Dialectike ofte bewysconst
(1585)–Simon Stevin–
AuteursrechtvrijDefinitien ende werckinghe, te wesen de twee natverlicke bequaeme Heelende Deelen der Dialectiken, ende aller Consten.HEt is ghemeene by den Gheleerden, dat sy achten der Consten beschrijvinghe, behooren te beghinnen vande Definitie, ende dit niet sonder reden, nademael soo wy elders geseyt hebben, datmen de woorden moet verstaen, eermen de Saecke, die duer de woorden verclaert wort, begrijpen can. T'welck kennelick, Ia de natuere gantsch ghelijckformich wesende, t'schijnt dat der oirsaecken, waerom wy ons eerste deel deser Dialectiken, vande Definitien ghemaect hebben, teenemael gheen reden en behouft: Nochtans overmidts eenighe van meyninghe mueghen sijn, dat elcke Saecke dan eerst behoirde Ghedefiniert te worden, alsmense inde Werckinghe van doene heeft, soo sullen wy de ongheschiktheyt uyt dien volghende, een weynich anteeckenen. Ten eersten, mochtmen verhalen de ghebruyck veler treffelicker Autheuren, verscheydener Consten, maer eenen Euclides, eenen Prince seg ick, niet twijfelachtigher verworpender, snooder Mate- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 106]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
rien, maer der aldersekerste achtbaerste hoochweerdigher Geometrien, can ons hier in ghenouch doen, de welcke om sijne besonderheyt, over langhen tijt, Ia noch daghelijcx hoe langher soo meer duer diversche gheleerde Uytlegghers verscheydener talen, int licht ghebrocht, ende inde Scholen opentlick gheleert wort, weydende in sijne constighe stijl, haer ooghen ende verstandt, tot verwonderens toe: Ende dit niet sonder reden, nademael duer de natuerlicke voortganck van lichter tot swaerder, t'werck soo aerdich, ende bequaem tot de leere, aen malcanderen gheketent hangt, dat het naer de meyninghe veler Gheleerden, berispelicker dan naervolghelick schijnt: Maer hoedanich ist? Yeder bouck heeft alle de Definitien, als sijn eerste Deel, inden beghinne; t'welck recht sijnde, soo en is ons eerste deel der Definitien, sonder twijfelen niet onrecht. Maer wildy noch een seer merckelick exempel, soo laet ons nemen den Almenach, ende sien wat de gheduerighe ervaringhe (want sy alle Iare door verscheyden persoonen vernieut wort) den schrijvers van dien gheleert heeft: voorwaer dat de Definitien sullen sijn het eerste deel; Als een Handeken te beteeckenen Peerdemercten, dese Characteren de Seven Planeten, die de Twelf Teeckenen, &c. Maer dat yemandt, naer de meyninghe der gheenre daer wy vooren af gheseyt hebben, elck deser saecken woude Definieren, ter plaetsen daer hy der eerst af quame te spreecken, tis kennelick dat het een ongheschicten, ende ongherie- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 107]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
vighen Almenach ware, overmidts yemandt eenich Teecken niet kennende, noch wetende waer het eerst gheschreven is, soude moeyelicken commen ten verstande van dien; maer als hy weet datse alle oirdentlick inden beghinne staen, soo vindt hijt sonder arbeydt, ende alsoo in allen anderen dierghelijcken. Wederom de letteren vanden A B C, sijn de eyghene Constnamen der Grammatiken, ende alsmen yemandt metten monde seght (want de ghedaente haerder gheluyden en sijn niet beschrijvelick) Dese letter A, heet a, dat is de Definitie van dien. Inder voughen dat der letteren mondelicke bediedinghe, sijn der Grammatiken Definitien. Maer leertmen die eerst alsmense int spellen eender silleben erghent van doene heeft? neent, maer altsamen eermen tot de werckinghe dat is spellen, lesen, schrijven, &c. dier Consten comt, want de ervaringhe leert, Ia de Natuere selver betuycht ons, dat sulcx ongheschicten voortganck waer: De Natuere dan bewijst ons oock, dat de Definitien vande eyghen namen der Dialectiken, haer eerste deel sijn, ende dat door de cracht des selfden oirdeels, welck over ghelijcken strect; want t'ghene de letteren inde Grammatike sijn, sulcx oock de namen als Materie, Forme, Gheslachte, Specie, &c. inde Dialectike. De Definitien dan, sijn het natuerlicke ende bequaem eerste deel der Dialectiken ende aller Consten, met het welcke de Werckinghe te maecken de volcommen ofte heelende deelen, is kenne- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 108]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
