Monumenten in Nederland. Drenthe

[p. 198]

Vries
(gemeente Tynaarlo)

Esdorp, ontstaan in de vroege middeleeuwen op de hogere zandgronden van het Drentse plateau. De essen bevonden zich aan de westzijde. Vries ontwikkelde zich tot hoofdplaats van het dingspel Noordenveld. De structuur van de oude dorpskern met langgerekte kerkbrink is lang behouden gebleven. Het dorp groeide uit langs de uitvalswegen en langs de in 1932 aangelegde Nieuwe Rijksweg. Na de Tweede Wereldoorlog is het dorp aan de west- en de zuidzijde uitgebreid. Vries is een beschermd dorpsgezicht.

De Herv. kerk (Brink 3) is een eenbeukige kerk met hoog, driezijdig gesloten koor en een ongelede toren met spaarvelden en tentdak. De romaanse toren verrees in de tweede helft van de 12de eeuw. Tot de tweede reeks galmgaten met deelzuiltjes is de toren opgebouwd in tufsteen, daarboven volgen afwisselend lagen tuf- en baksteen. De bovenbouw tenslotte bestaat geheel uit baksteen en heeft een door een rondboogfries afgesloten spaarveld. Het bovenste gedeelte heeft men in 1769 hersteld. In de toren hangt een door Wolter Schonenborch gegoten klok (1517). Vermoedelijk eind 12de eeuw kwam het romaanse tufstenen schip tot stand met rondboogvensters in een doorgaand spaarveld met rondboogfries. Het gotische bakstenen

Vries, Herv. kerk, plattegrond

Vries, Herv. kerk

koor met steunberen verrees circa 1425 ter vervanging van de oude, halfronde koorsluiting. Bij de ingrijpende restauratie in 1946-'49, onder leiding van A.E. van Giffen, zijn bij het schip de romaanse vensters en ingangen in de noord- en de zuidgevel teruggebracht aan de hand van aangetroffen bouwsporen. Verder kreeg de toren toen een iets meer gedrukt tentdak en is aan de noordzijde een consistoriekamer in 17de-eeuwse stijl toegevoegd. Inwendig wordt het schip gedekt door een houten balkenzoldering. Bij de restauratie is het in 1680 ingestorte koorgewelf opnieuw aangebracht, waarbij de ribben aansluiten op de oude gebeeldhouwde

[p. 199]

Vries, Openbare lagere school

kraagstenen (kopjes). In de noordwand van het koor bevindt zich een natuurstenen omlijsting van een 15de-eeuws sacramentshuisje. De kerk heeft een 13de-eeuws doopvont van Bentheimer zandsteen, bestaande uit een met reliëffriezen met bladranken en touwmotieven versierde ronde kuip op een gedrongen schacht geschraagd door vier mannelijke figuren. Tot de inventaris behoren verder een preekstoel in laatmaniëristische stijl (1661), een familiebank met gebeeldhouwde bekroning (1762) in Lodewijk XV-stijl, voorzien van het alliantiewapen van Joan Gijbelandt en Allegonda van Linthorst, en een door de gebroeders van Oeckelen gebouwd orgel (1885). Bijzonder zijn de in het schip opgegraven resten van een klokkengieterij. Ze zijn met enkele sarcofaagdeksels ondergebracht in de kelder van de nieuw aangebouwde consistorie. De pastorie (Brink 2) is een blokvormig pand met ionische pilasters, erkers en grote dakkapellen, gebouwd in 1923 in nieuw historiserende stijl. In 1964 heeft men aan de achterzijde een verenigingsgebouw aangebouwd.

De (Geref.) Ontmoetingskerk (Oude Asserstraat 40) is in 1969 gebouwd naar plannen van W. Ingwersen, honderd jaar na de eerste Geref. kerk aan de Oude Asserstraat. De asymmetrisch opgebouwde kerk heeft een lessenaardak met aan de hoge zijde een lichtbeuk en een open klokkentoren aan de voorkant.

