Monumenten in Nederland. Noord-Holland

Middenbeemster
(gemeente Beemster)

Dorp gesticht in 1612 als hoofddorp van de nieuwe polder Beemster (1612) op de kruising van de Middenweg en de Rijperweg. Om het centraal gesitueerde veemarktterrein bouwde men de Herv. kerk, het Herenhuis (polderhuis, later raadhuis), een school (verdwenen) en een smederij. In het dorp woonden hoofdzakelijk middenstanders, rentenierende boeren, enkele notabelen en arbeiders. Middenbeemster groeide verder in de 19de eeuw, waarbij de bebouwing wat dichter werd. Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp vooral westwaarts uitgebreid en recentelijk ook in het noordoostelijke kwadrant. Daar staat het op een stolpboerderij geïnspireerde nieuwe gemeentehuis (1992-'93, C. de Jong en B. van Langen). Middenbeemster is een beschermd dorpsgezicht.

De Herv. kerk (Middenweg 148) is een zaalkerk voorzien van een ingebouwde toren van drie geledingen met achtkantige lantaarn en naaldspits. Naar plannen van Hendrick de Keyser - en met medewerking van Hendrick Jacobsz Staets en Cornelis Danckerts de Rij - kwam in 1618-'21 de toren tot stand, in 1621-'23 gevolgd door het schip en in 1626 door de aanbouwen naast de toren. De zandstenen westingang is uitgevoerd in maniëristische stijl. De torenbekroning met vier uitbouwtjes ontstond in 1661 naar ontwerp van Pieter Post en werd bij de restauratie in 1950-'59 (C.W. Royaards) herbouwd. De kerk is verder gerestaureerd in 2004.

Het interieur wordt gedekt door een houten tongewelf met trekbalken. Tot de 17de-eeuwse inventaris behoren een preekstoel, doophek en banken. Verder zijn er een epitaaf voor Tobias de Coene († 1618), grafzerken voor Johan van Reygersberg († 1693) en diens vrouw Sara van Os († 1703) en een door de firma L. van Dam & Zn. gebouwd orgel (1908; gerestaureerd 2002).

Het kerkterrein is toegankelijk via een gemetselde boogbrug en een 18de-eeuws toegangshek tussen 18de-eeuwse, geblokt gepleisterde hekpijlers met natuurstenen vaasbekroningen, afkomstig van boerderij Vredeveld aan de Volgerweg.

De voorm. pastorie (Middenweg 178) is een dwars eenlaagspand uit 1666, in de 19de eeuw voorzien van een gepleisterde voorgevel met erker. Het pand is nu een museum voor de schrijfster Betje Wolff. De voorm. kosterij (Middenweg 176; circa 1875) is een eclectisch herenhuis.

De Doopsgez. vermaning (Middenweg 87) werd blijkens de gevelsteen boven de ingang gebouwd in 1784. Aan de voorzijde bevindt zich onder één dak de oude pastorie. Links van de kerk staat de nieuwe pastorie (Middenweg 88), een herenhuis uit 1872.

Het oude raadhuis (Rijperweg 83), het Herenhuis geheten, was vanouds tevens hotel. Op de plaats van een raadhuis annex herberg uit 1640 kwam in 1826 het huidige neoclassicistische herenhuis tot stand, voorzien van het gemeentewapen en twee omlijste ingangspartijen (raadhuis en hotel). Rond 1880 heeft men aan de achterzijde een bredere vleugel opgetrokken met veranda en balkon.

Het voorm. postkantoor met directeurswoning (Leeghwaterstraat 9) werd in 1916 gebouwd naar een ontwerp met rationalistische elementen van J. Molenaar.

De voorm. M.U.L.O.-school (Leeghwaterstraat 26) is een wit gepleisterd tweelaags pand met ingangsrisaliet, gebouwd in 1923 naar ontwerp van J. Molenaar.

Woonhuizen. Uit de 18de eeuw dateert het deels onderkelderde en achter uitgebouwde bakstenen dwarse huis Rijperweg 66. Het zadeldak zit geklemd tussen houten klokgevels, die zijn voorzien van zijpilasters en een segmentvormige frontonbekroning. Het interieur bevat een 18de-eeuwse betegelde schouw. Het van oorsprong 18de-eeuwse, in hout uitgevoerde, tweelaagse diepe huis Rijperweg 68 kreeg rond 1870 een gepleisterde eclectische voorgevel.