lick. Soo wy voorghenomen hadden te verclaren. Angaende de ghemeene deelen, Inventio & Iudicium, dat is, Vindinghe ende Oirdeel, van welcker eyghenschap de Dialecticienen niet over een en commen, den eenen dit vooren stellende, den anderen dat, wy souden onse goedtdincken daer af mueghen schrijven, maer anghesien wy de voornoemde deelen, als Definitien ende Werckinghe, voor eyghender ende bequamer achten; sullen het daer by laten blijven; Een yeghelick mach daerentusschen de saecke verstaen naer sijn welbehaghen. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Vande verscheyden meyninghen des onscheydelicx, der Specien, ende des gheslachts.HEt is inde ghebruyck, niet alleene by den Ghemeenen man, maer oock by den Gheleerden, dat sy in hare spreecken ende schrijven, het Onscheydelicke noemen Specie: By exempel, yemandt siende een onbekende beeste, die hem dinct uyt de see te commen, hy seght, Het is een Specie van Visch: Dien Driehouck is een Specie der Platten ofte Superficien, &c. Alsoo oock t'bevanck der Onscheydelicken, als Mensche, van Pieter ende Ian; Peert, van *Ga naar voetnoot+ Ros beyaert ende Graeu noemen sy Gheslachte, als Gheslachte der Menschen, Gheslachte der Peerden: Nu sijnder deser manieren van spreecken tweederley opinien, d'eene der Ouden, welcke die verachten, segghende alsulcken voorgestelden Visch, ofte Driehouck, alleene | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 109]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Onscheydelick, gheen Specie te wesen; oock Mensche noch Peert, Gheslachte, maer de Leechste Specie te sijne, ende dat alle de ghene diese soo noemen (Ia sy selver dickmael de ghewoonte volghende) daer in dwalen, ofte ymmers niet Phylosophykelick, Dialectikelick, ofte Eyghentlick en spreecken: De Naercommers, segghen ter contrarien dat recht ende wel Dialectikelick gheseyt te sijne, van wiens meyninghe wy in desen oock sijn: Omme van het welcke reden te gheven, men soude ten eersten mueghen ondersoucken de beteeckeninghe des woordts Specie, by den Latijnen Species, byden Griecken Eidos, daer Cicero voor neemt Forma, beteeckenende Hupsch, Schoon, waerom? Overmidts dattet sijns vermenghelden ongheschicten Gheslachts, een cierlicker, kennelicker, ende gheschicter verclaringhe is: T'welck soo sijnde, voorwaer het Onscheydelicke en sal niet slichtelick Specie sijn, maer soomen van eyghender Specie spreecken mach, de aldereyghenste Specie, overmidts gheen ander haer Gheslachte ofte Begrijpende, soo cierlick ende merckelick en verclaert: Twelck billichlick alsoo toeghelaten, seecker den Onscheydelicken Pieter ende Ian, sullen Specien sijn, ende Mensche niet de Leechste Specie, maer haerlieder Gheslachte, waer uyt volghen soude, het fondament der gheenre de contrarie ghevoelende, in desen verwoest te sijne. Dit ende vele der ghelijcke argumenten, soudemen connen voortbrenghen, maer die achterlatende, ende omme den naghel opt hooft te gheraecken, | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 110]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
soo laet ons ondersoucken der dinghen Oirsaecke, door de welcke wy volcommentlick verstaen. Het is dan te weten, dat de Menschen siende alle saecken hemlieden ontmoetende, te wesen in een seecker aerdighe Afcomste, als dese ende dierghelijcke:
Hebben ghevoelt, de rechte kennisse deser oirden, te wesen van grooten belanghe, niet alleene nut tot veel ghemeene dinghen, maer een bereydinghe des wechs, om oirdentlick te ondersoucken, de alderdiepste verborghentheyden der Natueren; Daerom sylieden willende van dese Afcomst met malcanderen spreecken, bevonden het noodich de dinghen van dien namen te gheven, ende bemerckende datter saecken in waren van tweederley gedaente, d'eene Begrijpende, d'ander Begrepen, soo was de questie hoemen die heeten soude: Ten eersten niet (hoe wel sy een diergelijcke verspreydinghe lijden) Gheheel ende Deel, want deser eyghenschap is, dat Deel niet en can gheseyt worden het Geheel, maer dat Begrepen wel sijn Begrijpende, als een Duytsch is Mensche: Het moeten dan andere namen sijn: Eyntlick hebben hun bedacht op het Maeschap der Menschen, by exempel der Fockers, als den eenen Pieter, den anderen Ian, diens ghe- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 111]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
meene name Focker; Gheslachte ghenoemt wort, als geslachte der Fockers, waer uyt sy gelijckspreuckelick, allen anderen gheen uytgenomen, die alsoo an verscheyden een ghemeene naem waren, Geslachte ghenoemt hebben, ende dese om de redenen als boven, Specie. Dit dan wesende dier namen Oirspronck, voorwaer sy hebben gedaen, sonder rechte andacht der Oirsaecken, die daer naer dese Natuerlicke oirden, int beschrijven der Dialectiken, hebben willen breken, daer sy ter contrarien behoirde verciert ende verbetert te worden. Maer om by exempel hier af breeder te spreecken, laet ons een Afcomste stellen aldus:  Inde welcke wy sien een eenvaerdige voortganck, alwaer de cracht der argumenteringhe, dieder is van d'een Geslachte tot sijn Specie, de selve isser van yeder Geslachte tot sijn Specie; wat uytnemingen dan sijn dit te segghen, Dier is eyghen Gheslachte van Mensche ende Beeste, maer Mensche niet van Duytsch ende Italiaen? wederom, Mensche ende Beeste, sijn eyghene Specien van Dier, maer Duytsch ende Italiaen, gheen eyghene ofte Dialectikelicke Specien van Mensche? Voorwaer de Dialecticienen betuygen den Duytsch alsoo nootsaeckelick een Mensche te sijne, als den Mensche een Dier, ende hebben overal een selfde reden; | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 112]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Oock en sullen vele onderscheydinghen, dese saecke soo claer niet maecken, dat het fondament niet ongheschict en blijve: