Monumenten in Nederland. Drenthe

Meppel

Stad, ontstaan in de middeleeuwen bij de plaats waar de riviertjes de Reest, de Wold Aa, de Havelter Aa (nu Oude Vaart) en de al vroeg gegraven Swarte Grift (nu Leisloot) en de Wetering (nu Hoogeveensche Vaart) samenkwamen in de Serthe (nu Meppeler Diep). Meppel wordt in 1141 voor het eerst vermeld en was toen nauw verbonden met het kapittel van Sint Pieter in Utrecht, dat hier uitgestrekte bezittingen had. De vroegste bewoning dateert waarschijnlijk van vlak na het midden van de 10de eeuw. Tot in de 14de eeuw was de slechts uit enkele boerderijen bestaande nederzetting alleen over water bereikbaar. De vroegste bebouwing lag hoofdzakelijk op de hogere zandige delen of eilandjes bij het knooppunt van waterwegen (Bleekerseiland, Kerkplein en Groenmarkt). In de eerste helft van de 15de eeuw nam de invloed van het Utrechtse kapittel af en in 1422 werd een eigen parochie van Kolderveen afgesplitst.

Door de toenemende vervening van de omgeving groeide ook het economisch belang van Meppel, waar aan het eind van de middeleeuwen twee jaarmarkten (vanaf 1460) en een weekmarkt (vanaf 1487) werden gehouden. Na een economische teruggang in de loop van de 16de eeuw, begon na circa 1625 een nieuwe bloeiperiode. In die tijd concentreerde de bebouwing zich in het gebied tussen Kleine Oever, Grote Oever, Noteboomstraat, Vledderstraat, Prinsenplein, Prinsenstraat en Kerkplein. De aanleg van de Smildervaart (Oude Vaart), de Hoogeveensche Vaart en de Drentsche Hoofdvaart in de 17de en 18de eeuw zorgden voor een nauwe betrokkenheid van Meppel bij de Drentse verveningen en stimuleerden de scheepvaart. In de 18de eeuw werd Meppel uitgebreid met het gedeelte tussen Weteringstraat, Prinsenstraat, Prinsenplein, Prinsengracht, Keizersgracht, Zuideindigerpad en Stoombootkade en verder ontstond er bebouwing langs het Moleneinde, de Woldstraat en het Noordeinde.

In 1809 werd Meppel tot stad verheven. Vanaf die tijd trad vooral verdichting van de bebouwing op. De oude loop van de Hoogeveensche Vaart - via Prinsengracht en Kerkplein - verlegde men in

[p. 143]

Meppel, Binnenstad

1	(Herv.) Grote of Mariakerk (zie p. 144)
2	Geref. kerk (p. 144)
3	Vrije Evang. Gemeente (p. 145)
4	Remonstr. kerk (p. 145)
5	R.K. St.-Stephanuskerk (p. 145)
6	Stadhuis (p. 145)
7	Stadsherberg annex waag (p. 146)
8	postkantoor Hoofdstraat 28 (p. 146)
9	postkantoor Zuideinde 28 (p. 146)
10	Stadsziekenhuis (p. 146)
11	Kantongerecht (p. 146)
12	Rijks Hogere Burger School (p. 146)
13	Rijkslandbouwwinterschool (p. 146)
14	openbare lagere school Vledderstraat 3 (p. 146)
15	Rijkskweekschool (p. 146)
16	Catharina Ambachtschool (p. 146)
17	Johannes Calvijnschool (p. 146)
18	openbare lagere school Prinses Marijkestraat 1 (p. 146)
19	Wilhelminaschool (p. 146)
20	school Noordeinde 22-24 (p. 146)
21	café De Beurs (p. 149)
22	hotel-restaurant Stationsweg 51 (p. 149)
23	hotel-café De Poort van Drenthe (p. 149)
24	jeugdherberg Parkhoeve (p. 149)
25	pakhuis Kerkplein 10 (p. 149)
26	pakhuis Stoombootkade 10 (p. 149)
27	pakhuis Kleine Oever 11 (p. 149)
28	pakhuis Kromme Elleboog (p. 149)
29	molen De Weert (p. 149)
30	molen De Vlijt (p. 149)
31	drukkerij-uitgeverij Groenmarkt 13 (p. 149)
32	Coöperatieve Landbouwersbank Meppel (p. 149)
33	confectiefabriek Catharinastraat 40-42 (p. 150)
34	garage Noordeinde 1 (p. 150)
35	Station (p. 150)
36	Trafohuis met bovenwoning (p. 150)
37	Zuiderbrug (p. 150)
38	Sluisbrug (p. 150)
39	Tipbrug (p. 150)
40	Wilhelminapark (p. 150)

