Monumenten in Nederland. Limburg

Valkenburg
(gemeente Valkenburg aan de Geul)

Kleine stad, ontstaan in het dal van de Geul bij een uitloper van het plateau van Margraten - de Heunsberg. Vanuit het nabijgelegen Oud-Valkenburg gaf Thibalt van Voeren (Fouron) rond 1087 opdracht tot de bouw van een burcht op

Valkenburg

1	kasteel Valkenburg (zie p. 376)
2	R.K.H.H. Nicolaas- en Barbarakerk (p. 377)
3	Franciscanessenklooster (p. 377)
4	Herv. kerk (p. 377)
5	R.K. kerk O.L. Vrouwe van de Altijdurende Bijstand (p. 377)
6	Berkelpoort (p. 378)
7	Grendelpoort (p. 378)
8	Huis de Halder (p. 378)
9	Spaans Leenhof (p. 378)
10	stadhuis Grotestraat 31-35 (p. 378)
11	stadhuis Geneindestraat 4 (p. 378)
12	Openbare lagere school (p. 378)
13	Postkantoor (p. 378)
14	Kuurhotel (p. 379)
15	hotel De l'Empereur (p. 379)
16	Oude Molen (p. 380)
17	Franse Molen (p. 380)
18	Station (p. 380)
19	Gemeentegrot (p. 380)
20	Fluwelen Grot (p. 380)
21	Wilhelminatoren (p. 380)
22	Lourdesgrot (p. 380)
23	Alg. begraafplaats (p. 380)

de Heunsberg die vanaf 1101 diende als zetel van het Land van Valkenburg. Al in 1122 volgde een eerste belegering en verwoesting. Aan de voet van de rond 1170 herbouwde burcht realiseerde men in de 13de eeuw een plan voor een rechthoekige nederzetting die tot de Geul liep. In de noordwesthoek verrees de kerk. In 1327 werd de burcht opnieuw belegerd. Bij een belegering in 1329

[p. 376]

Valkenburg, Kasteel Valkenburg, plattegrond

werd de burcht voor de tweede keer verwoest. Diederik IV liet vanaf 1335 de burcht herbouwen en de stad voorzien van een stadsmuur. Een toen ten noorden van de Geul gegraven molentak ging dienen als noordelijke stadsbegrenzing. Het Land van Valkenburg werd in 1356 tot graafschap verheven en kwam in 1381 aan de hertog van Brabant. De in 1464-'65 versterkte stadsmuur weerstond in 1465 een belegering door Luikse troepen. Getuige de diverse veroveringen in de Tachtigjarige Oorlog waren de verdedigingswerken toen tegen de toegenomen vuurkracht niet meer bestand. In 1620 en 1773 had Valkenburg te lijden van stadsbranden. In 1672 werd de

Valkenburg, Kasteel Valkenburg

burcht door Staatse troepen met buskruit opgeblazen. Inmiddels was het Land van Valkenburg in 1661 grotendeels Staats gebied geworden; Oud-Valkenburg en Schin op Geul bleven Spaans. Voor de rechtspraak in dat gebied werd in het stadsdeel St. Pieter in 1661 het Spaanse Leenhof gebouwd. In 1785 kwam ook dit gebied aan de Republiek.

Ten noorden van de stadskern werd in 1846-'53 de spoorlijn Maastricht-Aken aangelegd, waarna de fraaie ligging van Valkenburg al vroeg leidde tot toerisme. In 1885 richtte men hier de eerste V.V.V. op, genaamd Het Geuldal. In 1890 kreeg Valkenburg een kuurhotel. Naast diverse hotels verrezen er ook verschillende rijke herenhuizen. Met de Thermae 2000 en Holland Casino is het nog steeds een belangrijke toeristenstad. Valkenburg is een beschermd gezicht.