Daerom segghen wy andermael, dat sulcke uytneminghen, en sijn ghelijckformich, noch met der dinghen Oirsaecken, noch met de Redenen uyt dien bestaende. Het schijnt oock dat dese oneyghenheden, van Gheslachte Specie ende Onscheydelick, oirsaeck gheweest sijn, dat de Dialectike niet in anderen gemeenen spraecken ghecommen en is, soo wel als vele andere diepsinnigher Consten; want als Aulus Gellius seght, int 16. bouck cap. 8. Der Dialectiken studie ende kennisse, is inde beghinselen wreet, verachtelick, onlieflick, ende ongheschict, maer alsmen een weynich daer in voortghecommen is, dan, &c. Wat is de reden hier af? Dit, dat dese valsche propositien inde Dialectike recht het eerste waren, daer den Leerlinck an begonde, alwaer hy woorden bevandt, daer hy al wat anders by verstaen moeste, dan sy natuerlick, ende naer ghebruyck van allen Menschen beteeckenden, welcke duysterheden hem deden dincken, Is dit het beghinsel, wat wil het eynde noch worden! Maer wanneer quam hy tot kennisse der saecken? Doen hy het onderscheyt verstondt, tusschen de Dialectikelicke woorden diemen alleene inde Dialectike ghebruycte, ende der gheenre, die ghemeene waren tot allen anderen Materien daer de Dialectike toe dient. Maer laet ons doch hier af door ghelijckenisse spreecken; Ick neme dat eenen Nueswijsen Grammaticien, ons wil wijs maecken, datmen inde Grammatike de B, | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 113]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
behoirt te noemen Knol, maer soomen hem seght datse alsoo niet en can ghebesicht worden tot het ghene daer de Grammatike toe dient, hy seght wederom ghy moetse so noemen, om alleenelick inde Grammatike daer af alsoo te kouten: Sonder twijfelen, yeghelick verstandighe sal segghen, dit fondament niet goedt te sijne: T'selve is oock van het ander te oirdeelen, alleen verschillet daer in, dat sijn Authoriteyt meerder is, welcke voorwaer van grooten aensien is, ende als de *Ga naar voetnoot+ Dialectikelicke reghel beveelt, daermen sonder ghewichtighe oirsaecken, niet afwijcken en sal: Maer soo veel my belangt, de redenen om die (met aller reverentie gheseyt) te verlaten, hebben my swaer ghenouch gedocht, te meer dat vele Philosophen deses tijts, dat alsoo verstaen, een ander mach doen naer sijn goedtdincken. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
De definitien des bedriechsprueck, verkeerde spruecx, Menichvuldicheydts, ende Ghedaenten; inde Dialectike te behoiren.DAt de wetenschap vande beteyckeninghe des Bedriechspreucx, Verkeerdespreucx, Menichvuldicheyts ende Ghedaenten, (diens definitien sijn de 10e. 11E. 7e. 8e.) den Dialecticien seer noodich is, betuyghen sy alle, daerom hebben vele nut gheacht, hare definitien inde Dialectike beschreven te worden: Ander ter contrarie, hare | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 114]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
eyghen plaetse niet hier, maer des Bedriechspreucx inde Grammatike, des Verkeerdespreucx inde Rhetorike, des Menichvuldicheyts inde Mathematike, ende der Ghedaente inde Physike te wesen, nemende voor argument dat *Ga naar voetnoot+ Verscheengheslachtighe, als Grammatike, Rhetorike, Mathematike, ende Physike, met de Dialectike niet en behoiren vermenghelt te worden: Wy houdent met d'eerste; Reden, dat dit gheen soodanighen vermenginghe en is, nademael den Grondt deser woorden, als Bedriechspreuck ende Verkeerdespreuck, (hoe wel sy ghelijck luyden) inde Grammatike, ende Rhetorike, een ander is dan inde Dialectike, inde welcke sy, vanden ghenen die ghebruyckende, ofte beter gheseyt misbruyckende, anghesien worden, als oft sy warachtelick dat waren, t'ghene de woorden daer af valschelick betuyghen; Maer niet alsoo in d'ander, welcker sin yeder recht verstaet. By exempel, de Grammatike leert wat een Hoedt Coorenmate beteeckent, oock wat een Hoedt is diemen opt hooft set: ende dat elck simpelick sonder bedroch, maer als yemandts herte door sulcke woorden, bedriechlick wat anders meent, dan den mont schijnt te beteeckenen (ghelijck ande 10. definitie by exempel daer af ghesproken is) dan ist een Bedriechspreuck, diens Aert de Grammatike niet toe en staet te verclaren, maer de Dialectike. Insghelijcx en wort uyt de Verkeerdespreuck Rhetorikelick ghenomen, gheen valscheyt besloten, maer yeghelick verstaet den sin van dien recht, ende is een cieraet der Redenen, maer inde Dia- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 115]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