1851 in zuidelijke richting langs de Heerengracht met een vertakking naar de Kleine Oever, waar pakhuizen verrezen. Op de verbreding van het Meppeler Diep (circa 1860) volgde de vergroting van de Meppeler schutsluis en de aanleg van de Stoombootkade (circa 1880). Meppel kreeg spoorverbindingen met Zwolle en Leeuwarden (1868), en met Groningen (1870). De industrie vestigde zich vanaf de tweede helft van de 19de eeuw vooral langs de spoorlijn, het Meppelerdiep en de Drentsche Hoofdvaart. Eind 19de eeuw verrezen er herenhuizen langs de Stationsweg en het Zuideinde, en arbeiderswoningen in het gebied tussen Heerengracht en Stationsweg. Na 1900 kreeg de stadsuitbreiding een planmatiger aanpak. De Meppeler Bouwvereniging liet in 1916 aan de noordoostzijde van de stad de Indische Buurt bouwen. Aan de zuidzijde van Meppel werd vanaf deze tijd het Wilhelminapark aangelegd met bijbehorende villabebouwing. Op basis van een in 1927-'28 door D. Monsma, de directeur van gemeentewerken, opgesteld uitbreidingsplan kwamen de zuidzijde van de Indische Buurt (ten zuiden en westen van de Ceintuurbaan), het Beatrixplantsoen, en - met een enigszins gewijzigd stratenpatroon - de wijk Ezinge ten oosten van de spoorlijn tot stand. Verder breidde de stad zich uit langs de Steenwijkerstraatweg en ten noorden van de Indische Buurt.

Na de Tweede Wereldoorlog heeft men op basis van een in 1943 door D. Roosenburg opgesteld uitbreidingsplan de noordelijke wijk Haveltermade gebouwd.

[p. 144]

Meppel, Binnenstad vanuit het oosten

Daarna zijn uitbreidingen gevolgd ten zuiden van de Reest (Koedijkslanden) - op aangekocht Overijssels grondgebied - en aan de oostzijde van de stad (Oosterboer). In de jaren tachtig is de Hoogeveensche Vaart langs de zuidzijde van de stad omgelegd. De binnenstad van Meppel heeft vooral in de jaren zestig een intensieve sanering ondergaan, waarbij de in 1919 begonnen demping van grachten is voortgezet. Sinds 1981 wordt de oude kleinschalige structuur met meer respect behandeld en zijn de overgebleven grachten en kades gerestaureerd.

De (Herv.) Grote of Mariakerk (Hoofdstraat 52) [1] is een tweebeukige, recht gesloten hallenkerk met een toren van drie geledingen voorzien van een dubbele omloop en een lantaarn met opengewerkt koepeltje. De toren en de zuidbeuk zijn in de 15de eeuw tot stand gekomen; de noordbeuk dateert uit 1518. In de toren hangt een door Arent van de Put gegoten klok (1611); verder is er een carillon van de firma Van Bergen (1949). Het in 1459 gewijde gotische koor werd gesloopt toen de kerk in oostelijke richting werd verlengd (1779-'81). De nieuwe, neoclassicistische, oostgevel met daarin twee ionische poortjes is mogelijk een ontwerp van A.M. Sorg. Verder werd de noordbeuk verhoogd en een consistoriekamer aangebouwd. Timmerman A. Brouwer vervaardigde in 1827 de huidige torenbekroning. Bij de restauratie in 1959-'63, onder leiding van W.A. Heineman, heeft men onder meer de zuidmuur ontpleisterd en de steunberen opnieuw opgetrokken. Het interieur wordt gedekt door houten tongewelven, die bij de restauratie zijn teruggebracht. Tot de inventaris behoren een 15de-eeuwse zandstenen altaarsteen, een gepolychromeerde houten adelaar (1697), een preekstoel uit 1696 (trap uit circa 1780) en een doophek in Lodewijk XVI-stijl met koperen doopboog uit 1782. Het orgel werd in 1712-'16 gebouwd door Jan Harmensz Kamp, in 1722 herzien door F.C. Schnitger en bij een restauratie in 1968 door M. Ruiter gedeeltelijk gereconstrueerd; de laatste restauratie is uitgevoerd in de jaren tachtig door de firma Flentrop. Het doopvont is in 1964 door J.H. Germans vervaardigd. In de kerk liggen diverse grafzerken uit de 16de-18de eeuw. Tegen de noordzijde van de toren staat de voorm. stadswaag (Kerkplein ong.). Dit in opzet vermoedelijk uit 1617 stammende gebouwtje met tuitgevel is later voorzien van een ornament in Lodewijk XV-stijl en heeft tot 1796 als waag dienst gedaan.

De Geref. kerk (Groenmarktstraat 2-4) [2] is een kruiskerk voorzien van een terzijde staande toren met ingesnoerde spits. Naar ontwerp van R. Kuipers kwam deze kerk annex kosterswoning in 1896 tot stand in neorenaissance-stijl met neogotische details. Een gevelsteen

[p. 145]

Meppel, Herv. kerk

Meppel, Herv. kerk, plattegrond

Meppel, Stadhuis, geschilderd behangsel (1987)

met de jaartallen 1834 en 1886 herinnert aan de Afscheiding en de Doleantie. De kerk bevat een in 1937 door de firma E.F. Walcker & Co. gebouwd orgel.