Rond die tijd verrezen in eclectische stijl

[p. 431]

Middenbeemster, Herenhuis Middenweg 181

het herenhuis Middelwijk (Schoolstraat 9) en het als pastorie gebruikte en rijker uitgevoerde herenhuis Middenweg 181 met bijbehorend koetshuis en een brug met toegangshek. Voorbeelden van rentenierswoningen in eclectische stijl zijn de middenganghuizen Middenweg 183, 185 (1877) en 188, waarvan de twee laatstgenoemde een bijbehorende stolpschuur hebben, en verder het middenganghuis Rijperweg 59, het gesplitste huis Rijperweg 61-63 (1867), het huis Middenweg 130 en het deels houten pand Middenweg 169. De meer bescheiden 19de-eeuwse huizen zijn vaak geheel of gedeeltelijk van hout, zoals het huis Middenweg 173 met aangebouwde garage of werkplaats en de rond 't Landje gebouwde eenlaagspanden Rijperweg 85-89, 91 en 95, deels met een bakstenen voorgevel. Een gepleisterde voorgevel en een dakkapel met decoratief snijwerk hebben de kleine houten huizen Rijperweg 71 en 99. De villa Middenweg 137 werd rond 1890 in neorenaissance-stijl gebouwd. Rijperweg 73 is een karakteristiek voorbeeld van een rond 1910 gebouwd woonhuis met een betegeld inpandig portiek, een erker en siermetselwerk in de boogvelden boven de vensters. Het woningblok Rijperweg 77-81 kwam in 1923 tot stand in expressionistische stijl.

Café ‘Marktzicht’ (Middenweg 165) werd in 1882 in neoclassicistische stijl gebouwd aan het marktplein. Op het dak liggen platte Friese pannen.

Bij de smederij Middenweg 171, een laag bakstenen pand met houten topgevel, staat een dubbele houten travalje uit 1744 met pannendak. In de bestrating is een wielsteen opgenomen.

Boerderijen. De boerderijen in de Beemster, in de regel stolpboerderijen, zijn veelal gebouwd in baksteen of baksteen en hout. Enkele boerderijen zijn geheel in hout opgetrokken. Het rijkste voorbeeld is boerderij De Eenhoorn (Middenweg 196), waarvan het deels onderkelderde bakstenen woongedeelte een hoger opgetrokken middenpartij met classicistische halsgevel heeft. Deze wordt bekroond door een segmentvormig fronton met daarop het beeld van een eenhoorn; een cartouche vermeldt als bouwjaar 1682. In de melkkelder bevindt zich een betegelde schouw. Bij de boerderij Lepelaar (Middenweg 194) heeft de middenpartij van het bakstenen woongedeelte een schoudergevel met vazen en bekronend fronton. Gevelstenen tonen een lepelaar en het jaartal 1683. De opkamer bevat een betegelde wand en op het houtwerk geschilderde voorstellingen van engeltjes en ploegende boeren. In oorsprong 17de-eeuws is ook de boerderij Tijdverdrijf (Middenweg 50) bij Noordbeemster met darsdeuren aan de voorzijde. De in de 19de eeuw gepleisterde gevel is in de top gedateerd 1667.

Uit de 18de eeuw dateert de bakstenen stolphoeve Broedersbouw (Oostdijk 13) met een dubbel hooivak en darsdeuren aan de voorzijde. De voorgevel heeft een hogere middenpartij met klokgevel, voorzien van een gevelsteen met de boerderijnaam en het jaartal 1742. Het interieur uit de bouwtijd is goed behouden met onder meer een dubbele tegelschouw. In 1780 (cartouche) ontstond de bakstenen stolphoeve Poortugal (Westdijk 6) met uitgebouwd bedrijfsgedeelte. De hogere middenpartij aan de voorzijde heeft een puntgevel met frontonbekroning. Met riet gedekt is de 18de-eeuwse houten stolphoeve Middenweg 105.

In de 19de eeuw werd bij sommige boerderijen een statig herenhuis als woongedeelte gebouwd, zoals omstreeks 1875 het eclectische herenhuis bij de hoeve Volgerwijck (Volgerweg 36). Deze is genoemd naar een 17de-eeuwse buitenplaats, waarvan alleen de gemetselde boogbrug met geblokt gemetselde hekpijlers resteert. De boerderij Volgerweg

Middenbeemster, Boerderij De Eenhoorn, plattegrond

41 heeft een herenhuis uit circa 1860, de hoeve Mariënheuvel (Volgerweg 79) een wit gepleisterd eclectisch herenhuis uit circa 1875. De meeste 19de-eeuwse boerderijen zijn stolpboerderijen met een uitgebouwde koestal en aan de voorzijde een rechte kroonlijst, al dan niet bekroond door een (houten) topgevel. Veel na 1870 gebouwde boerderijen hebben een (vooruitstekende) hogere middenpartij. De met hoeklisenen