lectike al anders: Daerom ghelijck eenen inde Astrologie, definierende den Hemelschen Hondt, Hase, Stier, Leeu, &c. niet en wort gheseyt ongheschictelick te vermenghen, het Hemelsche met het Eertsche, ende dat overmidts den Grondt van die Ghedierten, een ander is dan van dese; Alsoo oock om de verscheydenheden deser Gronden, en is dit sulcken vermenghinghe niet, maer soude eer ghebreck inde Consten sijn, dat elck naer sijnen Aert, daer niet in ghedefiniert en ware. Aengaende de Menichvuldicheyt ende Ghedaente, wy Definieren die alhier tot een ander eynde, dan inde Mathematike ende Physike. Yemant sal my mueghen segghen, dat de selve Definitien aldaer wel verstaen, alhier niet noodich en sullen sijn; Dien verantwoorden wy, dat Definitien der saecken van andere Consten, in dese noodich geweten, ende daerom oock daer by ghestelt, gheen vermenghinghe der Consten en is: Om het welcke wel te verstaen, soo laet ons nemen verstaenlicker Consten, by exempel des Timmerens, alwaer den Leerjonghen niet wetende, wat dat Yser met velen tanden is, sijn Meester hem t'selve definierende, seght dat het een Saghe is, om dit ende dat daer mede te doen; T'welck ymmers gheen vermenghinghe des Smedens, ende Timmerens en is, maer wel soo hy hem de Saghe leerde maecken: Insghelijcx oock, en is dat hier gheen sodanighen vermenghinghe, maer soude die wesen, by aldien datmender de Menichvuldicheyt leerde Mathematikelick gebruycken, als Vergaderen, | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 116]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Aftrecken, Middel Proportionalen vinden &c. Insghelijck oock de Ghedaente Physikelick handelen; T'welck hier niet en geschiet, daerom oock en ist gheen vermisschinghe der Verscheengheslachtighe. Siet wederom, hoe ongheschict het ware, dat des Timmermans Leerjonghen, vraghende wat dat Yser instrument met velen tanden is, dat den Meester hem verantwoorde, ghy en moet sulcx byden Timmerman niet leeren, maer reyst naer Nurrenborch, ofte daermense maect, ende leeret daer: Alsoo oock luydet datmen den Leerlinck der Dialectiken (anden welcken het noodich is te weten wat Menichvuldicheyt ende Ghedaente sy) senden soude tot de Mathematike, ende Physike, alleenelick om de beteeckeninghe dier woorden te leeren: Daerom soo yemandt overwonnen van sijn opinie, noch wilde dat dit vermenghinghe der Verscheengheslachtighe sy, teghen de Reghel die sulcx verbiet, het waer hem beter te segghen, Gheen Reghel soo generael, die niet eenighe uytneminghe en heeft, dan andersins den Leerlinghen verhinderlick te sijne. Maer ghelijck ick den ghinsten niet beletten en wil naer Nurrenburch te trecken, alsooweynich oock desen, de Definitien te halen daert hem belieft, t'is my ghenouch mijn goedtdincken gheseyt te hebben. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 117]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Reden waerom wy inde XVIII. definitie, de woorden Onghelooflicker ende Ghelooflicker, ghenomen hebben inde plaetse van Meerder ende Minder.DEr beteeckeninghe vande woorden Meerder ende Minder byden Latijnen Maius & Minus sijn tweederley contrarie opinien, want tgene sommighe voor het Meerder houden, dat achten andere het Minder, ende dat die het Minder heeten, segghen dese het Meerder, by exempel: Pieter can Drie Hondert ponden draghen, Welcker Propositien eerste, sommighe voor het Minder achten, ende de tweede voor het Meerder, noemende dit argumenteringe van het Minder tot het Meerder; Ander segghen dat d'eerste het Meerder sy, ende de tweede het Minder, dit heetende argumentering van het Meerder tot het Minder: Maer op dat de onervaren deser saecke dit recht verstaen, soo is te weten, dat haerder niemandt dit Meerder ende Minder, en verstaet op de Menichvuldicheyt, want daer uyt vele ongheschictheden volghen souden, by exempel: Men siet een Peert van een Mijle verre, Welck valsch in sulcken ansien warachtich soude moeten sijn, nademael een Peert van meerder Menichvuldicheyt is, dan een Miere: Daerom verstaet hen dit vande Meerder ofte Minder | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 118]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
cracht der argumenteringhe, die inde Propositien is; T'welck soo sijnde laet ons voortgaen: De reden waer uyt sommighe besluyten, de voornoemde tweede Propositie als, Hy can dan wel Thien ponden draghen, het Meerder te sijne, is, dattet gelooflicker is dan d'ander, ende daerom oock (segghen sy) meerder cracht der argumenteringhe in hem heeft, dat is, stercker om te bewijsen, t'gene daer questie af is: Wy achten d'ander dat beter ghetroffen te hebben: Reden, soo de voornoemde tweede Propositie Pieter can dan wel Thien ponden draghen, meerder cracht der argumenteringhe in haer hadde dan d'ander, so sal de Questie meerder cracht hebben om haer selven te beprouven, dan t'gene tot hare bewijsinghe inghevoert wort; t'welck ongheschict is, nademael dat generalick alle Questie, sonder eenighe sulcke macht sy, maer is selver den Grondt, daer de argumenten haer cracht op bethoonen. Ten anderen laet ons nemen eenich Derde, als, Questie of Pieter wel Hondert ponden draghen can, versouckende daer an de cracht der eerster Propositien aldus; Pieter can wel Drie Hondert ponden draghen, Daer naer de macht der tweeder Propositien, ofte des Besluyts, in deser voughen: Pieter can wel Thien ponden draghen, Ende laet ons nu sien door de Daet selver, welcke de machtichste sy, voorwaer t'is d'Eerste soo | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 119]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