Overige kerken. De zaalkerk van de Vrije Evangelische Gemeente (Julianastraat 32) [3] dateert uit 1924 en heeft een plat dak en expressionistische details. De Remonstr. kerk (Heerengracht 23) [4] is een moderne zaalkerk uit 1951-'52 naar ontwerp van H. Knijtijzer. Andere naoorlogse zaalkerken zijn het langgerekte gebouw uit 1954 van het Apostolisch Genootschap (Witte de Withstraat 2), naar plannen van J.H. Jager, de Kruiskerk (Geref. Vrijgemaakt) (Thorbeckelaan 73), een gebouw met tentdak en brede klokkentoren uit 1958 naar ontwerp van B.W. Plooy, en de in 1962 naar ontwerp van P. Starmans gebouwde R.K. St.-Stephanuskerk (Grote Oever 140-142) [5], een moderne kerk met slanke vrijstaande betonnen klokkentoren.

Het voorm. stadhuis (Hoofdstraat 22) [6] is een neoclassicistisch diep pand met souterrain, bordestrap, omlijste ingang en fronton. Het werd in 1830-'31 als woonhuis gebouwd en heeft tussen 1853 en 1973 als stadhuis gediend. De voorm. burgemeesterskamer bevat - door D.J. Postma geschilderde - behangsels met landschappelijke taferelen (1831) en een schoorsteenmantel en een stucplafond uit de late 18de eeuw. Het in 1986-'90 verbouwde pand wordt nu gebruikt voor representatieve doeleinden. Aan de

[p. 146]

Meppel, Rijks Hogere Burgerschool

achterzijde staat de voorm. secretarie annex conciergewoning (Grote Akkerstraat 10), een drielaags diep pand uit 1910, gebouwd naar een ontwerp met jugendstil-invloeden van D. Monsma.

De voorm. stadsherberg annex waag (Grote Markt 1) [7] is een langgerekt dwars pand met omlijste ingang, gebouwd in 1864 met in het rechter gedeelte de stadswaag. Het gebouw heeft tot 1920 als zodanig gefunctioneerd. Een gevelsteen toont het bouwjaar, een afbeelding van de stadswaag, een weegschaal en het stadswapen.

Postkantoren. Het voorm. postkantoor Hoofdstraat 28 [8] is een deels gepleisterd neoclassicistisch gebouw uit 1874. In het gebouw werden tevens woningen ondergebracht (Hagenstraat 2-6). Het in 1907 in gebruik genomen postkantoor annex directeurswoning Zuideinde 28 [9], een dwars pand met zijtopgevels, werd opgetrokken naar plannen van rijksbouwmeester C.H. Peters in de voor zijn werk kenmerkende, op de neogotiek geënte vormen. In 1939 kwam aan de achterzijde een uitbreiding tot stand in bijpassende stijl.

Het voorm. stadsziekenhuis (Havenstraat 1) [10] is een eenlaags gebouw uit 1895 met schoudergevel en neorenaissance-details.

Het kantongerecht (Catharinastraat 13) [11] is een dwars pand met neorenaissance-elementen en een breed risalerend middengedeelte. Evenals de conciërgewoning (Catharinastraat 11) is het in 1910 gebouwd naar plannen van rijksbouwmeester W.C. Metzelaar. Oorspronkelijk was in het gebouw ook een ontvangkamer der directe belastingen ondergebracht.

Scholen. De voorm. Rijks Hogere Burgerschool (Zuideinde 76) [12] is een tweelaags pand met haakse zijvleugels, gebouwd in 1881 in neorenaissance-stijl. Het vrijstaande gymlokaal met chaletstijl-elementen heeft men in 1912 toegevoegd. De voorm. Rijkslandbouwwinterschool (Zuideinde 51) [13] werd in 1909 gevestigd in een in 1894 in neorenaissance-stijl opgetrokken hotel annex koffiehuis (‘Het Wapen van Meppel’). In Meppel staan verder nog diverse interessante 20ste-eeuwse tweelaags schoolgebouwen. De in 1908 met neorenaissance-elementen gebouwde openbare lagere school Vledderstraat 3 [14] is een U-vormig pand voorzien van een middenrisaliet met topgevel. De uitbreiding aan de achterzijde dateert uit 1914. De voorm. Rijkskweekschool (Heerengracht 4) [15] kreeg het huidige uiterlijk met rationalistische elementen bij een verbouwing in 1915 toen er de Rijksdagnormaalschool werd gevestigd. Bij de omvorming tot Rijkskweekschool in 1923 heeft men het gebouw vergroot. Rationalistische details vertoont de voorm. openbare lagere school Oosterboerweg 11, een tweeklassige eenlaags middengangschool uit 1917 met hoger opgetrokken middenrisaliet. De voorm. Catharina Ambachtschool (Catharinastraat 17) [16] is een dwars pand met een tot topgevel opgetrokken middenrisaliet, gebouwd in 1919-'21 naar plannen van G. Otten. In zakelijk-expressionistische stijl uitgevoerd zijn de Johannes Calvijnschool (Emmastraat 43) [17], een voorm. Geref. en thans Geref. Vrijgemaakte lagere school uit 1926, de door D. Monsma ontworpen L-vormige openbare lagere school Prinses Marijkestraat 1 [18], de voorm. openbare lagere school Nova Zemblastraat 2 (circa 1930) en de Wilhelminaschool (Catharinastraat 9) [19], oorspronkelijk een Herv. en nu een Prot. Chr. lagere school uit circa 1930. Uit dezelfde tijd dateert ook de voorm. school Noordeinde 22-24 [20]. De voorm. kleuterschool De Pelikaan (Pelikaanstraat 3) is een eenlaags pand met verhoogde ingangspartij, opgetrokken in 1934 in zakelijk-expressionistische stijl naar ontwerp van G. Otten. De voorm. B.L.O.-school (Tulpenstraat 1) is een T-vormig eenlaags schoolgebouw uit 1939.

