Ook schreef hij een handleiding voor geestelijk leven, in 45 kwarto delen. Het was ‘alsof de hele middeleeuwse theologie nog eens uit hem terugstroomt’. Tussen 1896 en 1932 werden Dionysius' Opera Omnia, zijn verzamelde geschriften, in 42 delen heruitgegeven: negentiende-eeuwse opbloei van de scholastiek. De Stadsbibliotheek Maastricht bezit een aantal van de werken van de grote Roermondenaar, waaronder het in 1532 door P. Quentell in Keulen gedrukte bijbelcommentaar Dionysii Carthusiani in quatuor evangelistas enarrationes...’

De vermaarde theoloog was enigszins onthand door zijn spraakgebrek: hij stotterde: ‘Taterbek!’, schertste een duivel die hij wilde uitdrijven. Want

[p. 182]

Dionysius was een exorcist van formaat. Hij ondernam een geslaagde uitdrijving bij de stervende Vrouwe van Vlodrop, die hem in een kamer vol duivelen ontving. De kartuizer verkeerde trouwens vaak met de geesten van doden met wie hij op vertrouwelijke voet stond.

In 1451 kreeg Dionysius van de Romeinse pauselijk legaat aan het keizerlijk hof, kardinaal Nicolaus van Kues (Nicolaus Cusanus) de vererende uitnodiging met hem op inspectiereis te gaan door Neder- en Midden-Rijnland. Dionysius was, evenals anderen in zijn tijd, de overtuiging toegedaan, dat het kerkelijk concilie boven de paus stond; als aanhanger van het zogenoemde Conciliarisme zette hij vraagtekens bij de pauselijke oppermacht en absolute gezagsuitoefening.

Dionysius kennis en inzicht werd niet alleen binnen de Kerk op prijs gesteld. Hij was ook politiek raadgever van het huis van Bourgondië. Met Philips de Goede onderhield hij nauwe contacten. Ook hertog Arnold van Gelre kwam naar Roermond Dionysius in diens cel om raad vragen in het conflict met zijn zoon Adolf.

Maar Dionysius de geleerde was slechts part-time diplomaat: in de eerste plaats was hij een strenge heremiet. Op vaste tijden werd gevast in de kartuis. Het lezen van bijbel en psalmen nam een voorname plaats in. Zelfkastijding diende om wereldse lusten uit te bannen. Hij bracht dat ook in praktijk: zo gaf hij de voorkeur aan bedorven spijzen, die hij at om boete te doen. Dionysius wordt wel beschreven als groot van gestalte, een ‘ijzeren hoofd, een koperen maag’: dat laatste kwam hem dus wel van pas.

In het mediteren stelde Dionysius zich ten doel ‘onze geest gelijkvormig te maken met die van God’. Het zich sterk concentreren op de lijdende Christus -een geliefkoosde bezigheid van Geert Groote en zijn volgelingensprak Dionysius zeer aan. Zoals meer tijdgenoten die de mystiek beoefenden, kreeg de kartuizer visioenen, die hij subtiel heeft beschreven. Dionysius stond sterk onder de invloed van mystieken als Jan Ruusbroec en Gertrud von Helfta. Zij schouwden devoot in zichzelf, om God te ontdekken. Daar lag de sleutel van alle Wijsheid. De zinnen moesten gedood, de gedachten op God worden gericht. Is het denken leeg geworden, dan pas kan God binnen treden. ‘Niet op de aarde, maar in God vindt men het midden van de wereld’ is een van Dionysius' uitspraken.

Op 13 maart 1471 stierf Dionysius in Roermond, waar de ernstig zieke magister zich in ‘de veilige haven van stilzwijgen’ had teruggetrokken. Zijn graf bevindt zich in het vroegere Roermondse Groot-Seminarie. Dionysius, de ‘laatste der scholastieken’ -anderen noemen hem een vroege ‘christelijke humanist’ in de late Middeleeuwen- heeft grote invloed gehad op ver-

[p. 183]

maarde spirituele leraren in de katholieke kerk als Ignatius van Loyola, Franciscus van Sales en Alfons van Liguar. Ook in Zuid-Nederland bleef het reveil van Dionysius niet onopgemerkt. In De Maasgouw van 1971 wijdde de Limburgse kerkhistoricus dr. J.M. Gijsen, een jaar later tot bisschop van Roermond gewijd, een artikel aan Dionysius, ter gelegenheid van diens vijfhonderdste sterfdag.

Maastricht, Centre Céramique / Stadsbibliotheek SB 6001 C 15

Dionysius Carthusianus, D. Dionysii Carthusiani In quatuor evangelistas enarrationes, praeclarae admodum, et ab eruditissimis atque optimisque viris in hunc usque diem quamdiutissime desideratae, atque nunc primum ad studiosorum omnium utilitatem diligenter excusae, Keulen (Peter Quentel) 1532.