Limburgs boekjuweel. Cultureel erfgoed in Limburgse bibliotheken

[p. 150]

De titelprent van de Nederlandse bewerking van Chomels Woordenboek, waarop allerhande agrarische en huishoudelijke activiteiten zijn uitgebeeld: de akkerbouw, jagen, vissen, maar ook zaken als het bakken en het distilleren. De prent benadrukt dus de op het praktische huiselijke leven gerichte strekking van het boek.

[p. 151]

Wereld van Chomels woordenboek

Onder een woordenboek verstond men vroeger iets anders dan nu. Het Algemeen huishoudelijk-, natuur-, zedekundig- en konst-woordenboek, van de Franse geestelijke Noël Chomel (1633-1712) is naar onze maatstaven eerder een encyclopedie. In de Jezuïetencollectie van de Universiteitsbibliotheek Maastricht bevindt zich een tweede druk van dit werk, dat in 1778 werd uitgegeven door Joh. le Mair in Leiden, in samenwerking met de Leeuwardense boekhandelaar J.A. de Chalmot. De zeven kloeke, in halfleder gebonden delen, zijn een ingrijpende Nederlandse bewerking van de derde, sterk vermeerderde Franse editie van Chomels Dictionnaire oeconomique... uit 1732.

Het is een vreemdsoortig naslagwerk dat enerzijds serieuze informatie geeft, maar daarnaast ook rare en niet te controleren verhalen bevat. De uitgever, Jacques Alexandre de Chalmot (ca 1720-1801), die de Nederlandse tekst zelf redigeerde, zegt dat hij tien jaar nodig had gehad om Chomels ‘verwarde mengeling’ te ordenen en te bewerken. Hij roemt de hulp van J.H. Knoop, de hortulanus (hovenier) van prinses Maria Louisa van Oranje-Nassau, en van talrijke professoren. De Chalmot zou nog een Vervolg op Noel Chomel, Algemeen huishoudelijk-... woordenboek uitgeven, in maar liefst negen delen (1786-1793).

Het rijk geïllustreerde Woordenboek werd opgedragen aan de gouverneur-generaal van Nederlands-Indië, Jeremias van Riemsdyk. Waarom? De bewerker wil zijn zoon, Hendrik Amelius de Chalmot, ‘ten sterksten’ bij diens superieur aanbevelen! Tot vaders verdriet had Hendrik zijn boekhandel niet willen overnemen, maar had voor een ambtelijke carrière gekozen in de Oost, waar hij het bracht tot ‘Eerste Clerq van Politie en Secretaris van Justitie’ op het eiland Ternate.

Het achttiende-eeuwse Woordenboek is zulke avontuurlijke lectuur, omdat het, vergeleken met uitgaven in onze dagen, onzakelijk, inconsequent en grillig van opzet is en zonder neiging tot objectiviteit. Enkele voorbeelden: astrologie heet hier ‘sterrewaan’, maar een verdere verklaring wordt overbodig geacht. Vrouwen die het ‘vel van het aangezigt’ willen versieren, leren gestampte wortels van Salomonszegel en leliebollen te gebruiken, die met varkensreuzel en schapenvet tot crème worden verwerkt. De goede ‘Parfuimen’ zijn van witte, grijze, gele en zwarte amber uit de potvis. De amber is goed voor ‘hert, maag en hersens’. ‘Geletterde persoonen’ krijgen er echter ‘opstygingen en duyzelingen’ van. Als ‘rookpoeyer’ (wij zouden zeggen wierook) is amber een afrodisiacum: ‘voortreffelijk om het zaad bij mannen aan te zetten’.

Het artikel over bier en de brouwkunst is over zestien kolommen uitgemeten: menig bierboekje van nu is minder informatief dan deze verhandeling.

[p. 152]

Dronkenschap is overigens ook mogelijk zónder te drinken: ‘De uitwaasseming der vlugge geesten uit wyn kan yemand die in een wynkelder verblyft door inademing dronken doen worden en de hersenen aandoen’. Wie 's anderendaags na een drinkgelag ‘een berooid hoofd’ heeft, vindt ‘schielyk’ heil bij een glas ‘alsemwyn’. Thee, ‘koolsop’ (koolsoep), bittere amandelen, zoete melk en amandelolie zijn volgens dit vademecum eveneens geschikt om een kater te verdrijven.