Kasteel Valkenburg (Grendelplein 13) [1] is een indrukwekkende burchtruïne op driehoekige plattegrond, gelegen op de Heunsberg. Thibalt van Voeren liet hier rond 1087 een eerste versterking aanleggen in de vorm van een rechthoekige donjon, waarvan de bouw rond 1115 werd voortgezet door zijn opvolger Gosewijn I van Heinsberg. Deze donjon werd al in 1122 verwoest en vervolgens rond 1170 herbouwd in een zestienhoekige vorm. Na de verwoesting van dit bouwwerk in 1214 volgde de bouw van een kleinere tienhoekige don-

[p. 377]

jon. Toen verrees ook een oostvleugel ter plaatse van de huidige onderbouw van de ridderzaal. De derde donjon maakte in de tweede helft van de 13de eeuw plaats voor een zuidvleugel in opdracht van Diederik II van Kleef of zijn zoon Walram. Gelijktijdig begon men met het uithakken van de dwingel (Van Meijlandstraat) - een verdedigbare toegangsweg - waardoor men de Heunsberg van het plateau van Margraten scheidde wat de hoogteburcht beter verdedigbaar maakte. Toch werd de burcht in 1329 opnieuw verwoest. Deze werd door Diederik IV in gotische stijl herbouwd tot een fors L-vormig complex met een kleine traptoren in de binnenhoek, een ridderzaal (oostzijde) en een kapel (noordzijde). Verdere uitbreidingen en versterkingen volgden in de 15de eeuw; zo werd de dwingel in 1464-'65 verder uitgediept. Mogelijk ontstonden toen ook de - in 1937 ontdekte - onderaardse gangen die in de Fluwelen Grot uitkomen.

In 1672 werd de burcht door Staatse troepen opgeblazen, waarna men de resten als steengroeve gebruikte. Toch bleven substantiële resten bewaard van zowel de verdedigingswerken, als van de woonvleugels met kapel en ridderzaal. In 1797 kwam de ruïne in bezit van de heer van Schaloen, die deze in 1906 voor het publiek openstelde. Sinds 1924 is de ruïne in bezit van de stichting ‘Kasteel van Valkenburg’. In 1923-'30 begon men met de conservering van de ruïne en vanaf 1937 vonden enkele opgravingen plaats. Nieuwe consoliderende werkzaamheden zijn uitgevoerd in 1972-'79. De tijdens het begeleidende archeologisch onderzoek opgegraven resten van de drie opeenvolgende donjons zijn toen in het zicht gebracht. Op de noordflank van de dwingel bevinden zich resten van de oude Isr. begraafplaats, gesticht in 1792 en gesloten in 1925.

De R.K.H.H. Nicolaas- en Barbarakerk (Kerkstraat 18) [2] is een driebeukige pseudobasilicale kruiskerk met vijfzijdig gesloten koor en een ingebouwde toren van drie geledingen met ingesnoerde naaldspits. In 1226 was hier een kapel. In 1281 werd de parochie gesticht. Rond 1436-'38 (d) bouwde men een koor en in 1463 (d) werd de toren voltooid. Het tussengelegen korte schip met dwarsbeuk kwam rond 1479 (d) tot stand, de zijbeuken in het eind van de 15de eeuw. Van 1633 tot 1819 was het een simultaankerk voor katholieken en protestanten. Het gotische koor verving men in 1836 door een langer, rond gesloten, koor. Naar plannen van P.J.H. Cuypers kreeg de kerk in 1891 een voorportaal geflankeerd door kapellen. Cuypers tekende ook voor de uitbreiding van 1904, waarbij het huidige neogotische mergelstenen koor met sacristie verrees en de dwarsarmen werden verlengd. Kerk en toren zijn in 1956 gerestaureerd. Na rookschade door brand in de sacristie in 1965 werd de neogotische polychromie in 1966 verwijderd. Een nadere restauratie volgde in 1983.

Het interieur wordt gedekt door kruisribgewelven. Tot de inventaris behoren een laat-gotisch corpus (tweede helft 15de eeuw), een laat-gotisch Marianum (begin 16de eeuw), een St.-Remigiustriptiek (circa 1600) en beelden van St. Nicolaas en St. Barbara (begin 18de eeuw). Verder bevat de kerk koorstoelen (1864) en een communiebank (1905), alle van atelier Cuypers, en een hoofdaltaar en preekstoel (1905) vervaardigd door atelier Kasteleijn & Kühnen.

