Monumenten in Nederland. Drenthe

Havelte
(gemeente Westerveld)

Esdorp, ontstaan op een noordoost gerichte zandrug. Rond 1200 wordt dit dorp Hesle of Hesselte genoemd. Het betrof het gehucht Darp, van waaruit Havelte mogelijk in de 15de eeuw is ontstaan. Darp is tijdens de Tweede Wereldoorlog verwoest en nadien iets westelijker herbouwd. Havelte ontwikkelde zich vanaf de late middeleeuwen tot een dorp met vier ruime overwegend driehoekige brinken met verspreide bebouwing en daaromheen enkele (kleine) essen. De kerk verrees wat afzijdig aan de noordoostzijde van het dorp. Havelte en de rondom de Eursinger binnenes gelegen gehuchten Eursinge, Busselte en Darp kregen als geheel het karakter van een kransesdorp. In de 19de eeuw verdichtte de bebouwing aan de brinken van Havelte zich enigszins. Verder breidde het dorp zich uit in de richting van de Drentsche Hoofdvaart (Dorpsstraat) - tot aan de Havelterbrug - en langs de Van Helomaweg. Na de Tweede Wereldoorlog is Havelte sterk in noordelijke richting gegroeid. Delen van het dorp, waarvan de brinken en essen hun openheid hebben behouden, zijn beschermd dorpsgezicht.

De Herv. kerk (Uffelterkerkweg 1), oorspronkelijk gewijd aan St. Clemens, is een eenbeukige, driezijdig gesloten kerk voorzien van een toren van vier geledingen met tentdak. De kerk ligt op de voormalige markegrens tussen Havelte en Uffelte, buiten de dorpskom van Havelte. De in 1310 gestichte romaanse bakstenen kerk werd in de 15de eeuw verhoogd en voorzien van hoog geplaatste,

[p. 129]

gotische vensters. De volgens een stichtingssteen in 1410 gebouwde toren, is mogelijk uitgevoerd naar plannen van Johan die Wercmeyster. In de toren hangt een door Geert van Wou en Johannes Schonenborch gegoten klok (1516). Het gotische koor kwam eind 15de eeuw tot stand. Boven de zuidingang herinnert een gedenksteen met de wapens van Gerhart Struuck en zijn tweede vrouw Mechteld van Steenbergen aan het leggen van de eerste dakpan in 1598; het dak zal voorheen met riet of wellicht met leien zijn gedekt. De zonnewijzer aan de zuidzijde dateert uit 1805. Bij de ingrijpende restauratie van de kerk in 1920-'25, naar plannen van H.M. Hulsbergen, zijn onder meer de dichtgezette romaanse vensters weer geopend en hebben de gotische vensters een bakstenen tracering herkregen. Evenwijdig aan de noordzijde van de kerk is recent naar ontwerp van Wouda & Van der Schaaf de ‘Nije Wheeme’ opgetrokken; een zij-beuk-achtige uitbreiding die de zijgevel echter vrijwel ongemoeid laat.

Het kerkinterieur wordt gedekt door kruisribgewelven en een waaiergewelf (koorsluiting). De gewelfribben rusten op zandstenen kraagstenen met gebeeldhouwde koppen. In de kerk bevinden zich een 12de-eeuwse, rood zandstenen sarcofaagdeksel en de grafsteen van Joan Struuck († 1605) en diens vrouw Anna († 1606). Tot de inventaris behoren verder een preekstoel uit 1663 en twee herenbanken uit het derde kwart van de 17de eeuw, de ene van de familie Meeuwes en Snoeken, de andere van de familie Linthorst Homan. Het in 1897 in de kerk geplaatste orgel werd in 1819, met gebruik van oudere pijpen en kast-onder-delen, gebouwd door P. van Oeckelen voor de Asser Abdijkerk en in 1855 uitgebreid. In de kerk staat ook nog een in 1860 bewerkte veldkei die mogelijk als grenssteen heeft gediend. Op het oude kerkhof liggen enkele grafzerken, waaronder die voor A. van der Vlies († 1849) en de familie Linthorst Homan. Naast de oude pastorie-boerderij (Raadhuislaan 5) uit circa 1850 staat de pastorie (Raadhuislaan 9) uit 1933.