Hoe richt men een bibliotheek in? Het Woordenboek spreekt: ‘Van een Boekery die schoon en proefkundig ingerigt moet zyn dient men bij goed weer de ramen te openen en voor doortocht te zorgen’. Boekenkasten dienen van ‘Eiken zonder kant en spint’ vervaardigd te worden. Jaarlijks dienen ze dunnetjes met ‘terpentynwater overstreken’ te worden en ‘met campher te worden berookt’. Tegen ongedierte helpt ook enige boeken in ‘Rusleeder’ te laten binden en losse stukjes van dit leer in de kasten te leggen, om wormen af te schrikken.

Zonder wiskundige kennis was het moeilijk verantwoord klassieke bloemperken aan te leggen. Het boek geeft derhalve uitklapbare sjablonen, die lieden met grote tuinen konden overnemen. Zó eenvoudig kon men over goede (Franse) smaak beschikken! De toen al modieuze ‘Broeijkonst’, het vervroegen van gewassen door middel van warmte, dus door teelt onder glas, krijgt alle aandacht. Elementaire biologie over ‘man-wijvige planten’ of de zin van ‘zap en honingkastjens der blommen’ ontbreken evenmin als een verhaal over ‘atomen’. Daaronder worden hier overigens allleen de ‘kleine diertjens’ verstaan die onder microscopen niet te zien waren! De medische verhandelingen in het Woordenboek, zoals die over het aderlaten en de behandeling van kraamvrouwen, kunnen wellicht als handleiding gediend hebben. Bijna eindeloos zijn de opsommingen van remedies, bijvoorbeeld hoe van aambeien af te komen, en ‘Een zakje met zout om de hals bewaart voor een beroerte’. ‘Aalvet’ hielp tegen doofheid.

Dan volgt plots een vreemd verhaal uit duistere bron: ‘Reizigers berigten dat Bavianen-aapen, vrouwen alleen aantreffend, derzelve verkrachten’. En: ‘Vrouwspersoonen met eenen baard begiftigd: de meesten van deze zyn moedige, manbaare Heldinnen’.

In het hoofdstuk voedsel staat het recept om van ‘Tartouffels’ (aardappelen) samen met meel brood te bakken. ‘Aalmoes’ heet de compôte van gestampte schieraal, met ‘Thimiaan’ (thijm) en zout. Zéér ouderwetse snoepjes heten ‘concerf’. Dit is het recept: ‘Neem roode Provincieroozen’, stamp de knopjes tot pap, meng die met ‘suikersyroop’ en laat de massa ‘op een schoon papier’ hard worden.

[p. 153]

Het is niet verwonderlijk dat deze lectuur grif aftrek vond bij wie het zich kon permitteren. De intekenaren zijn vaak prominenten uit de wetenschap, het bestuur en de handel. Twee in Limburg woonachtige personen uit de lange lijst namen: Mr. Joh. Franc van de Broeck, ‘raad en momboir (vertegenwoordiger, bestuurder) van de Souvereine Raad in 't Overquartier van Gelderland’, wonend in Venlo, en Jhr. Jetze Edzard van Burmania, luitenant-generaal in dienst van de Staten-Generaal, als grootmajoor gestationeerd te Maastricht. Op welke tijd van de dag zouden zij hun ever-cotelettes hebben laten opdienen? Want waarschuwde Chomel niet: ‘Het eten van wild zwyn geeft zwaare droomen’?

Maastricht, Universiteitsbibliotheek SU TX 165 (aanwezig: dl. 1-7)

Noël Chomel; Jacques Alexandre de Chalmot (red.), Algemeen huishoudelijk-, natuur-, zedekundig- en konst-woordenboek, vervattende veele middelen om zijn goed te vermeerderen en zijne gezondheid te behouden, met verscheidene wisse en beproefde middelen voor een groot getal van ziektens en schoone geheimen om tot een hoogen en gelukkigen ouderdom te geraken, door Noël Chomel; 2^de druk geheel verbeterd en meer als de helfte vermeerderd, door J.A. de Chalmot. - Gevolgd door dl. 8 t/m 16 o.d.t.: Vervolg op Noel Chomel, Algemeen huishoudelijk-... woordenboek / door Jacques Alexandre de Chalmot, dl 1-16, Leiden / Leeuwarden / Kampen / Amsterdam (H.A. de Chalmot et al.) 1778-1793.