Monumenten in Nederland. Noord-Holland

Purmerend

Stad, vermoedelijk ontstaan rond 1200 als vissersplaatsje aan de Where, die het Purmermeer met het Beemstermeer verbond. De oudste bebouwing stond ter plaatse van de huidige Kaasmarkt bij de samenkomst van enkele wegen. In 1410 verleende hertog Willem van Beieren heerlijkheidsrechten aan Willem Eggert, die daarop het kasteel Purmersteyn liet bouwen (Slotplein). In 1416 werd Purmerend een zelfstandige parochie en in 1434 was er sprake van een ‘stede’. Vermoedelijk kort daarop volgde de bouw van een stadsmuur. Met zijn rechthoekige stratenpatroon kreeg Purmerend het karakter van een bastidestad bij een kasteel. In 1519 had de stad te lijden van een stadsbrand. Na uitbreidingen in zuidelijke (Nieuwstraat; 1572) en noordelijke richting (1574) werd het hele stadsgebied inclusief kasteel en Where binnen een nieuwe verdedigingsgordel met bastions getrokken.

Als gevolg van het droogmaken van de meren in de omgeving - begin 17de eeuw - ontwikkelde Purmerend zich tot een regionaal centrum. De trekvaart naar Amsterdam vormde ook een stimulans. Aan de noordoostzijde groeide de stad in 1614 met het gebied de ‘Vijfhoek’ (Bierkade, Venediën) en aan de zuidoostzijde in 1645 met de Koemarkt en de Koestraat, aangelegd ter plaatse van een in 1573 verwoest nonnenklooster. Het kasteel sloopte men in de 18de eeuw.

De stad werd beter bereikbaar door de aanleg van het Noordhollands Kanaal (1824) waarin de trekvaart werd opgenomen en de bouw van een sluis in de Neckerdijk. Verder kreeg Purmerend een station aan de spoorlijn Zaandam-Hoorn (1884) en stoomtramverbindingen met

[p. 477]

Purmerend, Herv. kerk, plattegrond

Amsterdam (1894) en Alkmaar (1895). De hierdoor gestimuleerde stedelijke economie zorgde voor verdere groei. In 1862-'64 werden de grachten gedeeltelijk gedempt (Gedempte Where) en eind 19de eeuw ontstond er bebouwing tussen het tramstation (Tramplein) en treinstation (Stationsweg). Omstreeks 1910 vond een eerste uitbreiding buiten de singel plaats (Vooruitstraat, Hazelpolder). Na de Tweede Wereldoorlog volgde verdere demping van de Where en de stadsbinnengrachten en verrees veel nieuwbouw in de binnenstad. Na de aanwijzing als groeikern in 1957 zijn uitgestrekte nieuwbouwwijken ontstaan en is Purmerend een forensenstad van Amsterdam geworden.

De voorm. Herv. kerk (Kaasmarkt 15), nu R.K. H.H. Nicolaas- en Catharinakerk, is een achtzijdige centraalbouw met dakruiter, ingangsportaal, consistoriekamer en op vier hoeken een vijfzijdige kapel. Deze kerk met gietijzeren rondboogvensters, eclectische en terracotta-details kwam in 1851-'53 tot stand naar ontwerp van W.A. Scholten en verving een laat-gotische kerk. Na de sluiting in 1972 is het gebouw na verbouwing in 1988 in gebruik genomen als rooms-katholieke kerk.

Het interieur wordt gedekt door een ziende kap en heeft gestucte wanddecoraties in late empire-vormen (1863). Tot de inventaris behoren een zeskantige eiken preekstoel (1643) en een koperen doopboog en lessenaar met stadswapen (derde kwart 17de eeuw). De zerkenvloer is afkomstig uit de in 1850 afgebroken middeleeuwse kerk. Het marmeren epitaaf voor Frederik Riccen († 1652), Catharina Muylwijck († 1631) en hun zoon Ventidius († 1659) wordt toegeschreven aan Bartholomeus Eggers. De kerk bevat een door Rudolf Garrels gebouwd orgel (1739-'42) en een door C.G.F. Witte voor de Doopsgez. vermaning vervaardigd orgel (1865; overgeplaatst 1989).