merckelick, datter niet af te segghen en valt, nademael die nootsaeckelick besluyt, ende dese niet met allen. T'selve verthoont hem oock alsoo inde Ontkennende, als: Pieter en can gheen Thien ponden draghen, Waer toe (ghelijck boven) ghenomen een derde, als Questie of Pieter wel Hondert ponden draghen can, men sal d'eerste Propositie de crachtichste vinden. By exempel: Pieter en can gheen Thien ponden draghen, Wederom; Pieter en can gheen Drie Hondert ponden draghen, Alwaer d'eerste blijckelick waer is, d'ander opentlick valsch. Inder voughen dat by aldien wy inde plaetse van onse woorden Onghelooflicker ende Ghelooflicker, wilden ghebruycken Meerder ende Minder, wy souden d'eerste Propositie, soo wel inde Ontkennende, als inde betuyghende, altijt voor het Meerder houden, ende soude altijt goedt vervolgh sijn, van het Meerder tot het Minder. Maer anghesien onse Duytsche Spraecke, noch gheen inde ghebruyck ontfaen en heeft, wy achtent nutter, de eyghenste te anveerden, eensdeels om te schuwen deser woorden voornoemde Bedriechspreuck, die in sware Materien dickmael gheen cleene duysterheyt en veroirsaect: Andersdeels, dat van het toeghelaten Onghelooflicker tot het Ghelooflicker, is oock in | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 120]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
allen soo wel Ontkennende als betuyghende argumenten (als int 13. argument der 4. propositien) altijt een nootsaeckelick vervolgh, maer claerder dan door Meerder ende Minder, want die toelaet t'ghene hem Onghelooflicker is, voorwaer t'is reden dat hy oock toelate, t'ghene hy vaster Ghelooft. Wy hebben hier onse meyninghe verclaert, soo yemandt Meerder ende Minder beter gheviele, hy mach letten op t'ghene hier boven daer af int corte gheseyt is. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Verhael op de XXVII definitie der definitieen.VEle Gheleerden segghen (naer de Definitie der Definitien van Aristoteles ende Cicero in Topicis, ghelijckformich ande voorgaende 27. Definitie) dat alle Reden verclarende wat yet sy, Definitie is; Maer de Beschrijvinghe ende Uytlegghinge, sijn Redenen verclarende wat yet sy; Het sijn dan Definitien; Als de verclaringhen der Geometrike saecken duer Euclides, Appollonius, Archimedes, &c. noemtmen d'eene met den anderen al t'samen Definitien. Ander willen ter contrarien, dat Beschrijvinghe ende Uytlegghinghe gheen Definitien en sijn, waer toe hun beweecht een Definitie der Definitien, die sy haer voorstellen aldus: De Definitie is een Reden, aenwijsende het wesen der saecken door hare Wesentlickheden; Dese woorden, Door hare Wesentlickheden, legghen sy uyt, Door haer Gheslachte ende Differen- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 121]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
tie. Nu volghende dese definitie, soo en souden voorwaer Beschrijvinghe ende Uytlegghinghe geen Definitien wesen: Maer wy hebben ons liever te huuden ande eerste; Ende dat om vier voornamelicke oirsaecken: Ten eersten dat sy uyt gewichtighe Authoriteyt bestaet: Ten anderen dat sy ghelijckformigher is, met de generaelste ghebruyck der Gheleerden: Ten derden dat naer die tweede Definitie, weynich saecken ja beter gheseyt gheen ter werelt, en souden connen Ghedefiniert worden. Angaende men my voor stellen sal de ghemeene; Den Mensche is een Redelick Dier; Daer op antwoortmen een nieugheboren kindt Mensche te wesen, nochtans sonder Redelickheyt, daerom, &c. Ghy seght my wederom, dat de Redelickheyt in hem Machtelick is: Daer op de antwoorde valt, Van het mach tot het is, en duecht het vervolgh niet. Van t'welcke wy breeder souden mueghen handelen, maer sullent voor ditmael daer by laten: Ten laetsten, laet ons acht nemen op de beteeckeninghe ende eyghenschap des woorts Definitie, dat is der Bepalinghe, ende bevinden, dat oft de Palen daer mede men Bepaelt, vele ofte weynich, Houten ofte Steenen sijn, t'is al eyghentlick Bepalinghe: Alsoo oock de Palen ofte Termijnen, daer de Saecke Dialectelick door Bepaelt ofte Ghedefiniert wort, of sy Gheslachte ende Differentie, ofte eenighe ander Anclevende sijn, het is al Definitie: Daerom t'ghene sy Beschrijvinghe noemen, is oock Definieringhe. Wederom ghelijckmen int Bepalen, gheen uytne- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 122]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