Woonhuizen. De oudste huizen van Meppel stammen voor zover bekend uit het begin van de 17de eeuw, hoewel het niet uitgesloten mag worden dat enkele panden, met name aan de Hoofdstraat, de Kruisstraat en de Molenstraat, in de kern nog laat-middeleeuwse onderdelen bevatten. Dit zou bijvoorbeeld het geval kunnen zijn bij Molenstraat 51, dat in de huidige vorm een 19de-eeuwse gevel heeft. Opvallend is het deels gepleisterde, diepe en onderkelderde huis Kruisstraat 15, dat een tijd als schultehuis in gebruik is geweest. De rond 1600 opgetrokken trapgevel heeft een op een console met leeuwenkopje uitkragende toppilaster, bekroond door een schildhoudende leeuw. Vroeg-17de-eeuwse trapgevels met zandstenen waterlijsten en afdekplaten hebben Hoofdstraat 50 en Kruisstraat 12; de gevel van het laatstgenoemde pand is uitgevoerd met een halfronde top op twee pilasters, geflankeerd door voluten. De uit 1633 daterende hoofdstructuur en kap van het onderkelderde huis Hoogetin 3a is behouden gebleven. Het interieur bevat 18de-eeuwse tegels, een 19de-eeuwse schouw met roodkleurige marmeren mantel en een vermoedelijk 19de-eeuwse bedstede en houten lambrisering.

Woonhuis, Hoofdstraat 50 (1962)

[p. 147]

Meppel, Herenhuis Zuideinde 37

Van de in de eerste helft van de 18de eeuw langs de Keizersgracht gebouwde diepe eenlaagspanden hebben vooral Keizersgracht 31 en Keizersgracht 33, met de jaartalankers ‘1733’, en Keizersgracht 10 (1736) hun oorspronkelijke karakter behouden. Als schipperswoning gebouwd is Woldstraat 66. De klokgevel heeft in de halfronde gevelbekroning het jaartal 1786 en een reliëfvoorstelling van een schip. Laat-18de-eeuwse klokgevels hebben ook de diepe huizen Molenstraat 23 en Hoofdstraat 105.

19de-eeuwse woonhuizen

Uit het eerste helft van de 19de eeuw stammen de diepe huizen Hoofdstraat 58 (circa 1800), Woldstraat 20 (circa 1820) en Woldstraat 46 (circa 1830), de laatste met een lijstgevel en neoclassicistische details. Het statige neoclassicistische herenhuis Zuideinde 56 (circa 1840) bezit een middenrisaliet met fronton en omlijste ingang. Het vergelijkbare herenhuis Zuideinde 4 (circa 1860) heeft een neoclassicistisch fronton en eclectische vensteromlijstingen. Andere neoclassicistische panden zijn Prinsenplein 2 (circa 1860), Hoofdstraat 42 (circa 1865) en Hoofdstraat 20 (circa 1865). Voorbeelden van statige sobere woonhuisbouw uit de tweede helft van de 19de eeuw zijn Lord Nelson (Prinsenplein 48; circa 1885), Grote Kerkstraat 20 (circa 1885), Grote Kerkstraat 9 (circa 1885) en Prinsenplein 50 (circa 1890). Eclectische details vertoont het herenhuis Kerkplein 14 (circa 1860). Goede voorbeelden van gepleisterde eclectische huizen zijn Hoofdstraat 78 (circa 1890), Hoofdstraat 109

Meppel, Woonhuizen Wilhelminastraat 38-48

(circa 1900), met verdiepingserker, en de rijk uitgevoerde dwarse eenlaagspanden Zuideinde 108 (circa 1890) en Zuideinde 106 (circa 1890), beide met hoger opgetrokken middenrisaliet. Gepleisterde vensteromlijstingen hebben de villa Stationsweg 2 (circa 1890), gebouwd voor de familie Stheeman, het herenhuis Zuideinde 41 (circa 1895), de villa Zuideinde 53 (circa 1895) en de dubbele woning Parkzicht (Werkhorst 22-24; circa 1895). Andere voorbeelden, maar dan vanwege de periodieke wateroverlast van de Reest uitgevoerd met souterrain, zijn Stationsweg 22-24 (circa 1895) en Stationsweg 20 (1895), de voorm. doopsgezinde pastorie.