Aan de noordzijde van de kerk staat een hardstenen perroen met daarop een St.-Nicolaasbeeldje (oorspronkelijk 15de-eeuw). De perroen dateert vermoedelijk net als het poortje aan de Grotestraat (met Mariabeeld) uit het eind van de 17de eeuw. De voorm. pastorie (Kerkstraat 19) is een mergelstenen pand uit 1806 met lagere uitspringende middenpartij. De huidige pastorie (Kerkstraat 21) kwam in 1923 tot stand naar een ontwerp met rationalistische details van J.W.H. Luyten.

Het voorm. franciscanessenklooster (Oosterweg 2) [3] is een fors drielaags mergelstenen, L-vormig neogotisch complex met aangebouwde kapel. Het hoofdgebouw verrees in 1883 naar ontwerp van B. von Fisenne; de kloosterkapel volgde in 1886 en het zusterhuis in 1890-'91. Na het vertrek van de franciscanessen van de H. Joseph werd een deel van de kloostergebouwen gesloopt. De kapel is sinds 1961 in gebruik als Herv. kerk.

De voorm. Herv. kerk (Plenkertstraat 45) [4] is een eenbeukige kerk uit

Valkenburg, Herv. kerk

1891 met aangebouwde consistoriekamer en een geveltoren met ingesnoerde spits. Het ontwerp met neoclassicistische- en neorenaissance-elementen wordt wel aan P.J.H. Cuypers toegeschreven. De kerk is sinds 1967 buiten gebruik en doet nu dienst als restaurant.

Het voorm. jezuïetencollege (Kloosterweg 34) is een fors ‘Kulturkampf-klooster’ op E-vormige plattegrond met neogotische details, gebouwd in 1893-'95 naar plannen van H.J. Hürth als Collegium Maximum of Ignatiuscollege voor Duitse jezuïeten. In 1911 werden een vleugel en een bibliotheek toegevoegd. In 1943 werd de kapel afgebroken en van 1948 tot 1961 stond het gebouw leeg. Daarna werd het betrokken door de zusters franciscanessen van de H. Joseph. In 1962-'64 verrees een nieuwe kapel voor het moederhuis annex kloosterbejaardentehuis. Sinds 1985 heeft het complex geen kloosterbestemming meer.

Overige kerken. In 1930 in mergelsteen opgetrokken is de door A.J.N. Boosten ontworpen R.K. St.-Josephkerk (Koningswinkelstraat 1), een kruiskerk met rond gesloten koor en een terzijde staande toren met sterk ingesnoerde naaldspits. Het interieur bevat schilderingen van E. Laudy en glas-in-loodvensters van H. Jonas, Ch. Eyck en H. Schoonbrood. Naar plannen van Th. Boosten verrees in 1960-'61 de R.K. kerk O.L. Vrouwe van Altijddurende Bijstand (St.-Pieterstraat 1a) [5], een moderne zaalkerk met

[p. 378]

Valkenburg, Spaans Leenhof (1950)

hellend dak en een vrijstaande stalen klokkentoren.

