Monumenten in Nederland. Flevoland

Met terugblik & registers van de complete serie

Lelystad

Lelystad, Centrum vanuit het zuiden

Stad in Oostelijk Flevoland, gesticht in 1965 als C-Kern (grote kern) aan de westrand van de polder en bedoeld als regionaal verzorgingscentrum voor deze polder en de toen geplande Markerwaard. Op de kruising van de ringdijk met de Lage Dwarsvaart werd in 1951 een verbreed stuk dijk ingericht als het werkeiland ‘Perceel P’ met een werkhaven (nu jachthaven) en de bouwput van het gemaal Wortman. Hier stond een houten barakkenkamp (1951-'58), waarvan nog enkele woningen resteren. In 1952 besloot men tot de naam Lelystad. Na voortdurende ruzie tussen de Directie van de Wieringermeer en de Dienst der Zuiderzeewerken over de ontwikkeling van Lelystad, kwam men op aandringen van het Ministerie van Volkshuisvesting in 1956 tot een werkverdeling. Ter voorbereiding op de bouw werd in 1958 een Planologische en Stedebouwkundige Commissie geformeerd met als leden A.P. Minderhout (directeur Directie van de Wieringermeer), F.J.B.G. Geers (directeur Dienst der Zuiderzeewerken), C. van Eesteren, L.S.P. Scheffer en W. Bruin (opgeheven 1972). Toen in 1959 de opdracht voor een stedenbouwkundig plan naar Van Eesteren ging, werd hij in de commissie vervangen door S.J. van Embden. De uitgangspunten van het oorspronkelijke plan waren een spoorlijn (noord-zuid) en een midden door de stad lopende doorgaande snelweg (oost-west). Dit leidde tot de eerste

[p. 62]

Lelystad, Ontmoetingskerk

ontwerpschetsen (1962) voor een oostwest gerichte bandstad met een net van stadsautowegen op een grid van 1500 meter. Deze in brede groenstroken geprojecteerde wegen lagen boven het maaiveld, zodat er fiets- en voetpaden op maaiveldhoogte onderdoor konden lopen. Uit Van Eesterens stedenbouwkundige plan van juli 1964 sprak een strikte scheiding van wonen (vooral eengezinswoningen in lage dichtheid), werken en recreëren, met in het centrum een vermenging van functies. Het ontwerp werd afgewezen, waarna de stedenbouwkundige ontwikkeling in handen kwam van de Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders (voorheen Directie van de Wieringermeer) met steun van de stedenbouwkundigen W. Bruin, S.J. van Embden en J.A. Kuiper (later aangevuld met E.W. Hofstee). Wel was Van Eesterens plan de basis voor een compacter ontwerp (1965). In 1966 werd begonnen met de eerste delen voor Wijk 1, bestaande uit twee woonbuurten met orthogonale woonblokken. Ten noorden van de oostwest lopende snelweg (Houtribdreef) ontstond de Zuiderzeewijk (1966) en ten zuiden daarvan de Atolwijk (1969). Hiertussen verrees in 1967 het Lelycentre met winkelvoorzieningen. In 1969 kwam een structuurschema tot stand voor een stad met 100.000 inwoners in 2000 (in 2001 waren dat er 63.000 inwoners). Het stadscentrum werd gedraaid in de richting noord-zuid tussen de Stationsdreef en de Zuigerplasdreef. De stadsautowegen heeft men niet verhoogd uitgevoerd, wel bouwde men diverse fiets- en voetbruggen. Daarnaast werd er bij de Houtribsluizen een attractiegebied gepland. In 1971 volgde de bepaling van de andere wijken: Wijk 2 (noordwesten), Wijk 3 (zuidwesten) en Wijk 4 (zuidoosten). Ten slotte kwam Wijk 5 ten zuiden van Wijk 4 te liggen. Wijk 2 (structuurnota 1974) kwam te liggen binnen een grid van op 1500 meter uit elkaar geplaatste stadsautowegen (Houtribdreef, Stationsdreef, Visarenddreef en Westerdreef). De woonbuurten dragen de namen van boottypen (Kogge, Gondel, Schouw etc.). Vanwege de toepassing van asbest zijn grote delen van de wijk Schouw alweer gesloopt. In 1976 volgde de structuurnota voor Wijk 4 met daarin de Boswijk en de Waterwijk. Een nieuw structuurplan werd in 1979 vastgesteld en sinds 1980 is Lelystad een zelfstandige gemeente. In 1972 heeft men het Smedinghuis van de Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders in gebruik genomen. Tot de tweede voorzieningenfase behoort het multifunctionele centrum ‘Agora’ (1977). Het centrale deel van dit gebied heet ‘De Gordiaan’, en omvat ook het Stadhuisplein. Aan de zuidzijde hiervan is het Zuiderzeeziekenhuis gebouwd (1979-'82, B.H. Reintjes). De Flevospoorlijn naar Weesp is in 1988 in gebruik genomen. Aan de oostkant van het centrum heeft men het provinciehuis gebouwd - sinds 1986 is Lelystad provinciehoofdstad - en het gerechtsgebouw. Rondom de stad liggen drie industrieterreinen: Noordersluis (zuidwestzijde), Zuiderveld (zuidoostzijde) en de Noordervaart met industriehavens