Vanaf 1890 werd in Meppel een groot aantal panden in neorenaissance-stijl gebouwd. Een uitzonderlijk rijk voorbeeld is het in 1899 voor Eilerts de Haan opgetrokken herenhuis Zuideinde 37, dat door H. Witzand is ontworpen met een torenvormige middenopbouw. Andere goede voorbeelden zijn Stationsweg 8, Zuideinde 6 en 8, Hoofdstraat 8 en de trapgevel van Kruisstraat 2, alle uit circa 1890; verder het dubbele huis Hoofdstraat 92-94 (circa 1895), het eenlaagspand Bleekerseiland 7 (1900) en ten slotte Hoofdstraat 61 (circa 1900). Neorenaissance-invloeden vertonen de dubbele woning Marguerite (Stationsweg 43-45; circa 1890), het herenhuis Zuideinde 59 (circa 1895) met verdiepingserker, Parallelweg 22 (circa 1895), het dubbele herenhuis Kleine Oever 16-18 (1896) en de rond 1900 gebouwde huizen Hoofdstraat 62 en Kleine Oever 2 en 4. Ook kleinere huizen en arbeiderswoning uit de late 19de eeuw werden uitgevoerd met neorenaissance-elementen, zoals Oude Boazstraat 2-34 (circa 1885), de twee dubbele huizen Heerengracht 25-28 (circa 1890) en de eenlaagspanden Catharinastraat 38 (1899), Emmastraat 21 (1899) en Emmastraat 17-19 (circa 1900). Neorenaissance-elementen vertonen verder de trapgevel van Wilhelminastraat 38 (1893) en de schoudergevels van Wilhelminastraat 40-48, Emmastraat 26-28 en 38-40 (alle circa 1895) en van Zuideinde 55 (1897).

20ste-eeuwse woonhuizen

Kort na 1900 kwamen diverse grote villa's en herenhuizen tot stand in neorenaissance-stijl, chaletstijl of jugendstil, dan wel in mengvormen daarvan. Voorbeelden van dergelijke combinaties zijn Zuideinde 95, 97 en 98. In chaletstijl uitgevoerd zijn de voorm. brugwachterswoning Steenwijkerstraatweg 1 (circa 1900), het gepleisterde herenhuis Stationsweg 25 (circa 1900) - waaraan ook neogotische invloeden zichtbaar zijn - en Catharinastraat 1 (circa 1910). Een opvallend jugendstil-voorbeeld

[p. 148]

Meppel, Villa Stationsweg 29

is de in gele baksteen opgetrokken villa Stationsweg 35 (circa 1905). Ingetogener van vorm, maar wel met jugendstil-details uitgevoerd, zijn het in 1908 voor G. Dikkers naar een ontwerp van G. Otten gebouwde herenhuis Zuideinde 46 en het hieraan sterk verwante dubbele herenhuis Zuideinde 60-62 uit 1906 met portiek en loggia. In opdracht van B. van den Bosch kwam in 1910 de villa Stationsweg 29 tot stand naar een ontwerp met jugendstil-elementen van G. Otten. De luifel en de rechter erker dateren uit 1929. Jugendstil-elementen vertoont verder de gepleisterde dubbele villa Stationsweg 40-42 (circa 1910). Vakwerk-elementen zijn toegepast bij Zuideinde 107 (1908) en de deels gepleisterde dubbele villa Stationsweg 38 (1909), een hoekpand met torenvormige hoekopbouw naar ontwerp van A. Kool. Een combinatie van jugendstil-vormen, rationalistische elementen en details in bricornasteen

Meppel, Woonhuizen Woldstraat 97-119

bezit de met souterrain uitgevoerde villa Stationsweg 36, gebouwd in 1910 voor J.P.P. Houwink naar een ontwerp van H.W. Hulsbergen. Voorbeelden van verzorgd uitgevoerde vroeg-20ste-eeuwse arbeiderswoningen zijn Weerdstraat 32-38 (circa 1905), met chaletstijl-elementen, en Woldstraat 71-73 met jugendstil-details en Weerdstraat 51-67. De rij, deels gepleisterde, twee-onder-een-kap-woningen Woldstraat 97-119 - ook wel de Twaalf Apostelen genoemd - dateert uit 1914. Deze arbeiderswoningen hebben een portiek met korfboog en steekkappen met topgevels.

Opmerkelijk is het uit circa 1915 daterende woonhuis K.E. Borgerlaan 2, waarbij het balkon boven de ingang rust op twee stoere zuiltjes met getrapte consoles. Een overgang naar de nieuw historiserende stijl wordt gevormd door de villa Hesselingen 15 (circa 1915). Tot de sobere variant hiervan behoren de dubbele herenhuizen Parklaan 1-3 (1914), met erkers en steekkappen met topgevels, en de villa Het Oversticht (Werkhorst 16-18; circa 1915) met een loggia op de verdieping. In de stijl van K.P.C. de Bazel uitgevoerd is de villa Wilhelminapark 3 (circa 1920). De in 1916 in opdracht van de Meppeler Bouwvereniging door H.W. Hulsbergen ontworpen Indische Buurt (noordzijde) heeft een tuinwijkachtig karakter. Aardige voorbeelden zijn de woningen Jufferenpad 2-60, Bankastraat 1-35/2-46 en Riouwstraat 1-33/2-34.