Het voorm. schultehuis annex boerderij (Dorpsstraat 30) is een in opzet 18de-eeuwse hallenhuisboerderij met een dubbel voorhuis voorzien van een omlijste ingang met een deur in Lodewijk XVI-stijl. In de tuitgevel zijn duivengaten aangebracht. Het bedrijfsgedeelte heeft twee dwarsdelen.

Raadhuizen. Het voorm. raadhuis Raadhuislaan 1 is een eenlaagspand met serre, gebouwd in 1924 naar ontwerp van A.J. van Vemde ter plaatse van een woonhuis uit 1873 dat sinds 1881 als raadhuis functioneerde. De tweelaags uitbreiding dateert uit 1939. Het in 1988 betrokken raadhuis Boskampsbrugweg 2 bestaat uit een voormalige, in aanleg 18de-eeuwse hallenhuisboerderij met een in 1843 toegevoegd dwars voorhuis, en een in 1989 door architectenbureau J.H. Wouda en J. van der Schaaf ontworpen nieuwe vleugel. Bij de restauratie van de boerderij heeft men de houtconstructie van het bedrijfsgedeelte door een betonconstructie vervangen. In het deels onderkelderde voorhuis zijn de opkamer, een bedstede en diverse tegeltableaus behouden gebleven. Bij de boerderij behoorden de op een bakstenen voet gebouwde houten schuren Boskampsbrugweg 1a en 1b, opgetrokken in 1854 en 1907.

Overcinge (Linthorst Homanlaan 1). Het middeleeuwse huis Overcinge wordt voor het eerst vermeld in 1313. Het huidige huis kwam echter tussen 1630 en 1642 tot stand in opdracht van Gerardt Struuck. Dit onderkelderde huis

Havelte, Landhuis Overcinge (1992)

Havelte, Overcinge, plattegrond

met maniëristische voorgevel heeft verschillende verbouwingen ondergaan.

Inwendig kreeg het vermoedelijk tussen 1645 en 1666 de voor die tijd ruim opgezette bordestrap. Verdere verbouwingen volgden kort voor 1732 in opdracht van Wolter Kymmell en rond 1854 voor J.L. Kymmell. Ook J. Linthorst Homan, die vanaf 1876 eigenaar was, liet het huis ingrijpend verbouwen, waarbij een eenlaags uitbreiding aan de oostzijde tot stand kwam en de voorgevel waarschijnlijk zijn huidige bepleistering heeft gekregen. In 1968-'69 is het landhuis gerestaureerd om als Volkshogeschool

[p. 130]

Havelte, Landhuis Overcinge, dienstwoning

dienst te gaan doen. Na vertrek van de Volkshogeschool werd het in 1984 opnieuw gerestaureerd. Daarbij heeft men de situatie van vóór circa 1870 zoveel mogelijk teruggebracht, maar de aanbouw aan de oostzijde is gehandhaafd.

Aan de noordzijde van het voorplein staat een vierkant, vroeg-17de-eeuws poortgebouw met rondbogige doorgang. Inwendig zijn later consoles aangebracht met een mannen- en een vrouwenkop. Enkele dwarsbalken hebben gesneden maskers. Op de hekpijlers bij de toegang tot het terrein, staan schildhoudende leeuwen (circa 1910) met de wapens van de families Kymmell en Linthorst Homan. Aan de zuidzijde van het voorplein staat een boerderij die in 1870 is herbouwd, nadat de oude boerderij en enkele bijgebouwen in 1869 waren afgebrand. De boerderij is in 1962-'63 gerestaureerd. Op het terrein staan verder een vijfzijdig tuinhuisje (circa 1910) in neorenaissance-stijl en een dienstwoning (Overcingelaan 3), gebouwd rond 1920 als koetsierswoning naar een neorenaissance-ontwerp van A. Zwikker. De houten voetgangersbrug uit circa 1910 is in 1998 gerestaureerd. Woonhuizen. Het gepleisterde eenlaagspand Wittehuis (Dorpsstraat 29) heeft een 17de-eeuwse kern, maar kreeg zijn huidige uiterlijk met omlijste ingang rond 1840. Het heeft korte tijd, tussen 1857 en 1864, gediend als raadhuis. Tegen het huis heeft men in de 18de eeuw een hallenhuisboerderij opgetrokken (Dorpsstraat 27). Rond 1890 opgetrokken zijn de voorm. brugwachterswoning Rijksweg N.Z. 3, met krimp en gepleisterde omlijsting, en het huis Rijksweg N.Z. 2 (circa 1890). Voorbeelden van vroeg-20ste-eeuwse eenlaags huizen zijn: Dorpsstraat 2 (circa 1900), de dubbele woning Boskampsbrugweg 12-14 (circa 1915) met mansardedak, het middenganghuis Loosweg 1 (circa 1925) met portiek en verhoogd middenrisaliet, en Raadhuislaan 11 (circa 1925) met gebroken tentdak. De rond 1935 gebouwde huizen Dorpsstraat 15-17 en Dorpsstraat 26 vertonen zakelijk-expressionistische invloeden.