Lelystad, Stadhuis

(noordoostzijde). De stad wordt omsloten door een groene zone met het Zuiderplaspark (noord), het Overijsselse Hout en het Gelderse Hout (oost) en het Hollandse Hout en de Oostvaardersplassen (zuidwestzijde). Tussen het industrieterrein Noordersluis en de Oostvaardersplassen is vanaf 1982 het op recreatie gerichte Lelystad-Haven tot stand gekomen. Het attractiepunt bij de Houtribsluizen is inmiddels ingevuld met de Bataviawerf (1985), het Nieuw Land Erfgoedcentrum (1993, heropend 2005) en het Nederlands Sport Museum Olympion (1995). De in 1989 ten zuidoosten van de stad aangelegde luchthaven Lelystad heeft men in 2003 uitgebreid met het Luchtvaart themapark Aviodrome.

Kerken. Het kerkcentrum Het Anker (Karveel 33-01) heeft een met Redcedar-shingles gedekt, overhangend en afgeplat tentdak dat wordt gedragen door een buiten de kerkzaal geplaatste houtconstructie. Deze kerk voor de Chr. Geref. en Ned. Geref. gemeenten werd in 1967 gebouwd naar ontwerp van G. Gielstra en bevat een door Hendriksen & Reitsma gebouwd orgel (1977). De Ontmoetingskerk (Schor 4), gebouwd in 1968-'72 naar ontwerp van O. Greiner voor de Herv. en Geref. gemeenten, heeft een plat gedeelte en een steil tentdak waarvoor een houten luifelconstructie is geplaatst. Het orgel is van Fonteijn & Gaal (1971). Een waaiervormige kerkzaal heeft de traditioneel vormgegeven (Geref.) Bethelkerk (Zuiderwagenplein 12) uit 1975 naar ontwerp van

[p. 63]

Lelystad, Batavia Stad Outlet Shopping

J. Valk. Tot de inventaris behoort een orgel van Fonteijn & Gaal (1956). Eveneens in traditionele vormen ontworpen is de R.K. St.-Petruskerk (Botter 39-05), gebouwd in 1979-'80 naar plannen van J. Dresme met een forse zeskantige toren en een door een schilddak gedekte kerkzaal. Het orgel (1880) werd gebouwd door T.C. Lewis uit Brixton (GB) en is afkomstig uit de St. Mary the Less in Cambridge. Eveneens in baksteen uitgevoerd is het kerkcentrum 't Lichtschip (Gondel 19-01), dat in 1978-79 verrees voor de Herv. en Geref. gemeenten naar ontwerp van E.M. Fontein. De kerkzaal heeft een lessenaarsdak, dat hoge smalle vensters mogelijk maakt. Het Flentrop-orgel is uit 1959. Opvallende dakvormen heeft de Evang. Luth. kerk De Ark (Kamp 11-01) uit 1980, naar ontwerp van S. van der Zee.