De Evang. Luth. kerk (Hoogstraat 18), een eclectische zaalkerk met voorplein, kwam in 1878-'80 tot stand naar plannen van P. Mager en verving een kerk uit 1712. Het in 1994 deels gerestaureerde gebouw bevat een Van Dam-orgel (1892). Uit 1932 dateert het gemeenschapsgebouw achter de kerk (Westersteeg).

Overige kerken. De voorm. Doopsgez. vermaning (Kanaalstraat 10; 1862, J.P. Dorland) is een zaalkerk met eclectische en neogotische details. De Herv. kerk van de aan de oostzijde van Purmerend gelegen Purmerbuurt (Westerweg 50) is een gepleisterd vierkant gebouw met hoge plint en een dakruiter. Na brand in de voorgaande kerk uit 1865 volgde in 1959-'60 herbouw naar plannen van B.T. Boeyinga. De voorm. pastorie (Westerweg 48; 1865, P.J. Hamer) is een gepleisterd tweelaags dwars huis met eclectische details. Ter vervanging van een kerk uit 1858 heeft men in 1954-'56 de voorm. R.K. H.H. Nicolaas- en Catharinakerk (Kerkstraat 6) gebouwd naar een traditionalistisch ontwerp van J.J. Brugman. Na de sluiting in 1989 is het gebouw ingrijpend verbouwd tot theater (De Purmarijn). Voor de katholieke, hervormde en gereformeerde gemeenten is in 1969-'71 het multifunctioneel centrum de Thaborkerk (Maasstraat 2) gebouwd.

Het voorm. burgerweeshuis (Willem Eggertstraat 7) is een L-vormig gebouw uit 1638 met rijk bewerkte schoorstenen. Bij een verbouwing in 1789 kreeg het de huidige voorgevel. Boven de ingangsomlijsting zit een gevelsteen met een voorstelling van spelende weeskinderen. Er volgden nog een verbouwing in 1840 en een restauratie in 1962-'63. Sinds 1983 is hier een bank gevestigd. Binnen bevinden zich een gang met stucwerk in Lodewijk XVI-vormen en een regentenkamer met beschilderd behang en een schoorsteenmantel in Lodewijk XV-stijl.

Het voorm. ziekenhuis van de St.-Liduïnastichting (Emmakade 4) is een H-vormig gebouw in de classicistische variant van de Nieuw Historiserende stijl. Het werd in 1911-'12 gebouwd naar ontwerp van J. Stuyt en heeft tot 1988 als zodanig dienst gedaan.

Het bejaardencentrum ‘De Rusthoeve’

Purmerend, Herv. kerk

[p. 478]

Purmerend, Stadhuis

(Wolthuissingel 1) is een fors complex uit circa 1930, ontworpen in zakelijk-expressionistische stijl door W. Bruin.

De voorm. kaaswaag (Kaasmarkt 16), een ondiep tweelaags gebouw in neorenaissance-stijl, kwam in 1882-'83 tot stand naar plannen van stadsarchitect P. Mager ter plaatse van de oude kaas- en boterwaag (vóór 1742 stadsboterwaag). Op de verdieping was de ‘Teekenschool’ gevestigd en aan de zuidzijde bevond zich een ruimte voor de brandspuit. Tot 1948 is het gebouw als waag gebruikt.

De voorm. concertzaal ‘Amicitia’ (Weerwal 11) werd rond 1890 gebouwd in neorenaissance-stijl naar ontwerp van E. Semeins (gerestaureerd 2004). De topgevel met zijvoluten wordt bekroond door een rondboogfronton met daarop een harp.