Het voorm. raadhuis (Oude Rijksweg 12) is in 1901 gebouwd naar een ontwerp met neorenaissance-details van gemeentearchitect H. Hajema en heeft de vorm van een middenganghuis met hoger opgetrokken middenpartij. Het nieuwe, door J. Bedaux ontworpen raadhuis aan het Raadhuisplein is in 1996 in gebruik genomen.

De voorm. openbare lagere school (Nieuwe Rijksweg 4) is in 1915 gebouwd naar een ontwerp van W.O.D. Havermans in expressionistische stijl. Het U-vormige, deels gepleisterde schoolgebouw wordt bekroond door een dakruiter met helmkap. In 1929 heeft men de school in aangepaste stijl uitgebreid. Het gebouw dient nu als dorpshuis. De naastgelegen onderwijzerswoning (Nieuwe Rijksweg 6) werd in 1932 enkele meters verderop herbouwd in verband met de aanleg van de Nieuwe Rijksweg.

Bosch en Vaart (Groningerstraat 30) is een wit gepleisterd landhuis uit 1881, opgetrokken in eclectische vormen met chaletstijl-elementen. De grote, landschappelijk aangelegde tuin biedt uitzicht op het Noord-Willemskanaal. Enkele jaren na de bouw van het huis zijn de oranjerie (appelschuur), de in vakwerk uitgevoerde stookhut en de achtzijdige theekoepel aan het begin van een lange oprijlaan toegevoegd. Het in dezelfde stijl als het hoofdgebouw opgetrokken koetshuis (Groningerstraat 32) is later verbouwd tot een afzonderlijk woonhuis.

Woonhuizen. Het blokvormige, gepleisterde eenlaagspand Groningerstraat 3 werd in 1853 gebouwd voor notaris A. Homan en kreeg rond 1905 het huidige aanzien met neorenaissance-elementen. Opvallend is de opgemetselde

Vries, Boerderij Oude Rijksweg 3 (1980)

dakkapel met klauwstukken en fronton. Rustica (Groningerstraat 8) is een wit gepleisterd dwars huis met schuur, gebouwd in 1859-'60 in sobere neoclasssicistische vormen voor burgemeester L. Vos. Het met blokbepleistering uitgevoerde middenganghuis Huize Bijdorp (Tynaarlosestraat 2) kwam in 1889 tot stand voor burgemeester L. Drijber en diende tot 1923 ook als postkantoor. Laat-19de-eeuws is het dwarse huis Groningerstraat 6 met vrijstaande schuur. De in 1906 als dokterswoning met praktijkruimte gebouwde, wit gepleisterde, villa Tynaarlosestraat 53-55, vertoont jugendstil-elementen.

Boerderijen. De boerderij Oude Rijksweg 10, met tweelaags classicistisch woonhuis, dateert uit circa 1810. In de 18de eeuw stond op deze plek mogelijk een herberg. De Burcht (Tynaarlosestraat 58) is een boerderij met dwars geplaatst woonhuis uit circa 1860, voorzien van een hoger opgetrokken middenpartij met fronton. Andere voorbeelden van dit boerderijtype zijn Oude Rijksweg 3 (1879), Oude Rijksweg 5, met een eclectisch woonhuis uit 1909, en de Menkenhof (Oude Rijksweg 7), met een in 1923 gebouwd dwars woonhuis bij een oudere schuur op het terrein van de oude Menkenhof. De 19de-eeuwse hallenhuisboerderij Brink 9 heeft een zijbaander en een omstreeks 1880 verlengd woonhuis. Brink 8 is een boerenschuur uit 1880 met rieten dak en inrijdeuren aan de brinkzijde. Voorbeelden van krimpenboerderijen met een met riet

[p. 200]

gedekte schuur en een woonhuisgedeelte met zaadzoldervensters zijn Tynaarlosestraat 4 (circa 1900) en Asserstraat 21 (circa 1925). De kop-rompboerderij Elsbroek (Groningerstraat 11) heeft een villa uit 1922 als woonhuisgedeelte. De in 1921 gebouwde kop-rompboerderij Schultenhof (Schultestraat 7) bestaat uit een woonhuis met gewelfd schilddak en siermetselwerk in gele baksteen en een met riet gedekte schuur voorzien van ruitvormige stalvensters.