Stadsmuur. Bij de herbouw van het kasteel vanaf 1335 kreeg de stad een op de buitenste ommuring van het kasteel aansluitende mergelstenen ringmuur met muurtorens en drie stadspoorten. In 1464-'65 volgde een verdere versterking met de bouw van vier uitspringende hoektorens, waaronder de Haldertoren. Nadat de verdedigingswerken in 1672 hun functie hadden verloren, verdwenen de stadsmuurdelen aan de noord- en oostzijde. Bewaard zijn een gedeelte van de in 1993-'94 gerestaureerde westelijke stadsmuur (bij Kerkstraat 19) en twee stadspoorten. Van de 14de-eeuwse Berkelpoort (bij Berkelstraat 2) [6] resteert de vierkante mergelstenen onderbouw met aan de veldzijde een rondboogspaarveld en daarin een spitsboogdoorgang. De poort is gerestaureerd in 1923 onder leiding van W. Sprenger - waarbij ook de naastgelegen verkeersdoorbraak tot stand is gekomen - en in 1955. Van de 14de-eeuwse mergelstenen Grendelpoort (Grendelplein 2) [7] resteert het voorfront, geflankeerd door ronde torens. De twee vensters op de verdieping zorgden voor licht in het achtergelegen - inmiddels verdwenen - wachtlokaal. De poort is gerestaureerd in 1929, onder leiding van W. Sprenger, en opnieuw in 1993. Op de 15de-eeuwse Haldertoren verrees in 1635 in opdracht van Gerard van Meer het Huis de Halder (Kerkstraat 31) [8]. Dit rijzige mergelstenen gebouw met vierkante traptoren is in de 18de eeuw gewijzigd en na oorlogsschade in 1946 hersteld.

Het voorm. Spaans Leenhof (Theo Dorrenplein 5) [9] is een rijk gedetailleerd L-vormig pand dat na het Partageverdrag van 1661 werd gebouwd aan de noordzijde - Spaanse zijde - van de Geul als rechthuis van de Spaanse voogd-leenstadhouder. Opvallend zijn de kolossale pilasters met de niet geheel stijlzuivere ionische kapitelen en de maniëristische omlijstingen van twee kleine rondboogvensters. Verder heeft het gebouw een Vlaamse gevel en een gezwenkte geveltop, alsmede een meer classicistische kroonlijst. In 1713 kwam het rechthuis in Oostenrijkse handen. In 1763 werd de rechtbank verplaatst naar Hoensbroek. Na 19de-eeuwse verbouwingen (vensters) stond het pand bekend als het huis Quaedvlieg. Het is in 1947 gerestaureerd en huisvest sinds 1964 het V.V.V.-kantoor.

Stadhuizen. Het voorm. stadhuis Grotestraat 31-35 [10] is een mergelstenen pand uit 1814, uitgebreid in 1900-'01. Naar plannen van J.H.C. Kröner ontstond toen een stadhuis annex postkantoor en dienstwoning. De plastische voorgevel vertoont jugendstil-elementen en is voorzien van een woonhuiserker, bordes met balkon en een achtkantige stadhuistoren. Sinds 1969 herbergt het gebouw het Streekmuseum Land van Valkenburg. Het huidige stadhuis Geneindestraat 4 [11] werd naar een ontwerp van Th. Boosten in 1964-'66 gebouwd ter plaatse van het in opdracht van G. Wehry rond 1890 gebouwde landhuis Dersaborg. Daarvan zijn de toegangspoort (circa 1890) en de met vakwerktopgevel uitgevoerde portierswoning (Wehryweg 6; circa 1910) bewaard gebleven.

Valkenburg, Stadhuis annex postkantoor

De voorm. openbare lagere school (Kerkstraat 6) [12] is een L-vormig mergelstenen gebouw uit 1856 met neoclassicistische details. Het werd in 1891 met een derde lokaal uitgebreid en is sinds 1928 niet meer als school in gebruik. De neoclassicistische onderwijzerswoning Kerkstraat 4 dateert uit circa 1891.

De voorm. marechausseekazerne van Hulsberg (Nieuweweg 58-64) is een bouwblok van vier woningen gebouwd in 1933 in zakelijk-expressionistische vormen naar ontwerp van P.J.M. Zeegers.

Het postkantoor (Lindenlaan 17) [13] is een wit geschilderd pand in sobere traditionalistische vormen, gebouwd in 1938-'40 naar plannen van J. de Bruin.

Kasteel Oost (Oosterweg 28). Dit oorspronkelijk 16de-eeuws huis was de zetel van de heerlijkheid Strucht. Het werd in 1830 in opdracht van jhr. L.L. de Villers de Pité verbouwd in neoclassicistische vormen en voorzien van een middenrisaliet met fronton en rondboogvensters. Het in 1998 gerestaureerde gebouw heeft een voorhof geflankeerd door twee - in opzet mogelijk 18de-eeuwse - bouwhuizen.