Het voorm. stadhuis (Kaasmarkt 20), nu Purmerends Museum, is een fors dwars pand met dakruiter en zijtrapgevels. De ingangspartij heeft een dubbele bordestrap, een zandstenen ingangspartij met reliëf en een afsluitende trapgevel. Dit gebouw in late neorenaissance-stijl kwam in 1911-'12 tot stand naar ontwerp van J. Stuyt, in samenwerking met stadsarchitect W. Postema. Het verving een stadhuis uit 1591, dat in 1633 was verrold (hersteld 1764-'66). Uit het oude gebouw afkomstig is het door Ed. Korfhage vervaardigde torenuurwerk (1883).

Het voorm. postkantoor annex directeurswoning (Herengracht 26-27),

Purmerend, Openbare lagere school Gedempte Singelgracht 16

nu hotel-restaurant, is een in 1911-'12 opgetrokken rijzig pand met erker en rationalistische details.

Scholen. De voorm. openbare lagere school Het Witte Huis (Houttuinen 11-13) is een wit gepleisterd H-vormig gebouw uit 1842. In de tweelaagse zijvleugels was ook de onderwijzerswoning ondergebracht. Rationalistische details vertoont het voorm. schoolgebouw Kerkstraat 11-13 (1913), dat nu dient als filmhuis. Expressionistisch van vorm en voorzien van siermetselwerk bij de entree is de tweelaagse voorm. openbare lagere school Gedempte Singelgracht 16 (1920-'21, C. Koning), nu Theaterschool. Uit dezelfde tijd zijn ook het in zakelijk-expressionistische stijl ontworpen tweelaagse schoolgebouw Wilhelminalaan 1 (circa 1920) en de in traditionalistische vormen uitgevoerde voorm. R.K. lagere St.-Jozefschool (Whereplantsoen 16; 1923).

Woonhuizen. De bebouwing wordt vooral bepaald door diepe huizen, gescheiden door steegjes en druipstroken. Achter de doorgaans later vernieuwde gevels gaan vaak nog oudere kappen, balklagen of houtskeletten verborgen. Nog vrij origineel is de in 1635 door Cornelis Arisz op vlucht gebouwde trapgevel van Weerwal 8. De pui is 18de-eeuws, het neoclassicistisch ingangspoortje 19de-eeuws. Het 17de-eeuwse huis Beemsterburgwal 13 heeft midden 18de eeuw een tuitgevel en nieuwe vensters gekregen (pui rond 1920). Een midden-17de-eeuwse kern met houtskelet bezit het aan de achterzijde diep onderkelderde dijkpand Wagenbeurs 2 (tuitgevel begin 19de eeuw). Het verwante pand Bierkade 10 heeft eveneens een 17de-eeuwse kern. De klokgevel van Koemarkt 16 is voorzien van vroeg-18de-eeuwse hoekvoluten. Het houtskelet en de kap van dit huis dateren uit circa 1650. Uit de eerste helft van de 18de eeuw dateren de eenvoudige klokgevel van Koemarkt 34 (pui 1959) en de met hoekvoluten en topbekroning uitgevoerde klokgevel van Koemarkt 7 (gepleisterde klauwstukken 19de-eeuws). Een 17de-eeuwse kern heeft verder het forse patriciërshuis De Vogelstruys (Bierkade 9), dat oorspronkelijk diende als bierbrouwerij. De achtergevel stamt uit circa 1615. In 1733-'34 liet Jacob Appel het pand ingrijpend verbouwen en vergroten in Lodewijk XIV-stijl. Het interieur bevat uit die tijd onder meer stucwerk, een beschilderd houten plafond en enkele schoorsteenmantels, waarvan één met wapenschilden en initialen. In opdracht van Jacob Wormer volgde kort na 1792 een verdere verbouwing, waarbij de voorgevel werd vernieuwd in Lodewijk XVI-stijl en verhoogd met een ‘leugenaar’. Het mogelijk 17de-eeuwse eenlaagse achterhuis Whereplantsoen 7 heeft men in 1895 gepleisterd. Het huis is gerestaureerd in 1968-'69 (Y. Kok).