Middenbeemster, Boerderij De Eenhoorn

[p. 432]

uitgevoerde hoeve Middenweg 112 (circa 1820) heeft recent een houten tuitgevel gekregen. Ter linkerzijde bevindt zich een bakstenen aanbouw met tuitgevel, mogelijk een ouderkamer. Boerderijen met een houten topgevel zijn verder Volgerweg 27, Kerkzigt (Jisperweg 109) met uitgebouwd woongedeelte en Jisperweg 133 met geknikt schilddak. De in 1859 gebouwde hoeve De Meerwaarde (Middenweg 189; gerestaureerd 1984) heeft een bakstenen voorgevel met hoeklisenen en een houten klokgevel met fronton. Een bakstenen klokgevel bezitten de boerderijen Middenweg 190 en Rijperweg 40. De laatstgenoemde boerderij is deels gepleisterd, heeft darsdeuren in de voorgevel en een dwars aangebouwde verlengde koestal.

De in oorsprong 17de-eeuwse boerderij Vredenrust (Volgerweg 42) is voorzien van een 19de-eeuwse sobere neoclassicistische voorgevel met een door een fronton bekroonde middenpartij, een omlijste ingang en op de schoorsteen een windvaan met een voorstelling van een walvisvaarder. Binnen bevindt zich een 17de-eeuws gebeeldhouwd rondboogportiek onder een ovaal venster, waarvan de gebeeldhouwde omlijsting is versierd met engeltjes. Verder zijn er een geschilderd plafond en resten van een 19de-eeuwse

Middenbeemster, Boerderij Leeghwater

decoratieve beschildering. Een sobere neoclassicistische voorgevel hebben ook de boerderijen Rijperweg 32 (1863), Zonnehoek (Middenweg 2; 1869) en Volgerweg 26 (met pilastergeleding). De van oorsprong 17de-eeuwse hoeve Zaandam (Middenweg 107) bezit eveneens een 19de-eeuwse neoclassicistische voorgevel. De boerderij Hoogerlust (Jisperweg 103) is voorzien van een hogere middenpartij met fronton, balkon en zuilenportiek. Van een ouder gebouw ter plaatse is het 18de-eeuwse toegangshek met geblokte bakstenen hekpijlers behouden, evenals twee gevelstenen (met afbeelding papiermolen en met het jaartal 1774). Boerderij De Kleine Bijenkorf (Middenweg 193) heeft een met gesneden windveren omlijste geveltop. Karakteristieke voorbeelden van boerderijen met een eclectisch gedetailleerde voorgevel zijn Beemster Wapen (Middenweg 44; 1884), Jisperweg 130, Arbeid Adelt (Volgerweg 30) en Hovenberg (Jisperweg 19; 1889), alle met (tuin)deuren in de middenpartij. Een eclectische gevel heeft ook de boerderij Vredeveld (Volgerweg 59) met een brede middenpartij. De Cornelishoeve (Middenweg 33; circa 1880) is voorzien van siermetselwerk en sierspanten bij de topgevel en de naastgelegen wagenschuur. Voorbeelden van stolpboerderijen met neorenaissance-details uit circa

Middenbeemster, Buitenhuis Rustenhoven

1890 zijn Bouwlust (Jisperweg 110), Rijperweg 16, Oostdijk 11 en Mariahoeve (Middenweg 95); de laatste heeft een uitgebouwde koestal. Voorbeelden van andere boerderijtypen zijn er ook, zoals Jisperweg 123 met een eclectisch middenganghuis (circa 1870) en een losse houten stolpschuur. De boerderij Rijperweg 17 ontstond rond 1890 door verbouwing van een bij een gesloopt herenhuis behorende paardenstal. Boerderij De Ark van Noach (Westdijk 9) heeft een gedeeltelijk houten woongedeelte en een aparte brede stolpschuur. In neorenaissancestijl uitgevoerd is de langhuisboerderij Rijperweg 115 (circa 1890) met uitgebouwde koestal. Begin 20ste eeuw verrees met een smal voorhuis en een met riet gedekte grote schuur de boerderij Latenstein (Jisperweg 99). De hoeve Leeghwater (Middenweg 34) heeft een woonhuis in Nieuw Historiserende stijl (1912) en een laat-19de-eeuwse schuur met uitgebouwde koestal.