Woonhuizen. In de nabijheid van Valkenburg zijn mergelgroeven. De meeste oudere huizen zijn dan ook gebouwd in mergelsteen. Vanaf het eind van de 19de eeuw zijn de vensteromlijstingen soms in baksteen uitgevoerd, bijvoorbeeld bij Geneindestraat 5 (circa 1900). Met name aan de Grotestraat gaan waarschijnlijk achter de vaak 19de-eeuwse gevels oudere kernen schuil. Dit is mogelijk het geval bij Grotestraat 15-19, 18 en 20-22. Zichtbaar 17de-eeuws is de in- en uitgezwenkte achtergevel van Huis De Guasco (Grotestraat 13). Classicistisch van opzet is het in 1762 gebouwde brede herenhuis Neerhem 8 met hardstenen vensteromlijstingen en bordestrap. Het bij Berkelstraat 13 behorende poortje uit 1724 aan de Maternusstraat heeft een accoladeboog met daarin een ramskop (gerestaureerd 1948).

Vanaf de 19de eeuw werd Valkenburg een geliefde plaats voor het bouwen van buitenhuizen en villa's. Zo liet generaal P.A.C.R.P.E. de Ceva in 1848 het neoclassicistische buitenhuis Geerlingshof

[p. 379]

Valkenburg, Poortje Maternusstraat

(Broekhem 114) bouwen; de haakse vleugels dateren van 1896. Bij het in 1854 opgetrokken buitenhuis Jacoba (Kloosterweg 4) verwijzen accoladebogen en een traptoren met kantelen naar de Willem II-gotiek. Ook met traptoren maar in eclectische stijl uitgevoerd is het buitenhuis Strabeek 54. Dit huis kwam rond 1860 tot stand voor dhr. Van Melsen. Eveneens eclectisch maar overwegend met neorenaissance-vormen ontworpen is de rijk gedetailleerde Villa Alpha (Plenkertstraat 43), die dhr. Kreijten in 1882 liet bouwen. Vergelijkbaar van stijl zijn de forse herenhuizen Reinaldstraat 2-4 (1889) en Reinaldstraat 6 (circa 1890). Uitgevoerd in baksteen met mergelstenen banden en neorenaissance-vormen zijn de villa's Flora (Broekhem 28; circa 1885) en Ingerhof (Geneindestraat 25; 1888), die tevens chaletstijl-elementen vertoont, en de dubbele villa Neerhem 64 (circa 1892). Voorbeelden van forse buitenhuizen in deze stijl zijn Villa Leeuwenhorst (Nieuweweg 52; 1888), gebouwd voor jhr. L. van der Maesen de Sombreff en Villa Nova (Nieuweweg 24; 1902). Herenhuizen met eclectische details zijn bijvoorbeeld Walramplein 8 (circa 1885), Neerhem 53 (circa 1890) en Grotestraat 26 (circa 1900). Overwegend late neoclassicistische details vertonen Lindenlaan 7 (circa 1880), Neerhem 47-49 (circa 1890), Walravenstraat 8 (1892) en Steenstraat 1 (1899). Curieus is de mergelstenen gevel van De Guascostraat 3, waar rond 1900 decoratieve gevellijsten zijn uitgehakt. Van neogotische details voorzien zijn het dubbele herenhuis Kerkstraat 23-25 (circa 1900) en de villa Diana (Broekhem 93; 1902). Een aantal huizen vertoont een jugendstil-karakter door de naar binnen gekrulde wenkbrauwen boven de vensters. Voorbeelden hiervan zijn de herenhuizen Neerhem 55-57 (circa 1900), Wehryweg 3 (1901) en Lindenlaan 10-12 (1906). Bij het forse woonhuis Koninginneweg 2 (1908), ontworpen door J. Luijten voor T. Dorren, en de villa Sole Mio (Broekhem 16; 1903) versterken de roede-indelingen dit karakter. Jugendstil- maar vooral ook siersteendetails zijn te vinden bij de bakstenen huizen Lindenlaan 21-25 (1903), Passage 7 (1908), Grotestraat 16 (1910) en Emmalaan 13-15 (1912-'14). Het dubbele woonhuis Parallelweg 1/Kloosterweg 3 (1912) is uitgevoerd met rationalistische details. Een Duitse ‘Um 1800’-detaillering is zichtbaar bij de door A. Wijsbek ontworpen villa Kloosterweg 2 (circa 1915). Vooral in de geveltoppen van de door J. Stuyt in 1925 ontworpen arbeiderswoningen St.-Nicolaasstraat 1-29 en Herkenbroekerweg 21-27 zijn expressionistische elementen zichtbaar. De zakelijk-expressionistische villa's worden in Valkenburg vertegenwoordigd door de villa's Bellwood (Broekhem 14; 1928), naar ontwerp van A.J.N. Boosten voor B. Janssens, en Zonnehof (Broekhem 82; 1932), naar plannen van J.L. Grubben voor F. Smeets. In een parkachtige tuin staat de traditionalistische villa Biejebosj (Oud-Valkenburgerweg 14; 1933) naar ontwerp van S.J. Dings.