minghe en maect inde Bepaelde Saecken, maer t'sy Eerde, Steenrotse, Water, &c. sooder Palen omme ghestelt worden, t'is Bepalinghe: Insghelijcx alle Saecke soo wel een Naem ofte Woort als wat anders, diens eyghenschap door een Reden verclaert wort, sy is oock Ghedefiniert. Inder voughen dat hoe wel wy daer het altemet te pas comt, spreecken van Beschrijvinghe ende Uytlegghinghe, nochtans daer het de gheleghentheyt voordert, wy noemense met goede reden int generale alle Definitien: Maer dien de conttrarie beter ghevalt, mach met eene ghedencken, dat naer sijn segghen, Vitellio, Diophantus, Archimedes, ende veel meer andere, niet met allen Ghedefiniert en sullen hebben, teghen de woorden haerder boucken die sulcx vermelden. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Verhael op de XXXVI. definitie.VVy hebben inde 36. definitie, tot beteeckeninghe der generaliteyt ende besonderheyt der Propositien vande Bewysreden, ghenomen dese vier letteren A E I O, ghelijck oock ghedaen heeft Aristoteles; Maer naer hem sijnder ghecommen, diese vervaet hebben in woorden, welcke yeder een Maniere beteeckenden, als de Griecken: | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 123]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ie. Soorte. IIe. Soorte. IIIe.Soorte. De Latijnen: Ie. Soorte. IIe. Soorte. IIIe.Soorte. Inder voughen dat sy silleben schrijven, daer wy simpel letteren stellen, by exempel, neven onse eerste Bewijsredenen der 37. definitien staen A A A, daer vooren sy stellen bAr bA rA aldus:
Dese woorden sijn tot de leere seer nut, want alsmense alle vast ende oirdentlick naer malcanderen | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 124]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
can uytspreecken, ghelijck wy ghemeenlick de twelf Maenden vant Iaer, ofte de seven Daghen vande Weecke doen, sy verstercken de memorie in sulcker voughen, dat soo haest men een Bewijsreden hoort uytspreecken, men weet terstondt van wat Soorte, ende de hoemenichste Maniere der Soorten sy is, daer uyt men oock terstondt can oirdeelen, of sy wettelick is ofte niet, t'welck met die simpele letteren, alsoo niet mueghelick en is te gheschien. Maer mocht nu yemandt segghen, nadien sy soo voorderlick sijn, waerom en hebdyse niet ghestelt? Daerom, dat onse Duytsche Dialectike, soodanighe woorden int Duytsch begeerde, de welcke my int beschrijven van desen, niet bevallick te vooren en quamen. Ick begonde wel te segghen bAltAsAr, ErvArEn, lAtInIst. Maer ten wilde naer mijnen sin niet voortgaen, soo dat ick liever ghehadt hebbe, dese saecke te bevelen den Liefhebberen int Duytsche Veersmaecken ervaren, op dat de nutbaarheyt oock soude vermengt sijn met behaechlickheyt; Radende den Leerlinghen hem deser Consten oeffenende, dat sy hun daerentusschen behelpen met de Latijnsche woorden, ofte beter gheseyt gheluyden want sy, hoe wel tot haer eynde bequaem ghenouch, gheen sin en hebben. Maer op dat de ghene, die de Consten in desen begheeren te voorderen, souden te beter gherieft sijn, wy sullen onse meyninghe segghen, van t'gene wy in sulcke woorden achten bequaem te sijne. Ten eersten dat hy der selver maecke Sestien, elck | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 125]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
van drie silleben, ende dat elcke sillebe hebbe een Vocale ofte Klincker ende geen meer, dienende op haer Maniere, gelijck boven inde Griecksche ende Latijnsche blijct; Ende oock dat elcke Soorte een volcommen sin maecke, by aldien het vallen wil. Voort sullen wy verhalen, eenighe eyghenschap der Latijnsche, op datmen sich door de wetenschap van dien, te beter rechten mach int maecken vande Duytsche. Der Latijnen woorden (by de voorgaende noch stellende bArAlIpton cElAntEs, dAbItIs, fApEsmO, frIsEsOmorum, beteeckenende verkeerde Bewijsredenen der eerster Soorten) sijn veersen, naer den Latijnschen aert aldus: bArbArA, cElArEnt, dArII, fErIO: bArAlIpton, Welcke neghentien woorden, beteeckenen negentien Bewijsredenen; Maer de Griecken hebben die vijf Verkeerde uytghelaten, ende alleenelick beschreven de veerthien rechte als boven; t'welck mijns bedinckens oock veel bequamer is, want nademael de Latijnen, de Verkeerde der Tweeder ende Derder Soorten achter laten, waerom niet met de selve reden, de Verkeerde der Eerster Soorten? Ofte nadien sy dese beschrijven, waerom oock niet d'ander? maer altemael achterghelaten waer beter, om de Rechte niet ongheschictelicken te vermenghen met de Cromme. Voorder is te aenmercken, dat sommighe Consonanten ofte | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 126]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Meklinckers der Latijnen, als Beghinnende B C D F, ende Tusschenghesette S P M C, eenighe beteeckeninghen hebben, inde Verkeeringhe der Bewijsredenen, t'welck mijns bedinckens, inde voorgaende 6. propositie, claerder, corter, ende nutter beschreven is, sonder ansien van sulcke letteren, te meer dat door al de moeyte der verscheyden Reghelen, de saecke noch niet generael en is, voor Verkeerde Bewijsredenen der Tweeder ende Derder Soorten, die ons alsoo lichtelick ontmoeten connen, als der Eerster. Daerom rade ick den genen, die hem int maecken dier woorden mocht willen onderwinden, op die Meklinckers gheen acht te nemen, ghelijck oock de Griecken niet ghedaen en hebben, want alsoo salmen bequamelicker mueghen woorden vinden, die eenen sin hebben, t'welck de Latijnen om sulcken reden, niet en hebben connen te weghe brenghen. Maer soo die Reghelen dese letteren, aen yemandt beter gheviele, hy mach met de saecke doen naer sijn behaghen, het is my ghenouch mijn meyninghe hier verclaert te sijne. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Verhael op voorgaende verscheyden plaetsen.DE Dialectike wort ghemeenelick ghedefiniert, Ars Differendi, dat is, De Conste der Saeyinghe herwaerts ende derwaerts, maer want die Ghelijckspreuck in onse Duytsche Tale vreemt | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 127]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