Het Smedinghuis (Zuiderwagenplein 2) huisvest twee Rijkswaterstaatdiensten: de Directie IJsselmeergebied en het Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling. In 1968-'72 verrees het oudste deel, een langgerekte kantoorvleugel van acht bouwlagen, naar ontwerp D. van Mourik en J.D. du Pon (gerenoveerd 1994). Hierachter kwam in 1998-2000 nieuwbouw tot stand naar ontwerp van C. van der Hoeven van architectenbureau Baneke & Van der Hoeven.

De Agora (Agorahof 2) is een multifunctioneel centrum, gebouwd in 1973-'77 naar ontwerp van F. van Klingeren en J.A.M. Mulder. In het centrale en overdekte plein werden een theater, een bibliotheek en twee kerkruimten ondergebracht. De sporthal en het overdekte zwembad zijn in 2002 gesloopt, waarna een verbouwing volgde om het huidige karakter als theater en evenementencentrum te versterken.

Het stadhuis (Stadhuisplein 2) bestaat uit een hoog L-vormig gedeelte met afgeschuinde hoek en aan de binnenzijde een schuine kap over een vide, een centrale hal en de raadzaal. Het ontwerp van J. Hoogstad (1977), gekozen op grond van een prijsvraag, werd in 1977-'84 verwezenlijkt.

Op het plein voor het stadhuis staat een afgietsel (1984) van het bronzen standbeeld van Cornelis Lely (1953; M. Andriessen) dat staat bij de Stevinsluizen te Den Oever. Het werd in 2004 geplaatst op een met basalt beklede zuil (H. van Houwelingen).

Overige openbare gebouwen. Het provinciehuis (Visarenddreef 1) uit 1980 is ontworpen door G. Vermeer en heeft in 1992 en 1999 een uitbreiding gekregen. Het rijzige gerechtsgebouw (Stationsplein 25), voorzien van een plat dak met aan de voorzijde een geleding met smalle maar diepe pilaren, is in 2000-'02 gebouwd naar ontwerp van C.G. en D. Dam.

De Bataviawerf (Oostvaardersdijk 01-09) ging op 4 oktober 1985 van start onder leiding van scheepsbouwmeester W. Vos met als doel de herbouw van het V.O.C. retourschip Batavia dat in 1629 bij Australië verging. Met de doop van dit schip op 5 april 1995 werd de werf

Lelystad, Nieuw Land Erfgoedcentrum

een toeristische attractie, waarna een bezoekerscentrum is gebouwd (1995-'96). Op 17 mei 1995 werd de kiel gelegd voor de herbouw van het vlaggeschip van Michiel Adriaansz de Ruyter: ‘De 7 Provinciën’ (1664-'65). Vanuit Ketelhaven heeft zich in 1998 naast de werf het Nederlands Instituut voor Scheepsen onderwater Archeologie (NISA; Oostvaardersdijk 01-04) gevestigd. In 1996-'98 verrees naar ontwerp van K. Christiaanse en G. van Hoorn een langgerekt gebouw in de vorm van een met Redcedar beklede hal van parabolische gelamineerde houten spanten, waarin diverse kantoor-, conserverings- en museale ruimten zijn ingebouwd. Op het terrein staat ook het zogeheten Beurtvaarderspaviljoen, dat sinds 1999 onderdak biedt aan het rond 1619 op de Zuiderzee vergane Beurtschip B71. Dat schip werd in 1980 opgegraven aan de Gordiaandreef in Lelystad. Het is één van de vele scheepswrakken in Flevoland. In de toekomst zal er ook een paviljoen verrijzen voor de sinds 1997 in Leidsche Rijn en Woerden gevonden Romeinse schepen. Naast de werf staat sinds 2001 de als een kleine koloniale vestingstad vormgegeven Batavia Stad Outlet Shopping (Bataviaplein 60); een winkelcentrum met fabriekwinkels van merkartikelen.

Overige musea. Het voorm. Nederlands Sport Museum Olympion (Museumweg 10) is een langgerekt gebouw met aangebouwde zaal, opgetrokken in 1993-'95 naar ontwerp van V.