Het voorm. kuurhotel (Neerhem 68) [14] is een fors vierlaags pand met chaletstijl-elementen, gebouwd in 1892 naar ontwerp van P.J.H. Cuypers voor de N.V. Maatschappij tot Exploitatie van een rust- en herstellingsoord. De constructeur was C. van Straaten. Van 1911 tot 1939 was het de huisvesting van Franse Redemptoristen. Momenteel is het een hotel (Parkhotel Rooding).

Overige horeca. Het Hotel de l'Empereur (Grotestraat 32) [15] is een L-vormig pand waarvan de haakse

Valkenburg, Villa Alpha

vleugel mergelstenen spekbanden heeft en uit de 17de-eeuw dateert; de poortomlijsting is gedateerd 1687. De voorgevel heeft een 19de-eeuws aanzien. Voorbeelden van hotels met eclectische details zijn La Casa (Grotestraat 25; circa 1885), Amsterdam (Nieuweweg 27; circa 1890), Atlas (Nieuweweg 7; circa 1895), alsmede Neerhem 107 (1894) en Neerhem 36-40 (circa 1900). Een rijke eclectische detaillering met een Vlaamse gevel in neorenaissance-stijl heeft het voorm. Casinohotel (Jan Deckerstraat 1), gebouwd in 1902 in opdracht van de Duitse familie Pappers. Een combinatie van eclectische en neoclassicistische vormen vertonen het voorm. Hotel Prins Hendrik (Wilhelminalaan 55; 1904), Hotel Monopole (Nieuweweg 22; 1906) en - met Nieuw-Historiserende details - het Hotel Prinses Juliana (Broekhem 11; 1913-'14). In functionalistische stijl ontworpen is het mergelstenen Hotel Austin (Wilhelminalaan 65) uit 1930. Watermolens. Op de Geul en de aan de noordzijde parallel daaraan

Valkenburg, Kuurhotel (1981)

[p. 380]

Valkenburg, Station (1993)

lopende Molentak bevinden zich drie watermolens. De bovenste daarvan is de Oude Molen of ‘Banaalmolen’ (St.-Pieterstraat 2-4) [16]. Ter plaatse van een al in 1244 vermeld molengebouw verrees in 1860 in opdracht van J.R. Meuwissen het huidige imposante vijflaags molengebouw, opgetrokken in mergel en voorzien van neoclassicistische details. In de overkluizing bevindt zich sinds 1919 een dubbele horizontale Francisturbine.