soude luyden, wy hebben inde eerste definitie liever eyghentlicker gheseyt, dat het is de Conste der Bewijsinghe, want al datmen Dialectikelick doet, t'is Definieren, Verspreyden, ofte door Bewijsredenen betooghen, ende elck van desen is Bewijsen, want die Definiert, Bewijst de eyghenschap van het Ghedefinierde: Die Verspreyt, Bewijst de eyghene Specien ofte Deelen, des Gheslachts ofte Gheheels, het laetste is eyghentlick Bewijsen. VVy hebben inde 3. propositie tot het maecken eender Bewijsreden (welck by den Latijnen Inventio Medij genoemt wort) beschreven een maniere, in wiens plaetse de Latijnen gebruycken verscheyden reghelen, vergadert uyt dese woorden: Fecana, Cageti, Dafenes, Hebare, Gedaco, Gebali. T'ghene u best ghevalt, dat muechdy volgen, conde het met eere gheschieden, ick soude u tot het eerste raden. ARistoteles In initio primi Topicorum, onderscheyt de Bewijsreden in vier Specien, welcke dese sijn:
Syllogismus Demonstrativus, is een Bewijsreden, diens Besluyt comt uyt warachtighe ende Eerste: Ofte van sulcke, die uyt eenighe Eerste, ende Warachtighe, haren oirspronck nemen. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 128]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Syllogismus Dialecticus, is een Bewijsreden die uyt waerschijnighe bestaet.
Syllogismus Contentiosus, is een Bewijsreden uyt die, welcke waerschijnich ghelaten, ende nochtans niet en sijn: Ende die daer schijnt te sijnde uyt waerschijnighe, ofte uyt de ghene die ghelaten waerschijnighe te wesen.
Syllogismus Fallax, is een Bewijsreden uyt eyghene onwarachtighe Beghinselen eenigher Consten.
Dese vierdeylighe onderscheyt is tot dien eynde, op datmen int ondersoucken der waerheyt eens voorghestelden Bewijsredens, soude dencken welcke sy dier Specien is, om alsoo op yeder naer | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 129]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
haer ghedaente eyghentlicker te connen verantwoorden. Maer sulcx wort mijns bedunckens metter daet selden ghebruyct, want als wy eenighe Bewijsreden hooren diens Besluyt ons dunct valsch te sijne, soo strect onse ghedachtnis ten eersten bequamelicxt naer de valscheyt der Materien, ofte Formen (daer wy int eynde des tweeden boucx af ghehandelt hebben) sonder op dese Specien te dencken. Dit is mijne eenvoudighe meeninghe, door de welcke ick alleenelick hebbe willen te kennen gheven, d'oirsaecke waerom wy in onse Dialectike die niet beschreven en hebben, maer in diens plaetse ghestelt het Merckt int voornoemde eynde des tweeden boucx: Die van ander ghevoelen sijn, mueghen dat volghen, nauwer ondersouckende de verscheydenheden der exempelen, die de uytlegghers dier Specien daer af verclaren, dan wijse hier boven beschreven hebben, want sy omme de cortheyt achterghelaten sijn. SOmmighe souden mueghen achten, dat t'ghene Quantitas bediet, niet wel beteeckent en ware duer Menichvuldicheydt der 7. Definitien overmidts dat van eenich lichaem oneygentlick schijnt Menichvuldicheyt gheseyt te sijne: Maer anghesien wy dickmael een Saecke, by exempel eenich groot water, dat maer een lichaem en is, ghemeenelick noemen een groote Menichvuldicheyt van water; Insghelijcx dat wy seggen van een groot sterck huys, datter groote menichvuldicheyt is van Steen , Houdt, Yser, niet Steenen, Hauten, Yseren; Soo ist ten eersten naer de ghe- | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 130]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
bruyck van spreecken, t'welck in desen ghevalle niet weynich te achten en is. Ten anderen soo ist Menichvuldicheyt int ansien der oneyndelicke deelen, die machtelick daer in bestaen; wandt soo wy een nieugheboren Kindt, ja een dul uytsinnigh Mensch, segghen een Redelick Dier te sijne, om de Redelickheyt die machtelick in hem is, wy sullen derghelijcke met de selve reden hier oock mueghen doen. ANgaende d'oirden diemen Methodus noemt, waer af sommighe een besonder propositie beschrijven, die is begrepen, ende wort gheleert inde 2. propositie. VVat belangt de thien Praedicamenta, haerder vier, als Substantia, Quantitas, Qualitas, Relata, op Duytsch, Grondt, Menichvuldicheyt, Gedaente, Bestaende, sijn beschreven inde 15. 7. 8. 20. definitien. Angaende d'ander ses, als, Agere, Pati, Vbi, Quando, Situs, Habere, dat is, Doen, Lijden, Waer, Wanneer, Gheleghentheyt, Hebben, t'sijn woorden die dat beteeckenen, t'ghene den ghemeenen man daer by verstaet, als:
Welcke woorden vele onnoodich achten ghedefiniert te worden, t'selve heeft ons oock soo | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 131]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