Expressionistische details hebben de rond 1925 in de Indische buurt (zuidzijde) gebouwde woningen Soembastraat 4-62/11-53 en de woningen aan de Timorstraat. Uit dezelfde tijd zijn de elders in Meppel met expressionistische details opgetrokken arbeiderswoningen Barend Schuurmanstraat 1-42. Met opvallend plastische expressionistische vormen uitgevoerd zijn de villa Pompeblêd (Wilhelminapark 48; circa 1920), Wilhelminapark 44 (1923) en Marten Ottenlaan 5 (1924), evenals de kleine villa's Marten Ottenlaan 15 en 17 (circa 1925). Een pannendak en expressionistische vormen hebben Wilhelminapark 10-14 (1923). Eenvoudiger expressionistische voorbeelden uit circa 1930 zijn: Mr. Harm Smeengekade 14, De Werkhorst (Werkhorst 5), Werkhorst 23 en Kastanjelaan 10-12. Een zakelijk-expressionistische vormgeving bezit het in 1926 naar ontwerp van G. Otten opgetrokken dubbele woonhuis Parkzicht (Parklaan 7/Wilhelminapark 8) met plat dak. Kubusvormige villa's met tentdak zijn Wilhelminapark 36-40 (1921) en Wilhelminapark 32 (circa 1925). Eenvoudige zakelijk-expressionistische vormen hebben Wilhelminapark 4 en 24-26 en Werkhorst 2-14, alle uit circa 1930. Rond 1935 opgetrokken zijn de twee-onder-een-kap-woningen aan het Prinses Beatrixplantsoen (bijvoorbeeld nrs. 13-17) en de Prinses Margrietlaan (bijvoorbeeld nrs. 8-20), en verder Leonard Springerlaan 17-20 en de kleinere woonhuizen Steenwijkerstraatweg 22-38. Het rijtje eenlaags

[p. 149]

bejaardenwoningen Leonard Springerlaan 22-29 kwam in 1934 tot stand in traditionalistische vormen naar een ontwerp van J. Otten en Bosman en in opdracht van de Rem. Ger. Gemeente.

Winkels. Vanaf het eind van de 19de eeuw werden in het centrum van Meppel de eerste panden tot winkel ingericht of als zodanig gebouwd. Uit circa 1870 dateert de gepleisterde eclectische winkel Grote Kerkstraat 4. Voorbeelden van vroege winkelpuien zijn te vinden bij Grote Kerkstraat 11 (circa 1875), Woldstraat 8 (circa 1880), Woldstraat 17 (circa 1880) en Molenstraat 45 (linker pui circa 1885). De winkelpui met composiete pilasters van Prinsengracht 22 dateert uit circa 1885. Een ander interessant winkelpand is Woldstraat 16, dat is voorzien van een neorenaissance-winkelpui. Het werd in 1896 gebouwd voor A. Duitgenius naar plannen van P. Janzen. Rond 1900 aangebrachte winkelpuien met eclectische details hebben Hoofdstraat 74, 76 en 105. Uit dezelfde tijd, maar dan met neorenaissance-details, is de winkelpui van Prinsenplein 44. Neorenaissance-details hebben ook de - getuige de toegepaste bollenlijsten - door dezelfde onbekende architect ontworpen woonen winkelpanden Kleine Oever 6-8 (circa 1900) en Hoogetin 1 (circa 1905). In jugendstil uitgevoerd zijn Hoofdstraat 48 (1907) en het door G. Otten ontworpen hoekpand Kerkplein 16-18. Andere voorbeelden van winkelpuien met jugendstil-vormen zijn te vinden bij Zuideinde 40 (circa 1905), Hoofdstraat 73 (circa 1910), naar ontwerp van G. Otten, en Prinsengracht 15 (circa 1910). Aardige voorbeelden van woon- en winkelpanden in expressionistische vormen zijn Zuideinde 42 (1918), een voorm. bankgebouw, Sluisgracht 2 (circa 1925) en de drukkerij Prinsengracht 3 (circa 1925). In opdracht van J. Krikke werd in 1929 het eenlaags woon- en winkelpand Mr. Harm Smeengekade 11 gebouwd naar een expressionistisch ontwerp van P.A. Withaar. Later is het pand enige tijd gebruikt door zeilmakerij Wouda. De winkelpui van Zuideinde 19 (circa 1885) werd in 1929 uitgevoerd in opdracht van K. Ronner & Zn. naar ontwerp van G. Otten. Het dubbelpand

Meppel, Pakhuizen Kleine Oever 11

Zuideinde 5 werd in 1933 voor A.J. Danser opgetrokken naar een ontwerp in zakelijk-expressionistische vormen van D.J. Lok.