Nabij staan diverse bedrijfsgebouwen, waaronder houten en betonnen silo's uit circa 1923. De molen werd in 1960 stilgelegd; in 1985 gereactiveerd en in 2000 definitief gesloten. De Franse Molen (Lindenlaan 32) [17] is een in 1804 voor de Fransman B. Loisel op de rechteroever gebouwde onderslagmolen, ingericht als korenmolen. In 1929 heeft men het huidige brede ijzeren waterrad aangebracht. De in 1962 stilgelegde molen is in 2001-'02 gerestaureerd. Het mergelstenen molenaarshuis (Lindenlaan 30) dateert uit het begin van de 19de eeuw. De Kruitmolen (Plenkertstraat 88-90) is de onderste molen van de drie en werd in 1819-'21 gebouwd door molenmeester J. Bongaerts voor B. Loisel. De in 1851 buiten gebruik geraakte molen werd in 1875 groter herbouwd als papiermolen. In 1886 werd het een nevenvestiging van de Aachener Export Bierbrauerei Dittmann & Sauerländer. Het waterrad werd in 1890 vervangen door het nog bestaande ijzeren Zuppingrad. De door het rad geleverde drijfkracht werd eerst aangevuld met stoomkracht en vanaf 1924 door elektrische compressoren. De nevenvestiging ging in 1921 zelfstandig verder als bierbrouwerij ‘De Leeuw’ (Prinses Beatrixsingel 2). In 1924 werd er een vatenhal bijgebouwd.

Het station (Stationstraat 10) [18] werd in 1853 gebouwd aan de lijn van Maastricht-Aken naar ontwerp van J. Enschede. Het geheel in mergelsteen opgetrokken langgerekte pand met hoger middendeel vertoont kenmerken van de Willem II-gotiek in de vorm van arkeltorentjes en Tudorbogen boven de vensters. De gevel toont de wapens van Aken, Valkenburg en Maastricht. Rond 1889 heeft men de zijvleugels in dezelfde stijl verlengd en kreeg het middendeel een uitgebouwde vestibule. Deze vestibule werd in 1931 verbreed. Uit die tijd dateert ook het door S. van Ravesteyn ontworpen (nu gesloten) viaduct naar het tweede perron. Het breukstenen woonhuis Stationstraat 41, uitgevoerd met trapgevels, is vermoedelijk in 1900-'01 gebouwd als overwegwachterswoning.

Mergelgrotten. In het mergelplateau aan de zuidzijde van Valkenburg bevinden zich enkele belangrijke grottencomplexen die vanaf de 13de eeuw zijn ontstaan als mergelgroeven. De toegang tot de Gemeentegrot (Cauberg 2) [19] is voorzien van een vroeg-17de-eeuwse poortbekroning in Lodewijk XIV-stijl afkomstig van de voorm. Augustijnenkerk te Maastricht. In de grot bevindt zich naast diverse houtskooltekeningen ook een eenvoudig altaar, behorend tot een schuilkapel uit 1799-1800. De Fluwelen Grot (Grendelpein 13) [20] heeft een reconstructie van een dergelijk altaar en houtskooltekeningen. Op initiatief van de Tilburgse textielfabrikantenzonen J. en K. Diepen werd een deel omgevormd tot een kopie van de Romeinse catacomben (Plenkertstraat 55). Met pater L. Hagen en met P.J.H. Cuypers als supervisor werden in 1910-'12 de belangrijkste delen van de kopieën van de catacomben met bijbehorende schilderingen in de mergelgroeven aangebracht, waaronder kopieën van de Priscilla-catacombe, de Corneliuscrypte en de Ceciliakapel. Een deel van de Daalhemergroeve heeft men in 1917 ingericht tot een steenkoolmijnmuseum (Daalhemmerweg 31). Uit die tijd dateert de dienstwoning bij de ingang.

Recreatie. De Wilhelminatoren (Heunsbergerweg 9) [21] is een uitkijktoren van vijf geledingen met overhoekse steunberen en een overdekt uitzichtplateau. De toren verrees in 1906 op de Heunsberg in opdracht van het Kur-Comité Falcobergia naar een ontwerp met neogotische elementen. De betonnen overdekking en het kruis dateren van 1937. Het openluchttheater (Plenkertstraat) werd in 1916 gebouwd in de vorm van een amfitheater naar ontwerp van P.J.H. Cuypers.