Vóór twee bestaande diepe huizen verrees rond 1760 de huidige voorgevel van Bierkade 11 met een asymmetrisch

[p. 479]

geplaatst pronkrisaliet in Lodewijk XV-stijl en een als ‘leugenaar’ uitgevoerde derde bouwlaag. Een kroonlijst en deuromlijsting in Lodewijk XVI-stijl heeft Venediën 12. De huidige gevel werd eind 18de eeuw opgetrokken voor een 17de-eeuws diep huis. Andere voorbeelden van later veranderde panden met een 17de-eeuwse kern zijn Koemarkt 15 en 21, beide met een lijstgevel in Lodewijk XIV-stijl (circa 1750), de gepleisterde huizen Koemarkt 18 en 30 (gevels circa 1870) en het huis Weerwal 14 (gevel circa 1880). Het hardstenen poortje bij Achterdijk 16 dateert uit het eerste kwart van de 18de eeuw en is voorzien van pilasters, een getoogde kroonlijst en een wapenschild.

Aan de rand van de binnenstad verrezen enkele forse villa's. Een voorbeeld hiervan is de in 1879 door H.P. van Aardweg voor houthandelaar J. Brandjes ontworpen, wit gepleisterde eclectische villa Houtheuvel (Purmersteenweg 9) met mezzanino en een houten werkplaats (circa 1880). Houthandelaar N.S.A. Brandjes liet in 1880 de Villa Clementine (Plantsoengracht 8) bouwen naar een ontwerp met chaletstijl-details van J.V. Lankelma. In 1910 diende zij kort als raadhuis, vanaf 1913 als kantongerecht en later nog als kantoor voor de ontvanger der Registratie en Domeinen. Van eclectische details voorzien zijn de herenhuizen Gedempte Singelgracht 17a (circa 1875; moderne pui), Plantsoengracht 4-6 (circa 1880) en Nieuwegracht 24-28 (1881). Sober neoclassicistisch van vorm is het met geblokt risaliet en hoekpilasters ontworpen herenhuis Weerwal 17 (circa 1885). De met neorenaissance-details uitgevoerde herenhuizen Beemsterburgwal 2-3 en Koemarkt 19 (beide circa 1890) zijn mogelijk ontworpen

Purmerend, Villa Clementine

door dezelfde architect. Sobere neorenaissance-details heeft ook de notariswoning Venediën 14 (1896). De geschakelde huizen Nieuwegracht 18-23 (circa 1890) worden gekenmerkt door topgevels en gepleisterde deklijsten, hoekblokken en strekken, en Nieuwegracht 6-9 (circa 1900) door siermetselwerk en dakkapellen met gemetselde trapgeveltjes. De rond 1900 in chaletstijl gebouwde villa Jaagweg 4 bezit een veranda, een loggia en een sierspant. Een vroeg werk van architect J.J.P. Oud is het voor zijn tante A. Oud-Hartog met rationalistische details ontworpen huis Venedien 7 (1906). Ver overstekende daklijsten hebben de in 1907 gebouwde villa's Schoonoord (Herengracht 18), ontworpen door J. Stuyt en J.Th.J. Cuypers, en Villa Maria (Herengracht 17; J. Stuyt). De laatste is voorzien van een jugendstil-tegeltableau. Opvallend is ook het huis Herengracht 5 (circa 1907) met overstek in de stijl van de chaletstijl. Het in Nieuw Historiserende vormen uitgevoerde herenhuis Herengracht 14 (1912) is ontworpen door J. Stuyt en gebouwd met J.J.P. Oud als opzichter. Burgemeester D. Kooiman liet de houten villa Julianastraat 9 (1920, F. Abel) bouwen. Voor deze blokhuisbouw werd het materiaal als bouwpakket geleverd door de Silezische firma Christoph & Unmack AG.