De voorm. dubbele sluiswachterswoning bij de vernieuwde sluis III in het Noord-Willemskanaal (Kanaaldijk 23-24) dateert uit 1895. Het langgerekte dwarse pand bezit een neorenaissance-detaillering en gesneden windveren.

De voorm. zuivelfabriek ‘De Vooruitgang’ (Tynaarlosestraat 21-23) is een stoomzuivelfabriek uit 1912, gebouwd bij de toenmalige molen van Vries. Van de fabriek rest alleen de schoorsteen. In 1936 werd de molen vervangen door een nieuwe malerij met aangebouwd woonhuis, uitgevoerd in zakelijk-expressionistische blokvormige volumes met platte daken, die in hoogte verschillen. Dit gebouw heeft nu een handelsfunctie.

Het trafohuisje (Oude Rijksweg 8) dateert uit circa 1930 en heeft een zadeldak op sierkorbelen.

Donderen. Dit esdorp ten noordwesten van Vries is ontstaan in de middeleeuwen. Boerderijen. Voorbeelden van 18de-eeuwse hallenhuisboerderijen met in de achtergevel inrijdeuren binnen

Bunne bij Vries, Fabrieksgebouw van de Coöperatie Bunne

een onderschoer zijn ‘Het Ontwaakte Oog’ (Zuideinde 3), met dwars aangebouwde bijschuur of schaapskooi, en Middenweg 4, ook met bijschuur. De rond 1900 gebouwde kop-rompboerderij ‘Huize Donderen’ (Dorpsweg 7) heeft een dwars geplaatst voorhuis. De voorm. openbare lagere school (Dorpsweg 6), gebouwd rond 1900 als een tweeklassige school, dient nu als dorpshuis. Aan de overzijde van de weg ligt de bijbehorende onderwijzerswijzerswoning (Dorpsweg 3), met opvallend siermetselwerk in de voorgevel.

Bunne. Esdorp ten noordwesten van Vries. Uit de 18de eeuw dateert het boerenwoonhuis Westeinde 1, met rieten zadeldak tegen een topgevel met vlechtingen. Interessante krimpenboerderijen zijn Donderenseweg 5 (circa 1875), met zaadzoldervensters en ingangsomlijsting, en Donderenseweg 12 (1909), voorzien van een dakkapel met neorenaissance-detaillering. Beide boerderijen hebben een met riet gedekte schuur. Het fabrieksgebouw van de Coöperatie Bunne (Eelderweg 1), gebouwd in 1936 naar ontwerp van J. Boelens ter vervanging van een zuivelfabriek uit 1896, bestaat uit in hoogte verspringende bouwvolumes met plat dak. Het heeft een betonnen luifel boven het laadperron aan de voorzijde en uitspringende betonnen middendorpels bij de vensters. Momenteel is het gebouw in gebruik als metaalwarenfabriek. Ten noorden van Bunne bevinden zich in het esdorp Winde de kop-rompboerderijen Peizerweg 103 (circa 1885) en Peizerweg 109, met een blokvormig woonhuis uit 1914 in late neorenaissance-vormen.

Yde. Dit esdorp ten noorden van Vries heeft een grote rechthoekige brink en twee kleine driehoekige brinken. De dorpskern is in de 19de eeuw verdicht en aan de noordzijde en oostzijde (Norgerweg) uitgebreid. Boerderijen. Uit circa 1860 dateert de met riet gedekte hallenhuisboerderij Norgerweg 145 met dwarsdeel. De keuterij Brink 1 uit circa 1880 heeft een met riet gedekte schuur en een inrijdeur vóór de krimp in de zijgevel. Voorbeelden van krimpenboerderijen uit circa 1900 zijn Groningerstraat 123 en Norgerweg 141, beide voorzien van een woonhuisgedeelte met zaadzoldervensters en een met riet gedekte schuur. Een zuiver voorbeeld van een krimpenboerderij is Brink 2 (circa 1910). Deze boerderij is uitgevoerd met neorenaissance-details en een opgemetselde dakkapel met pinakelbekroning. De boerderij Norgerweg 166 heeft als woonhuisgedeelte een in 1924 gebouwd middenganghuis met een inpandig portiek en een dakkapel met houten fronton.