Horeca. Rond 1890 gebouwd is café De Beurs (Grote Kerkstraat 3) [21], een hoekpand met geblokte bakstenen pilasters. Het voorm. hotel-restaurant Stationsweg 51 [22], opgetrokken in 1908-'09 voor G. Stahl naar een ontwerp van J. Janzen, is een gebouw met jugendstil-elementen. Vooral in de hal en het trappenhuis zijn de jugendstil-vormen goed behouden. Hotel-café De Poort van Drenthe (Parallelweg 25) [23] is circa 1930 gebouwd in expressionistische stijl.

De jeugdherberg ‘Parkhoeve’ (Leonard Springerlaan 14) [24] is in 1934-'35 gebouwd naar ontwerp van J.J. Boot. In 1960-'61 heeft men een haakse achtervleugel toegevoegd en in 1991 is het gebouw gerenoveerd.

Pakhuizen. Uit circa 1800 stamt het drielaags pakhuis Kerkplein 10 [25] met zadeldak tussen topgevels. Het langgerekte pakhuis Stoombootkade 10 [26] kwam rond 1860 tot stand. Kleine Oever 11 [27] werd in 1880-'85 in opdracht van R. Houwink gebouwd als een dubbel pakhuis annex koffiebranderij. Het gebouw met neorenaissance-elementen heeft een lagere aanbouw met plat dak, die in 1911 - eveneens voor R. Houwink - is toegevoegd in aangepaste stijl. Het dubbele vierlaags pakhuis aan de Kromme Elleboog (tegenover nr. 2) [28] dateert uit circa 1900.

Windmolens. Korenmolen De Weert (bij Weerdstraat 78) [29], ook wel de ‘Eekmolen’ of ‘De Reest’ genoemd, is een achtkante stellingmolen met een bakstenen onderbouw en een met riet beklede romp en kap. Rond een deel van de onderbouw is een houten schuur met lessenaarsdak gebouwd. Van de oorspronkelijke molen uit 1807 werd de bovenbouw in 1937 verwijderd. In 1999 plaatste molenmaker B. Dijkstra op de oude onderbouw een achtkant, afkomstig van een korenmolen te Schuilenburg (Ov.). De molen De Vlijt (Sluisgracht 20) [30], waarvan momenteel alleen de onderbouw uit 1859 resteert, zal waarschijnlijk in 2001 worden herbouwd tot een complete molen.

Het voorm. kalkovencomplex (bij Steenwijkerstraatweg 98) bestaat uit drie flesvormige bakstenen schachtovens uit 1875. De ovens zijn voorzien van stookgaten en versterkende ijzeren banden. In een modern bijgebouw is een restaurant gevestigd.

Bedrijfsgebouwen. De drukkerijuitgeverij Ten Brink en de Meppeler Courant waren gevestigd in het in 1891 gebouwde pand Groenmarkt 13 [31] met neorenaissance-elementen. De in 1909 opgerichte Coöperatieve Landbouwersbank Meppel (Noordeinde

[p. 150]

Meppel, Trafohuis met bovenwoning

31) [32] is uitgegroeid tot een van de belangrijkste coöperaties in Noord-Nederland (Aan- en verkoop Coöperatie Meppel). Aan de Drentsche Hoofdvaart werd in 1910 naar een ontwerp met jugendstil-details van H.W. Hulsbergen een veevoederfabriek met graansilo en maalderij gebouwd. Het complex is diverse keren uitgebreid en verbouwd, waarbij enkele forse silogebouwen zijn verrezen. De voorm. confectiefabriek Catharinastraat 40-42 [33] is een tweelaags dwars pand uit circa 1920, voorzien van drie steekkappen met topgevels. De rond 1925 gebouwde garage Noordeinde 1 [34], bestaande uit een eenlaags kantoor en een loods, vertoont zakelijk-expressionistische invloeden.

Het station (Stationsweg 70) [35] werd in 1867 naar plannen van K.H. van Brederode gebouwd als een station derde klasse van de Staatsspoorwegen aan de lijn Leeuwarden-Zwolle. Het gepleisterde neoclassicistische gebouw bestaat uit een tweelaags middendeel, geflankeerd door eenlaags vleugels. Aan de perronzijde bevindt zich over de volle breedte een geknikt luifeldak op gietijzeren kolommen met consoles. De perronoverkapping met opengewerkte vakwerkliggers dateert uit circa 1900. Het station is in 1982 gerenoveerd.

De watertoren (bij Steenwijkerstraatweg 77) verrees in 1893 naar een ontwerp in neorenaissance-vormen van H.P.N. Halbertsma. Bij een verbouwing in 1955 heeft men de toren wit geschilderd en het Intze reservoir in de uitkragende bovenbouw vervangen door een betonnen vlakbodemreservoir. Tevens is toen de bekroning gewijzigd.