Bij de aanleg van de wijk ten zuiden van de Herengracht (circa 1906-'10) en de straten in het verlengde daarvan (vanaf 1911) speelde de ‘Werkmansvereniging Vooruit’ een belangrijke rol als opdrachtgever. Ontwerpers waren onder meer stadsarchitect M. Rijkenberg, architect J.J.P. Oud en de aannemers-bouwkundigen W. Swart en C. Kuijt. In eenvoudige neorenaissance-vormen ontwierp Swart het blokvormige hoekpand Vooruitstraat 57 (1907) met onder- en bovenwoningen. Siermetselwerk en dakkapellen en dakranden in chaletstijl-vormen hebben de door C. Groenhart voor de ‘Werkmansvereniging Vooruit’ ontworpen eenlaagspanden Vooruitstraat 1-17 (1907). De woningen Vooruitstraat 123-125 (circa 1910) vertonen rationalistische details. Het door F.H. van Dijk in rationalistische stijl ontworpen woonblok Wilhelminalaan 2-8 (1912-'13) is voorzien van erkers en een balustrade. J.J.P. Oud ontwierp de eenvoudige woningen Vooruitstraat 6-10 en aan de overkant de huizen Vooruitstraat 143-149 (1911). Van zijn hand is ook het met vier woningen gecombineerde verenigingsgebouw van ‘Vooruit’, Wilhelminalaan 14-16, opgetrokken in 1911 met verschillende bouwdelen voorzien van platte daken.

Winkels. De hoekwinkels Breedstraat 26 (circa 1875) en Padjedijk 1 (circa 1890) zijn markant door hun afgeschuinde hoekpartij met stucomlijsting, consoles, balkon en dakerkers. Rijke eclectische details vertoont ook Dubbele Buurt 14 (circa 1890). Het woon- en winkelpand Dubbele Buurt 2-4 (circa 1890) is uitgevoerd in rijke neorenaissance-stijl. Elementen in die stijl vertonen de apotheek Peperstraat 26 (1882) en de banketbakkerij Peperstraat 9 (circa 1890). Door J. Faber ontworpen met trapgevel en kleine erkertoren is de hoekwinkel Weerwal 3-4 (1901). Kleurrijke gevels met jugendstil-details hebben Peperstraat 18 (1900), de rijwielwinkel Peperstraat 24 (met bovenetalage) en Koemarkt 32 (1909). Van expressionistische metselwerkdecoraties voorzien is het winkelpand Gouw 4 (circa 1920, C. Koning).

Het voorm. bankgebouw Peperstraat 4 kwam rond 1885 tot stand in neorenaissance-stijl.

Purmerend, Winkel Peperstraat 18

[p. 480]

Horeca. Een al eind 17de eeuw aan de Koemarkt gevestigde beurs en annex stadspaardenstal werd vóór 1727 uitgebreid tot een stadsherberg met stalhouderij: De Doele. Laat-18de-eeuws is het tweelaagse gedeelte (Koemarkt 58). Het langgerekte eenlaagse bouwdeel met hoger opgetrokken middenrisaliet (Koemarkt 56) werd bij een ingrijpende verbouwing in 1895 aan de westzijde uitgebreid. Tot de herberg behoorde oorspronkelijk ook de tweebeukige Doelestal (Koemarkt 52-54; circa 1895). Andere voorbeelden van cafés aan de Koemarkt zijn Koemarkt 23 (circa 1890), waarvan de topgevel is versierd met een rondboogfronton en obelisken, en de Bonte Koe (Koemarkt 24-26; circa 1915). Het voorm. koffiehuis 't Hoedje van de Koningin (Kaasmarkt 3; 1902) heeft een trapgevel en een dakerker met loggia; een gevelsteen verwijst naar de oorsprong in 1617.

De Neckermolen (Kanaaldijk 51) is een met riet gedekte achtkantige binnenkruier op een met hout beklede voet. Deze poldermolen werd in 1631 gebouwd ter bemaling van de Polder Wormer, Jisp en Neck.

Pakhuizen. Het diepe pand Weerwal 5 verrees in 1636 voor Claes Fredericks Beets als woonhuis annex kaaspakhuis ‘De Clock’ en kreeg in 1697 de naam ‘De Drie Duifjes’. Van 1825 tot 1910 was hier een tabakskerverij en tabaksgroothandel gevestigd. De inwendige houtconstructies dateren uit de bouwtijd. De onderpui van de hoge tuitgevel onderging wijzigingen in 1921 en 1937. Voorbeelden van latere en grotere kaaspakhuizen zijn Gedempte Singelgracht 18 (circa 1860), nu een politie- en wijkbureau, en Weerwal 8 (circa 1900).

