Monumenten in Nederland. Drenthe

Orvelte
(gemeente Midden-Drenthe)

Esdorp, ontstaan in de middeleeuwen aan de weg van Westerbork naar Zweeloo op de hogere zandgronden, mogelijk als dochternederzetting van Westerbork. Orvelte wordt in 1362 voor het eerst vermeld. De agrarische bebouwing concentreert zich vooral langs de Dorpsstraat en de Schoolstraat. Aan de Flintenweg en Schapendrift ligt een ruime, veelhoekige en gave brink. In 1967 is Orvelte aangewezen als beschermd dorpsgezicht. De gemeente heeft het initiatief genomen het dorp te restaureren als ‘levend monument van historische landelijke bouwkunst’. Bij de realisatie van dit museumdorp is men uitgegaan van het kadastraal minuutplan uit circa 1830. Daarbij is de brink hersteld, zijn de nog bestaande typerende panden gerestaureerd en zijn enkele historisch passende boerderijen en schuren die elders moesten verdwijnen, naar Orvelte overgebracht. Ook zijn de karakteristieke wegverharding, erfafscheiding en weg- en erfbeplanting hersteld.

Het voorm. tolhuis (Dorpsstraat 10)

[p. 164]

Orvelte, De brink vanuit het zuidwesten

Orvelte, Boerderij Bruntingerhof (1973)

dateert uit circa 1870 en is thans in gebruik als museum en infowinkel.

Boerderijen. Eén van de oudste boerderijen in Orvelte is de vanuit Bruntinge overgebrachte Bruntingerhof (Flintenweg 8). Deze 17de-eeuwse, met riet gedekte, hallenhuisboerderij met achterbaander en onderschoer is oorspronkelijk gebouwd als ‘los hoes’. Tegen het woonhuisgedeelte heeft men in 1728 een voorkamer gebouwd. De voorgevel bevat een houten kruiskozijn met luikjes. De vakwerkgevels van het woonhuisgedeelte uit 1728 zijn opgevuld met baksteen, die van het bedrijfsgedeelte met beleemd vlechtwerk. De aangebouwde houten bijschuur heeft decoraties van geknoopt stro. De boerderij werd in 1973 overgeplaatst uit Bruntinge. Op het erf staat een van elders overgebrachte bakspiker, waarvan de vakwerkgevels met baksteen zijn gevuld.

[p. 165]

In het dorp staan diverse voorbeelden van 18de-eeuwse hallenhuisboerderijen met langsdeel en achterbaander met onderschoer. De uit 1758 daterende boerderij Dorpsstraat 1 heeft een dwars aangebouwde houten bijschuur en de boerderij Dorpsstraat 3 een ingekorte, aangebouwde hooischuur en op het erf een schaapskooi, turfschuurtje en stookhut. Bij Flintenweg 4 staat een losse bijschuur en bij Flintenweg 2 een schaapskooi. De bakstenen topgevel van de boerderij Melkweg 2 is voorzien van het nokanker ‘1708’. Een aangebouwde houten bijschuur en een topgevel bij het woonhuisgedeelte hebben de boerderijen Flintenweg 6 (1798) en Dorpsstraat 2. Het voorhuis met topgevel van de met riet gedekte boerderij Schapendrift 1 is voorzien van een aangebouwde eindkamer. Bij Schapendrift 2 staat een mogelijk 18de-eeuwse of oudere houten hooischuur annex schaapskooi met ankerbalkconstructie en rieten schilddak.

Voorbeelden van 19de-eeuwse hallenhuisboerderijen met een langsdeel zijn Schoolstraat 3, met dwars geplaatste bijschuur, en de nu als slagerij in gebruik zijnde boerderij Schoolstraat 1, met een achterbaander in het muurvlak en met vrijstaande bijschuren. Voorbeelden van 19de-eeuwse hallenhuisboerderijen met dwarsdeel zijn: Brugstraat 2, Brugstraat 4 en Dorpsstraat 7. De laatste heeft op het erf een stookhut uit circa 1910 en is door de Stichting Orvelte in 1974 herbestemd tot wagenmakerij. Daarvoor zijn een houtzagerij, een overkapping voor een zaagmachine, een droogschuur en nog een schuur bijgebouwd. Schoolstraat 2, eveneens een hallenhuisboerderij met dwarsdeel, is in 1916 uitgebreid met een winkel en dient sinds 1925 als café.

Ten zuidoosten van Orvelte ligt de moderne krimpenboerderij Wezuperweg 1, gebouwd in 1937 in opdracht van J. Nijsingh naar ontwerp van J. Boelens. Aan de linkerzijde bevindt zich een kleine uitbouw en een vensterreeks met brede stijlen onder de dakrand. Deze boerderij heeft deel uitgemaakt van de ontginningsactiviteiten van de N.V. Het Landschap Drenthe.

Bedrijfsgebouwen. De smederij Dorpsstraat 9 dateert uit 1876 en is in 1974 naar Orvelte overgeplaatst. De voorm. coöperatieve zuivelfabriek ‘De Onderneming’ (Melkweg 3) is een 19de-eeuws complex bestaande uit een onderkelderd dwarshuis en twee schuren. Het melkfabriekje bevat een complete inventaris en is nu in gebruik als boteren kaasmakerij. De voorm. vlasfabriek ‘Orvelte’ (Oranjekanaal NZ 47), gelegen ten noorden van Orvelte, is gebouwd in 1917. Het complex bestaat uit een directeurswoning, twee bedrijfsruimten en een kapschuur met ijzeren spantconstructie.

De openbare lagere school (Oranjekanaal NZ 57), gelegen ten noorden van Orvelte, is rond 1910 gebouwd als een drieklassige gangschool met onderwijzerswoning, naar ontwerp van J. van Houten. Het gebouw met overstekend zadeldak vertoont een late neorenaissance-detaillering.