ghedocht, daerom en hebben wy die (metgaders Subcontrariæ, Subalternæ, Modificatæ enuntiationes) niet beschreven, daer af wy als vande voorgaende, breeder reden souden connen gheven, maer sullent laten tot een ander mael, soo het te passe comt. ALle Verkeerdespreuck, inde welcke men tgene de ware saecke ghelijck is, voor de ware saecke selver neemt, t'sy eens Woorts, eender Reden, ofte vande Oirsaecke tot de Daet, welcke de Griecken verscheydelick noemen, Metaphora, Allegoria, Metonymia, wy noemense inde 12. definitie generalick Ghelijckspreuck: Insghelijcx alle Verkeerdespreuck de Saecke Vermeerderende ofte Verminderende, boven t'ghene men daer af ghelooven can, soo wel Hyperbole als Synecdoche, noemen wy t'samen inde 13. definitie Onghelooflickespreuck: De ghene ande welcke die onderscheydinghe gevalt, sy muegense hun maecken. VVy hebben inde 35. defi. alle de Bewijsredenen van een Onscheydelick Middeltermijn, Ghedefiniert, ende d'exempelen van dien inde 40. definitie beschreven, (als by anderen oock inde ghebruyck is) naer de ghelijckformicheyt der Derder Soorten: Maer sy ontmoeten ons dickwils gheschictelicker, naer de ghelijckformicheyt van d'ander Soorten, nochtans schijnt dat verdraechlicker, dan veel andeer Bewijsredenen uyt een Onscheydelick Middeltermijn, voor Rechte t'ontfanghen. T'ghenede Latijnen noemen Relata, | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 132]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
wort byden Gheleerden int Duytsch argumenterende dickmael Relata, ofte Relaten gheseyt, als Vader ende Kindt sijn Relaten, maer tis een woort dat den ghemeenen man gantsch niet en verstaet, daerom hebbe ick noodich gheacht, dat te Verduytschen, volghende t'exempel der Griecken ende Latijnen, de welcke siende, datter Saecken inde Dialectike te vooren quamen, die namen behoufden, sy hebbense ghelijckspreuckelick vande eyghen ghenomen; Als willende de Onlichamelicke Saecken, daer de Consten af ghemaect sijn (als de Musike van Gheluyt, de Dialectike van Questie, d'Arithmetike van Ghetal, &c.) een ghemeen name gheven, sy hebben ghesien, dat der Lichamelicker was eyghentlick Materie, daerom sy d'ander oock bequamelick, ende ghelijckspreucklick, Materie noemden, der ghelijcke doende in meest alle d'ander woorden: T'selve hebben wy in desen naerghevolght, ondersouckende waer in hare Overanderde Gheneghentheydt, aldercrachtelicxt was, ende bevant dat niet in Ghelijcken, Ghebueren, &c. want sy connen morghen Onghelijcken, ende gheen Ghebueren sijn, maer in Bestaende, als Bloedtverwandten malcanderen bestaende, alwaer sy onveranderlick is: Alle die ander dan, sullen met goede reden, ende door een bequaem woort, Bestaende ghenoemt worden. ANgaende het woort Grondt der 15. definitien (by den Latijnen Subiectum, | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 133]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Obiectum, Substantia, ende dickmael Materia Circa quam) dat bevindt hem sijne beteyckeninghe over al (mocht ickt selver segghen) soo volcomentlick ende natuerlick te doen, datter gheen ander voor te wenschen en schijndt, nademael dat duergaens waert ghebruyct wort, gheen nieu woort en schijnt te wesen. Wy souden derghelijcke van meer ander mueghen bewijsen, maer op dat ons niet en wedervare, t'ghene Martialis Fabulla gheschach, haer selven te seer lovende, wy sullent daer by laten, te meer datter door de misbruycte ghebruyck, noch sommighe Belatijnde woorden in sijn, die wy veel volcommentlicker in recht Duytsch connen uytspreecken, nochtans om beters wille (als wy vooren gheseyt hebben) sulcx voor ditmael ghelaten is. Wy sullen dan Eyntlick den Ervaren Liefhebberen deser Consten bidden, dat t'ghene sy bemercken tot voorderinghe van dien te strecken, den vaderlande mildelick uyt te deelen.
Eynde des Aenhangsels. | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 134]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
t'Samevoughinghe der Dvytscher ende Latynscher eygene woorden, vande dialectike.
OVermidts onse Duytsche Dialectike uyt de Latijnsche ghetrocken is, soo hebben wy nut gheacht de woorden deser twee talen van een selfde beteeckeninghe wesende, alhier neven malcanderen te stellen, op dat alsoo te opentlicker uyt haerlieder blijcke, in dese Bewysconst niet uytghelaten te sijne (hoe cort nochtans de beschrijvinghe daer af is) yet van dies tot de Saecke noodich schijnt. Angaende dat onse Duytsche woorden niet overal naer de letter en beteeckenen tselfde dat de Latijnsche doen, daer in voldoet hare selfde bediedinghe der Saecke: Alsoo dierghelijcke tusschen de Latijnsche ende Grieksche spraecken oock ghemeen is, want de contrarie soude veel ongheschictheden in brenghen: | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 135]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Welcker sijn 13. Specien als volght.
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 136]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 137]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 138]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 139]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 140]
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
eynde. |