Boerderijen. Havelte heeft een groot aantal hallenhuisboerderijen, waarvan diverse met een oude kern. Tot het midden van de 17de eeuw gaat de boerderij Overcingelaan 2 terug. Deze boerderij heeft een langgerekt voorhuis met opkamer annex bedstede, een bedrijfsgedeelte met dwarsdeel en een vrijstaande houten schaapskooi met midden-17de-eeuws ankerbalkgebint. Voorbeelden van hallenhuisboerderijen met een 18de-eeuwse kern - gedateerd met jaartalankers - zijn Dorpsstraat 14 (1743), met dwarsdeel en bakhuis, Dorpsstraat 12 (1744), met twee dwarsdelen, bakhuis en schaapskooi, en Overcingelaan 1 (1759), met langgerekt voorhuis en haaks aangebouwde houten bijschuur. De laatste boerderij heeft in de topgevel een muuranker waaraan een uitstekend gesmeed jaartal is bevestigd. Dat is ook het geval bij de topgevel van het woongedeelte van Dorpsstraat 3 uit 1779; boven de achterbaander van het bedrijfsgedeelte zijn de jaartalankers ‘1791’. De in de kern 18de-eeuwse, deels onderkelderde en met langsdeel uitgevoerde boerderij Overcingelaan 5 is in 1970 vanuit Tweeloo (gemeente Meppel) naar Havelte overgeplaatst. Een 18de-eeuwse kern hebben verder nog Van Helomaweg 23, uitgevoerd met houten voorschot, en mogelijk ook de keuterij Dorpsstraat 1 met dubbel woongedeelte. Van rond 1800 dateren de keuterij Kosterijstraat 1, de boerderij Van Helomaweg 31 met bijschuur en in het voorhuis een opkamer met bedstedenwand, en Van Helomaweg 25 met de jaartalankers ‘1804’. De uit 1816 daterende hallenhuisboerderij Dorpsstraat 4-6 (1816) heeft een deels onderkelderd, naar links uitgebouwd woongedeelte en een bedrijfsgedeelte met dwarsdeel. Op het erf staan een bakhuisje en een houten schaapskooi op bakstenen voet. Andere voorbeelden van hallenhuisboerderijen met dwarsdeel uit het begin van de 19de eeuw zijn Van Helomaweg 27-29 (1817), met tegeltableaus in de woonkeuken, Van Helomaweg 2 (1823), met dubbel voorhuis en bakhuisje, en Boskampsbrugweg 15 (1832), met hoekbaander. Rond 1860 gebouwde boerderijen met een dwars geplaatst (deels onderkelderd) voorhuis zijn: Wartena (Raadhuislaan 13), met dwarsdeel en stookhok, Rijksweg N.Z. 13, met omlijste ingang en langsdeel, en Rijksweg N.Z. 14-15, met langsdeel, bijschuur en varkenshok. Bij de laatstgenoemde boerderij staat het voorhuis vóór een oudere boerderij en is het bovenlicht van de ingang voorzien van een gietijzeren ornament in de vorm van een paard. Een deels onderkelderd, dwars voorhuis hebben ook Rijksweg N.Z. 7 (1864) - vóór een oudere boerderij met langsdeel - en Oosterweidenweg 1 (circa 1875). Anders van opzet zijn de uit 1863 daterende krimpenboerderij Oosterweidenweg 4 en de met ingezwenkte lijstgevel uitgevoerde kop-rompboerderij De Wal (Van Helomaweg 3), waarvan het bedrijfsgedeelte met langsdeel is voorzien van een sluitsteen met het jaartal ‘1861’. Laat-19de-eeuwse hallenhuisboerderijen met dwarsdeel en deels onderkelderd woongedeelte zijn De Hilde (Kosterijstraat 2; circa 1885), met hoekbaander, bakhuisje en houten schaapskooi op bakstenen voet, en Osseweidenweg 1 (1898).