Het voorm. trafohuis met bovenwoning (Kerkplein 12) [36] is een tweelaags onderkelderd pand in late neorenaissance-stijl, gebouwd in 1921 naar plannen van D. Monsma en verbouwd in 1982.

Sluizen en bruggen. De in 1994 gerestaureerde kleine schutsluis in de Nijeveensche Grift (bij Steenwijkerstraatweg 83) heeft ovale houten kolkwanden en op de sluishoofden twee kaapstanders om de houten sluisdeuren mee te openen. De in oorsprong 17de-eeuwse sluis werd rond 1850 omgebouwd tot schutsluis. Daarna heeft men eerst het zuidelijke sluishoofd (circa 1885) en vervolgens in 1911 het gehele sluisje vernieuwd. De Paradijssluis in de Drentsche Hoofdvaart (Steenwijkerstraatweg 104) bestaat uit een schutsluis (1892), een pompgebouw met elektrisch gemaal (1925) en een pompgebouw (circa 1950). Over de Hoogeveensche Vaart liggen enkele begin-20ste-eeuwse ijzeren ophaalbruggen. De uit 1913 daterende Zuiderbrug (bij Galmanspad 1) [37] is opgebouwd met geklonken profielbalken. De Sluisbrug (bij Sluisgracht 28) [38] en de iets bredere Tipbrug (bij Emmastraat 1) [39] dateren uit 1929 en zijn beide opgebouwd met twee geklonken, deels opengewerkte hameistijlen en in vakwerk uitgevoerde balanspriemen en dwarsliggers.

Het Wilhelminapark (Wilhelminapark ong.) [40] is een wandelpark gelegen aan de Reestoever. Vanaf 1914 werd het park in fases aangelegd naar een ontwerp van L.A. Springer in gemengde tuinstijl. Een deel van het terrein werd gereserveerd voor villabebouwing. In 1954 heeft men het park vergroot. De vijver in het park diende oorspronkelijk als bekken voor de bij tijd en wijle overstromende Reest. De van elders afkomstige achtzijdige theekoepel met rieten dak (Wilhelminapark 52) stamt uit circa 1840. In 1921 heeft men een hertenkamp toegevoegd en in 1929 een rosarium, waarin na de Tweede Wereldoorlog een door T. Leeser ontworpen bronzen verzetsmonument is geplaatst. Aan Mr. H.

[p. 151]

Smeenge herinnert een bakstenen monument uit 1938, ontworpen door architect S. de Clercq met bronzen gedenkplaat met het portret van Smeenge naar ontwerp van beeldhouwer F. van Hall.

Begraafplaatsen. De Isr. begraafplaats (bij Steenwijkerstraatweg 92) is in 1766 gesticht en in 1850 uitgebreid. Het gepleisterde neoclassicistische metaarhuisje in dorische stijl kwam in 1895 tot stand ter vervanging van een iets noordelijker gelegen voorganger. Op de in 1998 gerestaureerde begraafplaats, die uit vier afdelingen bestaat, dateert de oudste nog leesbare grafsteen uit 1825. De in 1829 aangelegde Alg. begraafplaats (Zomerdijk 10) heeft een rond 1925 opgetrokken ingangspoort annex dienstgebouw en dienstwoning in expressionistische stijl. Interessante graftekens zijn de gietijzeren obelisk op postament voor H. van Heijningen († 1851), opgericht in 1899 en vervaardigd door P. ter Heide, een gietijzeren zerk voor E. Lijnslager († 1847) en de door J. Engberts vervaardigde grafsteen met stenen bijbel voor ds. T. Noordewier († 1913). De R.K. begraafplaats (Hesselingen 10) is toegankelijk via een hek met twee pijlers voorzien van ionische pilasters, dat evenals het gepleisterde baarhuisje uit circa 1880 dateert.

Boerderijen. Aan de oostzijde van Meppel bevinden zich in het voorm. buurtschap Oosterboer enkele interessante hallenhuisboerderijen. Aan het riviertje de Reest ligt de met dwarsdeel uitgevoerde boerderij Reggersweg 4-6, waarvan de kern blijkens de deels behouden jaartalankers teruggaat tot de jaren vijftig van de 18de eeuw. Het aangebouwde voorm. tolhuisje dateert uit 1777. Een langsdeel en een mogelijk 18de-eeuwse kern hebben verder Reggersweg 4, met aangebouwde houten schuur, en Hoogeveenseweg 26, met onderschoer en aangebouwde, ingekorte houten schuur en bakhuisje. Voorbeelden van 19de-eeuwse hallenhuisboerderijen zijn Oosterboerweg 33 (1824), met dubbele dwarsdeel en dwars voorhuis, en Oosterboerweg 26 (circa 1860), met een ingezwenkte lijstgevel; beide boerderijen hebben een omlijste ingang. De rond 1905 met een dwarsdeel opgetrokken hallenhuisboerderijen Oosterboerweg 101 en 103 zijn voorzien van een dwars voorhuis. De moderne kop-rompboerderij Oosterboerweg 27 uit 1931 bezit een villa-achtig voorhuis.