Zwaag
(gemeente Hoorn)
Dorp, ontstaan in de 11de eeuw als veenontginning. Het dorp ontwikkelde zich tot een lintdorp met aan de zuid- en oostzijde het tuinbouwgebied ‘De Bangert’. Bij de spoorlijn Hoorn-Medemblik werd in 1909 de veiling ‘B. en O.’ (Bangert en Omstreken) gesticht. Na de opheffing van de gemeente Zwaag (1979) is het westelijke deel van het dorp gaandeweg in de uitbreidingswijken van Hoorn opgenomen.
De
Herv. kerk (Kerkelaan 8), oorspronkelijk gewijd aan St. Maarten, is een eenbeukige kerk met driezijdig gesloten koor en een slanke toren van drie geledingen met achtkantige gemetselde spits. Tufsteen van een mogelijk 12de-eeuwse kerk ter plaatse heeft men in tweede helft van de 15de eeuw verwerkt in het huidige laat-gotisch koor. Eind 15de eeuw verrees de laat-gotische toren met nissengeleding en details in rode zandsteen. In de toren hangt een door Steven Butendiic gegoten klok (1468). Rond 1550 kwam een nieuw, iets breder, laat-gotisch schip tot stand, eveneens met gebruik van oud bouwmateriaal. De vermoedelijk midden 18de eeuw vernieuwde vensters zijn gehandhaafd bij
Zwaag, R.K. Lourdeskapel
de restauraties in 1974 en 1997-'98 (J. Büchner). De gemetselde spits dateert uit 1965-'66.
Het interieur wordt gedekt door houten tongewelven met trekbalken. In het koor bevindt zich een laat-gotische dubbele nis met de letters ‘A’ (aqua) en ‘V’ (vinum), Tot de inventaris behoren een preekstoel met ionische zuiltjes (1659; achterschot 18de eeuw), een koperen kansellessenaar (18de eeuw) en een door L. van Dam & Zn. gebouwd orgel (1881). De doopboog (1749; Johan Nicolaas Derck) werd postuum geschonken door Marytje Hofland († 1748), voor wie ook een memoriebord aanwezig is.
De R.K. Lourdeskapel (Past. Nuijenstraat 2) is een zeszijdige kapel met dakruiter en ingangsportaal, gesticht door pastoor Masker in 1882 en waarschijnlijk ontworpen door J. Kooter. De kapel bevat een Lourdesgrot.
De R.K. St.-Martinuskerk (Past. Nuijenstraat 3) is een driebeukige kruiskerk voorzien van een terzijde geplaatste sobere toren met ingesnoerde naaldspits. Deze kerk met expressionistische elementen verrees in 1932-'33 naar ontwerp van Jos. Bekkers. Het sobere interieur met ziende kap bevat twee marmeren zijaltaren en een communiebank uit de bouwtijd.
Het voorm. raadhuis (Dorpsstraat 131-133) is een eclectisch pand met gepleisterd middenrisaliet en hoekpilasters, gebouwd in 1869-'70 naar ontwerp van P. Mager. Het had een raadzaal op de verdieping en bood tevens plaats aan een tweeklassige school, een onderwijzerswoning en een gymlokaal (achterzijde).
Woonhuizen. Een voorbeeld van een sober middenganghuis uit circa 1870 is Dorpsstraat 186. Een chaletstijlsierspant en een erker bezit het huis Beau Regard (Dorpsstraat 111) uit 1917.
Boerderijen. De laat-18de-eeuwse Geertjehoeve (Dorpsstraat 7) is een stolphoeve met terugliggende darsdeur. In het midden van het overige deel van de voorgevel bevindt zich een pronkdeur in Lodewijk XVI-stijl met daarboven een (niet oorspronkelijke) houten klokgevel. Uit de 19de eeuw dateren de stolpboerderijen Wulframhoeve (Dorpsstraat 14; circa 1840), met dwarseind en een houten middentop boven het woongedeelte, en Mariahoeve (Dorpsstraat 148; circa 1860) met laat-18de-eeuws aandoende (niet oorspronkelijke) middenklokgevel.
Het voorm. station (Dorpsstraat 85) werd in 1886 gebouwd voor de Locaalspoorwegmaatschappij ‘Hollands Noorderkwartier’ aan de lijn Hoorn-Medemblik. Dit door A.J. Krieger ontworpen langwerpige eenlaagspand heeft een uitgebouwd wisselwachterslokaal.
De R.K. St.-Jacobus de Meerderekerk van Zwaagdijk-West (Zwaagdijk-West 404), gelegen ten noordwesten van Zwaag, is een sobere driebeukige kerk in traditionalistische stijl, gebouwd in 1929 naar plannen van Jos. Bekkers. Wegens geldgebrek is de geplande toren niet gebouwd.
Auteursrechtelijk beschermd