[p. 64]

Mani. Het in 1993-'94 gebouwde Nieuw Land Poldermuseum (Oostvaardersdijk 01-13) heeft een opvallende langgerekte ovalen vorm, en wordt de ‘verrekijker’ genoemd. Dit door J. Benthem en W.M. Crouwel ontworpen gebouw staat op pijlers en is uitgevoerd in aluminium. In 2004-'05 is naar plannen van Atelier Pro (H. van Beek en J. Blokland) een uitbreiding gevolgd om onderdak te bieden aan de archieven en collecties van het Nieuw Land Erfgoedcentrum, een fusie van het Provinciaal Archeologisch Depot, Nieuw Land Poldermuseum, Rijksarchief in Flevoland en Sociaal Historisch Centrum voor Flevoland. Bij het erfgoedcentrum staat een uit de Noordoostpolder afkomstige prefab-betonnen landbouwschuur en een bronzen beeld van Cornelis Lely (P. Esser).

Het gemaal H. Wortman in Lelystad-Haven (Oostvaardersdijk 32) werd in 1956-'57 gebouwd om het water van de Lage Dwarsvaart in het IJsselmeer te malen. Dit door D. Roosenburg, P. Verhave en J.G.E. Luyt in functionalistische stijl ontworpen bakstenen gebouw met stalen ramen bevat drie in betonnen slakkenhuizen opgenomen centrifugaalpompen, aangedreven door Stork dieselmotoren. Na enkele jaren heeft men een vierde pomp in gebruik genomen. In de gevel bevindt zich een basreliëf van P. Grégoire (1956) en in de machinehal een wandschildering H. van Norden (1956). Bij het gemaal ligt in de Lage Dwarsvaart een schutsluis (1952-'56) met waaierdeuren aan de buitenzijde.

De Houtribsluizen (Markerwaarddijk ong.) is een in 1975 in gebruik

Lelystad, Gemaal H. Wortman

genomen complex met twee schutsluizen en één spuisluis. De spuisluis bestaat uit zes openingen tussen zeven betonnen hijstorens. De vormgeving werd verzorgd door het architectenbureau Verhave, Luyt, Jong en Slikker.

Het zendstation van de Wereldomroep (Oostvaardersdijk ong.) wordt gedomineerd door de in 1985 in glijbekisting gebouwde betonnen zendmast.

Het station (Stationsplein 6) is een viaductstation uit 1988 naar ontwerp van P.A.M. Kilsdonk. De glazen overkapping van het eilandperron wordt gedragen door een ruimtevakwerk op ‘vlinderdasvormige’ ondersteuningen. In de hal staat een door J. Mulder gemaakt kunstwerk in de vorm van een stalen tentpagode.

Het Bultpark (Schouw ong.) is een wijkpark in functionalistische landschapsstijl, aangelegd in 1975 naar ontwerp van de Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders.

De Alg. begraafplaats (Oostranddreef 1), ingericht in 1968 naar ontwerp van H. Warnau in het Overijsselse Hout, biedt tevens plaats aan het crematorium Ölandhorst, dat zijn naam dankt aan de bekleding van het gebouw met Ölandsteen.

Het vliegveld Lelystad (Pelikaanweg 50), ten zuidoosten van Lelystad, werd in 1974 gesticht en in 1994 uitgebreid. Bij dit vliegveld ging in 2003 het Luchtvaart-Themapark Aviodrome open, met als kern de nagebouwde vertrekhal van Schiphol uit 1928. Deze oorspronkelijk door D. Roosenburg of de Amsterdamse Dienst Publieke Werken ontworpen hal werd in 1943 verwoest en later in de oorlog afgebroken. Bij de reconstructie door Architectenbureau Noorderlicht (R. Bosman) heeft men de situatie uit de jaren 1930-'34 herbouwd. Het biedt nu onderdak aan het Luchtvaart Documentatie Centrum. Op het terrein staan verder een door de Duitsers in 1942-'43 gebouwde T2-Hangaar, afkomstig van vliegveld Eelde, alsmede de van Schiphol overgebrachte Aviobrug en reserve-verkeerstoren (gebruikt tot 1991). Belangrijke tentoongestelde vliegtuigen zijn: de Fokker F8 ‘Duif’, de Douglas DC-2 ‘Uiver’, een Constellation, een Antonov AN-2 tweedekker, een Fokker F-27 Friendschip en een Boeing.