Voorbeelden van vroeg-20ste-eeuwse ontginningsboerderijen - voornamelijk uitgevoerd met dwarsdeel - zijn de krimpenboerderij Oosterweidenweg 9 (1905), de forse boerderij Wilhelminahoeve (Meenteweg 7; 1913) met langsdeel, de keuterij Dorpsstraat 10 (circa 1915) en verder de boerderijen Van Helomaweg 17 (circa 1920), met twee dwarsdelen, De Weide Hoek (Meenteweg 2-3; 1923), met ouderwoning, en Meenteweg 1 (circa 1930) met bakhuis.

De windmolen Molenweg 29 is een achtkantige stellingmolen met een bakstenen onderbouw en een met riet

[p. 131]

beklede romp en kap. Deze korenmolen is rond 1915 vanuit Wapse overgebracht en door molenmaker De Graaf herbouwd ter vervanging van een in 1914 afgebrande voorganger. De laatste restauratie is uitgevoerd in 1976.

De Haveltersluis in de Drentsche Hoofdvaart (Oosterweidenweg 5-6) is een schutsluis uit 1892 met houten sluisdeuren. Op het sluiseiland staat een sluiswachterswoning (Rijksweg N.Z. 11) uit dezelfde tijd. Verder zijn er een pompgebouw met elektrisch gemaal (1925) en een modern pompgebouw (circa 1950).

De Alg. begraafplaats (Kerklaan ong.) werd rond 1900 gesticht tegenover het kerkhof van de Herv. kerk. Interessante graftekens zijn het postament voor dokter G. Klein († 1906) en de grafsteen voor C. Vlot († 1930).

Hunebedden. Ten noordwesten van Havelte liggen - aan weerszijden van de Hunebeddenweg - twee hunebedden die samen een paar vormen. Het hunebed D53 (west) bestaat uit eenentwintig draag- en negen dekstenen, een ingangspartij met twee paar poortzijstenen en een deels behouden steenkrans. Restauraties zijn uitgevoerd in 1918, 1947-'49 en 1991. Het hunebed D54 (oost) bestaat uit veertien draag- en zeven dekstenen. De ingang bestond mogelijk uit twee paar poortzijstenen. In 1955, 1966 en 1995 zijn restauraties uitgevoerd.

Eursinge. Dit esgehucht ten zuidwesten van Havelte is ontstaan in de late middeleeuwen. Eursinge is een beschermd dorpsgezicht met diverse interessante hallenhuisboerderijen. In de kern laat-18de-eeuws is ‘Het Eursinger Hof’ (Eursingerlaan 8), een boerderij met langsdeel en aangebouwde houten bijschuur. Een 18de-eeuwse kern hebben mogelijk ook de met dwarsdeel uitgevoerde boerderijen Eursingerlaan 1 - met kruiskozijnen -, Busselterweg 2 en Busselterweg 8; de laatste heeft een deels onderkelderd voorhuis (circa 1790) en een vernieuwd stalgedeelte. Voorbeelden uit de 19de eeuw zijn: Eursingerlaan 3 (1846), de ‘Bralshoeve’ (Eursingerlaan 5; circa 1855) en ‘Ut Buut'nhuus’ (Eursingerlaan 4; circa 1860).

Veendijk. Dit wegdorp ten zuidwesten van Havelte is een veenkolonie die teruggaat tot de tweede helft van de

Havelte, Boerderij Oosterweidenweg 9

18de eeuw en die in de eerste helft van de 19de eeuw verder tot ontwikkeling is gekomen. Enkele ontginningsboerderijen - alle met dwarsdeel - zijn: Veendijk 18 (circa 1890), Veendijk 10 (circa 1915), Veendijk 19-21 (circa 1915), met recent aangebouwde ouderwoning, en de met twee dwarsdelen uitgevoerde boerderij Veendijk 14 (circa 1920). De voorm. openbare lagere school (Veendijk 25) is een gepleisterde tweeklassige middengangschool uit 1912. Aardige woonhuizen zijn het eenlaags middenganghuis Veendijk 51 (circa 1915), met portiek en hoger opgetrokken middenrisaliet, en het tweelaags huis Veendijk 23 (circa 1935), dat zakelijk-expressionistische invloeden vertoont.