Wegkapellen. Uit 1828 dateert de open mergelstenen wegkapel bij Walem 47, uitgevoerd met drie kruisen. De gepleisterde wegkapel Strabeek 31 werd gesticht in 1894 door B. Philippi. Aan de Cauberg staat een kapel met verzetsmonument uit 1958, ontworpen door J. Huysmans.

De Lourdesgrot (bij Cauberg 18) [22] is getrouw naar de originele Lourdesgrot uitgehouwen in de mergelwand van de Cauberg. Op initiatief van pastoor W. Hermans werd hiermee in 1926 begonnen naar ontwerp van J. Ras. De terzijde staande preekstoel is gemaakt door H.J. Eymael, het Bernadette-beeld door atelier Linssen (1934). De hardstenen sacristie annex kiosk voor de verkoop van religieuze artikelen werd in 1929 gebouwd naar ontwerp van architect Dils.

De Alg. begraafplaats (bij Cau-

[p. 381]

berg 19) [23] is een tegen de Cauberg aangebouwde en gedeeltelijk ommuurde begraafplaats met enkele compartimenten. Het oudste deel dateert van 1836. Daar bevindt zich de neoclassicistische begraafplaatskapel met een lager koorgedeelte voorzien van een kleine dakruiter. Aan de zuidkant van het oudste deel bevindt zich een gravenwand met vier rijk uitgevoerde familiegraven met deels in de mergelwand uitgehakte grafkelders. Neogotisch van vorm is de grafkapel van de familie De Guasco (1864). De in opzet vergelijkbare grafkapel van de familie Wehry (circa 1885) is geïnspireerd op de late gotiek. Romaanse vormen vertoont de grafkelder van notaris J.L. Palmen (circa 1883). De neogotische grafkelder voor de familie H. Habets-Willems heeft een door P.J.H. Cuypers ontworpen vrijstaande achtzijdige grafkapel (1892).

Op een hoger terras bevinden zich het protestantse en sinds 1925 het Isr. gedeelte, delen voor kloosterlingen, alsmede een gedeelte voor ongedoopten. Aan de westzijde werd rond 1935 een uitbreiding gerealiseerd met terrassen en - voor Nederland bijzondere - drielaagse inschuifgraven. Interessant is het grafteken voor circusdirecteur W.G. Hagenbeck († 1966) met het beeld van een ijsbeer.

Boerderijen. In de omgeving van Valkenburg bevinden zich enkele interessante gesloten hoeven. Van de grote herenhoeve Holswick (Beekstraat 6) heeft het mogelijk 17de-eeuwse woonhuis mergelstenen speklagen. De westvleugel dateert uit 1776. De in oorsprong 17de-eeuwse mergelstenen hoeve Hekerweg 23-25 heeft een later verhoogd woonhuis met resten van een gezwenkte gevel. Naast de inrijpoort bevindt zich een kleinere voetgangerspoort. Van de grote gesloten hoeve De Heek (Hekerweg 29) - eens eigendom van het stift Sint Gerlach - stamt de achtervleugel uit 1658. Het woongedeelte is rond 1920 vernieuwd in Nieuw-Historiserende vormen. Uit de 18de eeuw dateren de drie geschakelde hoeven Hekerweg 34-38 en de boerderij Hekerweg 35 uit 1799 (poortsluitsteen). Verder de wit geschilderde mergelstenen hoeve Walem 47, met aan de straat twee topgevels, en de hoeve

Valkenburg, Klooster Ravensbosch

Walem 104, voorzien van een woongedeelte met trapgevel uit 1737.

Het klooster Ravensbosch (Ravensbos 1), gelegen ten noorden van Valkenburg, is een groot gepleisterd E-vormig complex met neoclassicistische elementen. Dit klooster annex school en pensionaat werd in 1885 gebouwd voor de Oblaten van de Onbevlekte Maagd Maria. De in 1890 tot drie bouwlagen verhoogde oostvleugel moest in 1896 door middel van drie traptorens worden verstevigd. Midden achter de ingangspartij staat een kloosterkapel uit 1900 naar ontwerp van de architect Peters uit Aken.