Windmolen ‘De Nachtegaal’ (Hobrederweg 4), ten noorden van Middenbeemster, is een met riet gedekte achtkantige grondzeiler, gebouwd in 1704 als korenmolen.

Rustenhoven (Volgerweg 25). Dit ten zuiden van Middenbeemster gelegen buitenhuis in Lodewijk XV-stijl dateert

[p. 433]

uit 1768 en heeft een pronkrisaliet met alliantiewapens, geblokte hoeklisenen en een dakkapel met gebogen fronton. Binnen bevinden zich een portaal in Lodewijk XV-stijl en twee 17de-eeuwse maskersteentjes.

Het voorm. polderhuis (Noorddijk 23), gelegen ten noorden van Middenbeemster, is een 19de-eeuws wit gepleisterd, sober neoclassicistisch gebouw. Vanaf het dakterras op het afgeplatte schilddak had men zicht op de poldermolens (verdwenen circa 1890). Een gietijzeren steektrap (circa 1880) tegen de dijk leidt naar het polderhuis. Verder zijn er een dienstwoning met werkplaats (Noorddijk 22) en een houten timmerschuur (Noorddijk 21). De laatste diende als reparatiewerkplaats voor de poldermolens, waarvan onderdelen zijn verwerkt in het houtskelet en de vloeren.

Gemalen. Het voorm. gemaal Noorddijk 19, ten noorden van Middenbeemster, is in neorenaissance-stijl uitgevoerd in 1885. Uit die tijd stamt ook de naastgelegen dubbele dienstwoning (Noorddijk 20-20a). Het Jacobus Boumangemaal (Oostdijk 8-9) is in 1962 gebouwd.

Scholen. Voormalige lagere scholen in de Beemsterpolder - alle gebouwd rond 1890 - zijn de tweeklassige school Volgerweg 8 met ingangsrisaliet en aangebouwde onderwijzerswoning, het schoolgebouw Jisperweg 88 met aangebouwde onderwijzerswoning en het schoolgebouw Purmerenderweg 24.

Zuivelfabrieken. De rond 1925 ingerichte weegbrug met bedieningshuisje (bij Jisperweg 144) hoorde oorspronkelijk bij een van de vele zuivelfabrieken die de Beemster rijk was. Nu resteert alleen zuivelfabriek De Tijd (Rijperweg 19) met directeurswoning uit circa 1930.

Forten. Aan de zuidzijde van Polder Beemster liggen enkele omgrachte forten van de Stelling van Amsterdam. De aardwerken werden in 1886-'89 aangelegd, de verdedigbare aardwerken in 1895. De bomvrije gebouwen van beton kwamen in 1911-'14 tot stand in de vorm van een hoofdgebouw en een hefkoepelgebouw, onderling verbonden via een poterne. Het hoofdsteunpunt van dit gedeelte van de stelling was het voorm. fort bij Spijkerboor (Westdijk 46), dat diende ter afsluiting en verdediging van de Beemsterringvaart. Het heeft een hoofdgebouw van twee verdiepingen (1911) en een zeer zwaar uitgevoerde pantserkoepel. Verder zijn er een fortwachterswoning en een schietbaan (circa 1950). Na 1918 diende het achtereenvolgens als Huis van Bewaring voor militairen, als interneringskamp en als kamp voor dienstweigeraars. In het fort zijn enkele wandschilderingen uit circa 1920 bewaard gebleven. Van het voorm. fort benoorden Purmerend (Kwadijkerweg 2-8) is het aardwerk uit 1886 in 1895 tot een verdedigbaar aardwerk omgebouwd ter verdediging van de Beemsterringvaart en enkele wegen. Er zijn bomvrije gebouwen (1912) en een fortwachterswoning (Kwadijkerweg 2). Het fort is in gebruik als wijnopslagplaats. Het voorm. fort aan de Nekkerweg (bij Nekkerweg 24) diende ter afsluiting en verdediging van de Nekkerweg en de Volgerweg. Het heeft bomvrije gebouwen (1911) en een houten fortwachterswoning (Nekkerweg 24). In 1914 werden de bomvrije gebouwen voltooid van het voorm. fort aan de Middenweg (bij Zuiddijk 13) - met gepleisterde fortwachterswoning (Zuiddijk 13) - en het voorm. fort aan de Jisperweg (bij Zuiddijk 4).

Andere onderdelen van de stelling in de Beemster zijn een inundatiesluis (bij Zuiddijk 14; 1890-'91), een damsluis met boogbrug en dubbele schotbalkensponning (bij Rijperweg 99; 1899), en een damsluis bij de Jispersloot (Volgerweg ong.; 1914).