Bedrijfsgebouwen. Bij de voorm. zeepziederij ‘Huis met de Zwaan’ (Weerwal 12-13) dateert het oostelijke achterhuis nog van vóór 1680 en het westelijke achterhuis vermoedelijk van kort na de oprichting in 1643. De lijstgevel van de hoge dwarse voorbouw heeft een middenrisaliet met attiek, bekroond door hoekvazen in Lodewijk XV-stijl. De gevel is voorzien van een reliëf met Neptunus, het opschrift ‘De Revier de Leya’ en het jaartal 1713. Desondanks is het waarschijnlijker dat de gevel pas eind

Purmerend, Zeepziederij Huis met de Zwaan

18de eeuw is vernieuwd. In de 19de eeuw was in het pand de boekhandel, bibliotheek en uitgeverij van de familie Schuitemaker gevestigd. De voorm. bierbrouwerij ‘De Gekroonde Valk’ (Weerwal 15) is een onderkelderd vroeg-18de-eeuwse pand met brede tuitgevel. Vanaf 1908 was het een tonnenmakerij. Het pand is ingrijpend verbouwd in 1978. Uit circa 1885 dateert de voorm. sigarenfabriek Krommesteeg 1. Het voorm. leidekkers- en loodgietersbederijf Achter de Kerk 1, nu café-restaurant ‘De Hooghe Ghast’, is een breed pand met middenrisaliet uit circa 1890. Het opschrift in de kroonlijst verwijst naar de oude functie. De met bovenwoning uitgevoerde garage ‘W. Zijp’ (Nieuwstraat 34; circa 1920, C. Koning) heeft een karakteristieke brede erker en een met tegels gedecoreerde pui.

De sluis (Kanaaldijk ong.) werd in 1824 aangelegd en reguleert de doorvaart tussen het Noordhollands Kanaal en de Beemster Ringvaart.

Het marktkantoor van de Koemarkt (Koemarkt 48) is een eenvoudig klein gebouw uit circa 1925. Rond 1880 geplaatst zijn de met het stadswapen versierde gietijzeren marktpalen. Deze middels dwarsstaven met elkaar verbonden palen begrenzen de verhoogde vakken waar het vee staat tijdens de dinsdagse koemarkt.

Stations. Het door J. Plas ontworpen voorm. tramstation (Tramplein ong.) bestaat uit een houten overkapping met dienstgebouwtjes uit 1930. In 1958 verrees het deels met tegels versierde, langgerekte spoorwegstation (Stationsweg ong.) naar plannen van K.F.G. Spruit.

Het stadswalplantsoen (Herengracht, Plantsoengracht e.a.) werd na de slechting van de stadswallen tussen 1839 en 1861 ingericht als wandelplantsoen naar plannen van K.G. Zocher.

Begraafplaatsen. De rond 1860 gestichte R.K. begraafplaats (tegenover Overweersepolderdijk 9) is bereikbaar via een gemetselde brug en een toegangshek. Op de begraafplaats staat een neoromaanse kapel met onderdelen van kunstzandsteen (1878). De Oude Alg. begraafplaats (Plantsoengracht ong.) werd omstreeks 1880 aangelegd op het zuidoostelijke bastion. Het toegangshek heeft hardstenen pijlers bekroond met vazen. Opvallende graftekens zijn de zuil met omfloerste urn op verhoogd postament voor O. de Jong († 1905) en de grafsteen met treurende vrouw voor H.G. van den Berg († 1934).

Boerderijen. De stolpboerderijen in het buitengebied zijn vaak toegankelijk via bruggetjes en mooie hekwerken. De laat-19de-eeuwse voorbeelden hebben veelal een dakerker met gesneden windveren, zoals Westerweg 39, 30-32 en 18 (houten topgevel). Wit gepleisterde boerderijen zijn Westerweg 21 en 28 (beide circa 1890).